عوامل داخلی کودتا

حزب توده به شوروی وابسته بود و تنها خواستار ملی شدن نفت جنوب بود. سازمان نظامی حزب توده یکی از ارکان مهم حزب بود که در رسته های مختلف ارتش ایران فعالیت داشتند و از طریق شبکه ی اطلاعاتی خود در ارتش ایران از برنامه کودتا از سه روز قبل از روز کودتا با خبر شد .حزب توده به دلیل در اختیار داشتن پست های نظامی مهم می توانست مانع موفقیت کودتا شود؛ برخلاف مقطع زمانی پس از واقعه ی 30 تیر که در خروج شاه از ایران و رفراندم انحلال مجلس دوره ی هفدهم که از مصدق حمایت کردند، در فاصله ی کودتای ناموفق 25 مرداد تا کودتای 2۸ مرداد، نیروهایش را از خیابان ها فرا خواند و در برابر کودتا واکنش مهمی انجام نداد.

ایران از ملی شدن نفت کوتاه نیامد و موفقیت کودتا علیه مصدق به فضای روانی مناسب نیاز داشت. انگلیس و آمریکا در پوشش حزب توده این شبکه را ایجاد کردند و از طریق آن برای اجرای موفق کودتا دست به یک سلسله عملیات سیاسی و فرهنگی زدند. شیوه کار این شبکه نفوذ در احزاب و جریان های سیاسی، ایجاد بلوا و آشوب در کشور، اختلاف افکنی میان اعضای نهضت ملی بود .این شبکه با پوشش حزب توده ایجاد شده بود و توانست درجنگ سرد آمریکا با شوروی و همچنین فراهم کردن اذهان عمومی و بد بین کردن آنها نسبت به رهبران نهضت وظیفه خود را عملی کند و به اصطلاح با یک تیر دو هدف را نشانه بگیرد.

همراهی شاه با نهضت ملی نفت به معنی تضعیف قدرت و موقعیت او و برکناریش از سلطنت بود. حمایت شاه از کودتا علیه مصدق برای کودتاچیان بسیار مؤثر بود؛ وقتی اختلافات رهبران و اعضای نهضت بالا گرفت، شاه به اجرای کودتا تن در داد. وابستگان شاه، از جمله اشرف پهلوی، خواهر شاه و مادرش و افراد دربار از جمله اسدالله علم و شاپور ریپورتر (مسئول شبکه بدامن) در مقابل نهضت ملی نفت ایستادند و به همکاری با دولت انگلیس پرداختند. به همین دلیل پس از قیام 30 تیر مصدق اشرف پهلوی و مادرش را از ایران اخراج کرد. در برقراری ارتباط انگلیس با آنها در دوران تبعید، موقع مراجعت به ایران، اشرف در انتقال نظرات و توقعات کودتا چیان و با اشاره به خطر سقوط شاه وتکرار تجربه اخراج پدرشان در شهریور1320، توانست شاه را به انجام کودتا تشویق و تحریک کند و نقش خود را در انجام کودتا تکمیل کند.

در روزهای حساس قبل از کودتا، مطبوعات مهمترین ابزار دست شبکه بدامن و کودتاگران برای سازماندهی و آماده کردن افکار عمومی برای اجرای موفق کودتا بود .نقش مطبوعات در کودتا؛ ایجاد شایعات و تبلیغات ویرانگر و تخریب شخصیت مصدق، ایجاد نارضایتی مردمی از دولت و تشدید اختلاف بین رهبران نهضت بود .

یکی از مجالس تشکیل شده در ایران که دولت بیشترین نماینده موافق خود را در آن داشت، همین مجلس هفدهم بود که به دولت مصدق مشروعیت و مقبولیت بخشیده بود. مصدق با انحلال مجلس هفدهم به بهانه ی نفوذ و تحریکات بیگانگان و ایجاد مانع برای اقداماتش، قانونی و مشروع بودن دولت خود را خدشه دار و راه کودتا را هموار کرد .

آمریکا بر سر منافع نفت با انگلیس به توافق رسیده بودند و برای تصاحب منابع نفت ایران فعالانه عمل می کردند. آیت الله کاشانی درنامه ای هشدار اشتباه بودن انحلال مجلس هفدهم و کودتای قریب الوقوع را به مصدق داد. مصدق در پاسخ نامه از ایشان خواست در امور سیاسی کشور دخالت نکنند .