درسنامه کامل علوم و فنون ادبی (1) فصل 1 مبانی تحلیل متن

آرایه ها، زیورهای کلامی است که سخن را بدان می آرایند تا زیبا و جذاب و اثربخش باشد .

آرایه های ادبی را به دو بخش تقسیم کرده اند :

الف : علم بدیع  

ب : علم بیان

علم بدیع :

بدیع در واژه به معنی تازه، نو و نوآورده است و در گستره ی زبان، علمی است که از آرایه های ادبی سخن

می گوید. آرایه ها زیورهایی است که سخن را بدان می آرایند.

علم بدیع (آرایه های ادبی) بر دو گونه است:

الف- بدیع لفظی (آرایه های لفظی، صناعات لفظی)

ب- بدیع معنوی )آرایه های معنوی، صناعات معنوی (

الف) بدیع لفظی:

به آن دسته از آرایه های ادبی گفته می شود که از تناسب آوایی و لفظی میان واژه ها پدید می آید.

مانند: واج آرایی، سجع، ترصیع، جناس و اشتقاق

ب) بدیع معنوی:

به آن دسته از آرایه های ادبی گفته می شود که بر پایه ی تناسب های معنایی واژه ها شکل می گیرد.

مانند: مراعات نظیر، تناقض، عکس، تلمیح، تضمین، اغراق، حسن تعلیل، ارسال المثل، تمثیل، اسلوب معادله و

ایهام.

واج آرایی

تکرار یک واج ( صامت یا مصوت ) در کلمه های یک مصراع یا یک بیت یا عبارت نثر ، به گونه ای که کلام را

آهنگین کند و آفریننده ی موسیقی درونی باشد و بر تاثیر سخن بیافزاید .

واج آرایی یا نغمه ی حروف، تکراری آگاهانه است و موجب می گردد که تاثیر موسیقی کلام و القای معنی مورد

نظر شاعر بیشتر گردد.

مانند: سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند ( تکرار صامت چ (

خیزید و خز آرید که هنگام خزان است ( تکرارصامت های خ و ز ) از منوچهری که تداعی کننده ی صدای

ریزش و خرد شدن برگ ها درفصل خزان است.

نمونه های دیگر:

1 -بگذار تا بگریم چون ابر در بهاران / کز سنگ ناله خیزد روز وداع یاران (سعدی (

2 - بر او راست خم کرد و چپ کرد راست / خروش از خم چرخ چاچی بخاست (فردوسی (

3 -آه از این چشمان عاشق کش که می آشوبدم/ تلخی عشق مرا یک بوسه شیرین می کند. (چهارتنگی؛خاموش (

واژه آرایی یا تکرار

تکرار یک واژه در یک مصراع یا یک بیت یا عبارت نثر ، به گونه ای که کلام را آهنگین کند و بر تاثیر سخن

بیافزاید. مانند:

1 -پس هستی من ز هستی اوست / تا هستم و هست دارمش دوست (تکرار واژه هست(

2 -ای دریغا، ای دریغا، ای دریغ / کانچنان ماهی نهان شد زیر میغ (تکرار واژه دریغ(

سجع به معنی آواز کبوتر است و در اصطلاح سخن شناسان، آوردن واژه هایی است ( واژه های سجع ) در آخر

جمله های منثور به شکلی که دو واژه در واج های پایانی و یا وزن و یا هر دوی آن ها یکسان باشند.

به عبارت ساده تر:

به آهنگ برخاسته از کلمات مسجع، سجع می گویند.

به جمله هایی که دارای آرایه ی سجع باشند مسجّع و به این عمل تسجیع می گویند.

مثال

1 - ای عزیز، در رعایت دل ها کوش و عیب کسان می پوش (خواجه عبدالله انصاری (

2 - جان ما را صفای خود ده و دل ما را هوای خود ده (خواجه عبدالله انصاری (

3 - منّت خدای را عّزوجّل که طاعتش موجب قربت است و به شکراندرش مزید نعمت (گلستان (

4 - هرنفسی که فرو می رود ممّد حیات است و چون برمی آید مفّرح ذات (گلستان)

توضیح: درعبارات بالا، کوش و می پوش ، صفا و هوا، قربت و نعمت، حیات و ذات، واژه های سجع به شمار می

آید.

مطرف : هرگاه کلماتی آورده شود که در واج های آخر یکسان باشند ولی هم وزن نباشند، این نوع سجع را

« سجع مطرف » گویند.

:متوازن : هرگاه کلماتی آورده شود که فقط هموزن باشند و در حرف آخر اختلاف داشته باشند« سجع متوازن »

نامیده میشود.

 متوازی : هر گاه کلماتی آورده شود که هم هموزن و هم واج پایانی آنها یکی باشد « سجع متوازی » وجود دارد.

به معنی جواهر نشاندن است و در اصطلاح ادبی، هرگاه اجزای یک بیت یا عبارت، نظیر به نظیر، در وزن و واج آخر مشترک باشند (سجع متوازی) آرایه ی ترصیع پدید می آید.

مثال 1 : ای منّور به تو نجوم جلال .\. وی مقّرر به تو رسوم کمال

ای منّور به تو نجوم جلال .\. وی مقّرر به تو رسوم کمال

مثال 2 : برگ بی برگی بود ما را نوال .\. مرگ بی مرگی بود ما را حلال

توضیح: همه ی این سجع ها با یکدیگر هم وزن و هم قافیه است.

نمونه های دیگر:

1 -ای کریمی که بخشنده ی عطایی و ای حکیمی که پوشنده ی خطایی (خواجه عبدالله انصاری (

2 -بدان خدای که این افلاک را بر پای داشت و این املاک را بر جای (قاضی حمیدالدین بلخی (

3 -باران رحمت بی حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بی دریغش همه جا کشیده (سعدی)

هرگاه اجزای یک بیت یا عبارت، نظیر به نظیر در وزن، مشترک ولی در واج آخر مشترک نباشد(سجع متوازن) و

نیز در تقابل بعضی از کلمات، سجع متوازی دیده شود آرایه ی موازنه پدید می آید.

جناس به کار بردن واژه هایی است که تلفظی یکسان و نزدیک به هم دارد. این آرایه بر تأثیر موسیقی و آهنگ

سخن می افزاید.

انواع جناس:

الف- جناس همسان(تام)

ب- جناس ناهمسان(ناقص)

هرگاه واژه ای در یک بیت یا عبارت، دو بار به کار رود که از نظر تلفظ یکسان اما از نظر معنی متفاوت باشد

جناس تام نام دارد.

مثال: بیا و برگ سفر ساز و زاد ره بر گیر / که عاقبت برود هرکه او ز مادر زاد (خواجوی کرمانی (

توضیح: دو واژه ی زاد (توشه) و زاد (ولادت) با وجود تفاوت معنایی یکسان خوانده می شود.

نمونه های دیگر :

1 -خرامان بشد سوی آب روان / چنان چون شده باز یابد روان (فردوسی)

2 -عشق شوری در نهاد ما نهاد / جان مادر بوته ی سودا نهاد (فخرالدین عراقی (

3 -بهرام که گور گرفتی همه عمر / دیدی که چگونه گور بهرام گرفت (نظامی (

4 -برادر که در بند خویش است / نه برادر و نه خویش است (سعدی (

5 -تار زلفت را جدا مشاطه گر از شانه کرد / دست آن مشاطه را باید جدا از شانه کرد (امیر خسرو دهلوی)

هرگاه دو واژه در یکی از موارد زیر با هم اختلاف داشته باشند، یکی از انواع جناس ناقص پدید می آید.

انواع جناس ناهمسان (ناقص(

الف- جناس ناقص حرکتی

ب- جناس ناقص اختلافی یا مطرّف

ج- جناس ناقص افزایشی یا زاید

جناس ناقص حرکتی

هرگاه دو واژه در مصوت کوتاه (حرکت) تفاوت داشته باشند.

مانند : مِلك ،مُلك؛ قَمَری، قُمری؛ گِرد، گَرد؛ مِهر، مُهر

در این سرای بی کسی کسی به در نمی زند / به دشت پُر ملال ما پرنده پَر نمی زند

هنگامی که دو واژه در یك واج (حرف) تفاوت دارند.

اختلاف در حرف نخست : ناز، باز؛ رفیق، شفیق؛ چاه، جاه

اختلاف درحرف میانی : آستین، آستان؛ کمین، کمان

اختلاف درحرف پایانی: بار، باز

مثال:

1 -هر تیر که در کیش است گر بر دل ریش آمد / ما نیز یکی باشیم از جملۀ قربان ها

2 -این رطل گران دگر خرابم نکند / وامانده ی این کهنه شرابم نکند (بهزاد چهارتنگی ) ((خاموش))

هنگامی که یکی از دو واژه، یك واج (حرف) بیش تر ازدیگری دارد :

در آغاز یك حرف بیشتر دارد. مانند: شما، ما؛ مرنج، رنج

در میان یك حرف بیشتر دارد. مانند: خاص، خلاص؛ دست، دوست

در پایان یك حرف بیشتر دارد. مانند: قیام، قیامت

به کار گرفتن واژه هایی که در حروف اصلی هم ریشه و هم خانواده باشند را اشتقاق می نامند.

مانند: عالم، معلوم؛ مفتاح، فتوح؛ دیده، دیدار؛ لطف، لطیفه

مثال:

1 -موج زخود رفته ای تند خرامید و گفت هستم اگر می روم گر نروم نیستم

2 -گر لب بگشایم به تکلم در عشق صد مثل تو معشوقه جوابم نکند (بهزاد چهارتنگی) ((خاموش ((

اشتقاق اما اگر اختلاف آن ها در بیش از یك حرف باشد و با هم هم ریشه باشند، فقط اشتقاق خواهند داشت.

مثال: نوح تویی، روح تویی، فاتح و مفتوح تویی سینه ی مشروح تویی، بر در اسرار مرا

شبه اشتقاق :

واژه هایی که به ظاهر هم ریشه اند ولی از جهت معنی ارتباطی میان آن ها نیست. مانند : عَلَم ،عالم