گام به گام خودارزیابی صفحه 86 درس زبان و ادبیات فارسی در سده های پنجم و ششم و ویژگی های سبکی آن علوم و فنون ادبی (1)

1) تحوّل اساسی شعر این دوره، در چه زمینه هایی صورت گرفت؟

2) ویژگی های شعر دورۀ اوّل (از قرن سوم تا میانۀ قرن پنجم) و دوم (از نیمه دوم قرن پنجم و قرن ششم) را با هم مقایسه کنید.

3) دلایل گرایش نویسندگان به فارسی نویسی در این دوره چیست؟

4) با توجّه به این شعر، به پرسش ها، پاسخ دهید.

آمد نَفَس صبح و سلامت نرسانید                     بوی تو نیاورد و پیامت نرسانید

یا تو به دم صبح، سلامی نسپردی                     یا صبحدم از رشک، سلامت نرسانید

من نامه نوشتم به کبوتر بسپردم                       چه سود که بختم سوی بامت نرسانید

بر باد سپردم دل و جان، تا به تو آرَد                  زین هر دو ندانم که کدامت نرسانید

عمریا ست که چون خاک، جگرت شنة عشقم      و ایّام به من، جرعة جامت نرسانید

خاقانی، ازین طالع خود کام چه جویی؟             کاو چاشنی کام به کامت نرسانید

                                                                               خاقانی شروانی

الف) دو ویژگی ادبی را بنویسید.

ب) کدام ویژگی های زبانی در شعر دیده می شود؟

پ) قلمرو فکری این غزل را بررسی کنید.

5) کدام یک از ویژگی های نثر این دوره را، در متن زیر، می بینید؟

آورده اند که به فلان شهر، درختی بود و در زیر درخت، سوراخ موش، و نزدیک آن، گربه ای خانه داشت؛ و صیّادان آنجا بسیار آمدندی. روزی صیّاد دام بنهاد. گربه در دام افتاد و بماند و موش به طلب طعمه از سوراخ بیرون رفت. به هرجانب برای احتیاط، چشم می انداخت و راه سره می کرد، ناگاه نظر برگربه افگند. چون گربه را بسته دید، شاد گشت. در این میان از پس نگریست. راسویی از جهت او کمین کرده بود؛ سوی درخت التفاتی نمود. بومی قصد او داشت. بترسید و اندیشید که اگر بازگردم، راسو در من آویزد و اگر برجای قرار گیرم، بوم فرود آید و اگر پی شتر روم، گربه در راه است. با خود گفت: درِ بلاها باز است و انواع آفت به من محیط و راه مخوف، و با این همه، دل از خود نشاید برد... .

                                                                      کلیله و دمنه، نصرالله منشی

1) با توجه به شعر نیمه دوم قرن ششم، علاقه مندی شاعران به سرودن غزل های لطیف و زیباست. انوری و هم سبکان او در آوردن مضامین دقیق در غزل بسیار کوشیدند. تحولی که سنایی و انوری در غزل ایجاد کردند، باعث شده که در قرن هفتم شاعران بزرگی در غزل ظهور کنند و این نوع از شعر فارسی را به اوج برسانند. در شمال غرب ایران دسته ای از شاعران ظهور کردند که کار آنان در ادب فارسی، تازگی داشت. این دسته که شاعران معروف آذرباجان بودند (خاقانی، نظامی و ...) سبک شعر فارسی را از آنچه در دیگر نواحی ایران یا پیش از آن رایج بود، متمایز ساختند. سبیک شعر در نیمه دوم قرن ششم و نیمه اول قرن هفتم متحول شد. و عمدتا با شیوه شاعری پیش از آن، متمایز گردید و مقدمه ظهور «سبک عراقی» در شعر فارسی شد. شعر این دوره از نظر سبک گویندگی و موضوع، تنوع یافت و در شاخه ها و رشته هایی همچون مدح، هجو، طنز، وعظ و حکمت، داستان سرایی، تغزل و حماسه به کار گرفته شد. تحول روحی و معنوی سنایی، آغازی برای دگرگونی عمیق در شعر فارسی گردید. آن چنان که به پیروی از وی بسیاری از شاعران به تصوف و عرفان روی آوردند و از جمله شاعران بزرگی همچون عطار و مولوی ظهور کردند. با خروج شعر از دربار ها و ورود آن به خانقاه ها دامنه موضوعات آن، گسترش یافت. حکمت و دانش و اندیشه های دینی نیز، در شعر این دوره، تاثیری عمیق بخشید و جزئی از مضامین شعری شد.

2) دوره اول:

1- سادگی فکر و روانی کلام در شعر است.

2- شاعران بیشتر به وواقعیت بیرونی نظر داشتند.

3- آوردن ترکیبات تازه، تشبیهات گوناگون و به کارگیری انواع توصیف از خصیصه های دیگر شعر در این دوره است.

دوره دوم:

1- تا حدود نیمه دوم قرن پنجم و آغاز قرن ششم، شعر پارسی هچنان تحت تاثیر سبک دوره سامانی و غزنوی است، یعنی سخن شاعرانی همچون ناصر خسرو قبادیانی یادآور سروده های سخنوران قرن چهارم است.

2- گروهی از شاعران این دوره، در عین تقبید از پیشینیان هر یک ابتکارات و نوع آوری هایی دارن که باعث دگرگونی و تحول در سبک سخن فارسی شد.

3- تاثیر پذیری بعضی از شاعران از ادبیات عرب و مضامین شعری آنان بود.

3) گسترش عرفان و تصوف، شکل گیری دوره سلجوقی و بهره گیری از دبیران و نویسندگان تربیت یافته در خراسان و عراق؛ چنان که کمتر نامه و منشور و فرمانی به زبان عربی نگاشته می شود، و بدین سان مجموعه های مشهوری از متون نثر پارسی پدید آمد.

4) الف) 1- قالب شعری مثنوی 2- رواج داستان سرایی 3- توجه بیش تر به آرایه های ادبی 4- خوش آهنگی شعر نسبت به سبک دوره اول

ب) کاهش سادگی و روانی کلام (حرکت به سوی دشواری)

پ) رواج مفاخره، شکایت و انتقاد اجتماعی

5) اطناب (توصیفات فراوان)، رواج نثر داستانی – تمثیلی، استفاده از ترکیبات دشوار