گام به گام خودارزیابی صفحه 46 درس 4 علوم و فنون ادبی (3) (سبک شناسی قرن های دوازدهم و سیزدهم (دورهٔ بازگشت و بیداری))

1- شعر زیر را در دو سطح ادبی و فکری بررسی کنید (از هر سطح دو مورد).

از ملک ادب حکم گزاران همه رفتند                       شو بار سفر بند که یاران همه رفتند

آن گرد شتابنده که در دامن صحراست                   گوید چه نشینی که سواران همه رفتند

داغ است دل لاله و نیلی است بر سرو                   کز باغ جهان لاله عذاران همه رفتند

افسوس که افسانه سرایان همه خفتند                  اندوه که اندوه گساران همه رفتند

یک مرغ گرفتار در این گلشن ویران                       تنها به قفس ماند، هزاران همه رفتند

خون بار بهار از مژه در فرقت احباب                       کز پیش تو چون ابر بهاران همه رفتند

ملک الشعرا بهار

2- این سروده را در قلمرو ادبی بررسی کنید.

گریـه را بـه مسـتی بهانـه کـردم                     شـکوه ها ز دسـت زمانـه کـردم

آسـتین چـو از چشـم برگرفتـم                          سـیل خـون بـه دامـان روانـه کـردم

از چـه روی چـون ارغنـون ننالـم؟                        از جفایـت ای چـرخ دون ننالـم

چـون نگریـم ز درد و چـون ننالـم                      دزد را چـو محـرم بـه خانـه کـردم؟

عارف قزوینی

3- متن زیر از کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» را در دو سطح زبانی و فکری تحلیل کنید

«اگرچه ما در این تاریخ خود بیداری ایرانیان را از سال  1322شروع کرده ایم، لکن اگر خیال خود را جمع کنیم و به نظر دقت و انصاف در تاریخ گذشتگان بنگریم، هر آینه به خوبی مشاهده می کنیم که در مجاری سنة  1265بسیاری از امور و وقایع را که دلالت دارد بر بیداری ایرانیان و قدم گذاردن آنها به راه تمدن و باعث و مسبب آن را جز مرحوم میرزا تقیخان امیرنظام احدی را سراغ نداریم؛ چه آن بزرگ  مرد از آن یکه اشخاص بود که به قابلیت خود بدون اسباب و مساعدت خارجی از پستی به بلندی رسید. یعنی پسر آشپز قائم مقام بود و در اثنای کار و شغل، خویش را دارای رتبه و مقام صدارت نمود. دوست و دشمن او را از نوادر دهر شمردند و از خلقت های فوق العاده دانسته و کارهای امیرنظام از ترتیب و انتظام قشون و اصلاح کار دفتر و مالیه که خرج، دو کرور اضافه بر دخل بود و عمارت و مرمت خرابی های دیگر که به زودی محال می نمود و همه در یک دوسال صورت گرفت، گواه و دلیل بزرگی مرد است».

ناظم الاسلام کرمانی

1- تحلیل شعر ملک الشعرای بهار در قلمروی ادبی

برخی آرایه های به کار رفته در حیطه بیان عبارتند از: بار سفر بستن، کنایه از آماده حرکت شدن / در ترکیب « گرد شتابنده » استعاره مکنیه وجود دارد و می توان آنرا اضافه استعاری نامید /  داغ: استعاره از سیاهی وسط گل لاله است؛ داغ است دل لاله؛ کنایه از عزادار بودن لاله است / لاله عزاران: تشبیه؛ کسانی که عزار (چهره) آنان مانند لاله زیباست / در ترکیب دل لاله، استعاره مکنیه وجود دارد و یک ترکیب استعاری است / در واژه « سرو » نیز استعاره مکنیه (= تشخیص) وجود دارد. / باغ جهان یک ترکیب (اضافه) تشبیهی است / مرغ گرفتار: استعاره مصرحه از انسان اسیر / گلشن: استعاره مصرحه از دنیا / هزاران به معنی بلبلان: استعاره مصرحه از انسان های آزادی خواه / خون بار: کنایه از غم فراوان / چون ابر بهاران همه رفتند: تشبیه رفتن آدم ها به رفتن ابر بهاری.

برخی آرایه های حیطه بدیع: در بیت سوم حسن تعلیل (ذکر دلیل ادبی) وجود دارد زیرا برای حالت طبیعی گل لاله و سرو دلیلی غیرعلمی (ادبی) آورده است که صرفا از دید زیبایی شناسی قابل توجیه است./ خفتن: کنایه از مردن./ تکرار واژه اندوه در قلمروی واژه آرایی است./ حروف ر و س در برخی ابیات، واج آرایی (موسیقی حروف) ایجاد کرده اند که بر غنای موسیقایی شعر افزوده است . شعر در محور افقی و در هر بیت، برای تصویرسازی از آرایه مراعات نظیر و تناسب های واژگانی بهره می برد؛ گروه کلماتی از جمله « گرد – دامن – سواران »، « لاله – سرو – باغ » و « مرغ – گلشن – قفس – هَزار » از آن دسته اند.

تحلیل شعر ملک الشعرای بهار در قلمروی فکری

شعر در یک فضای غم گرایانه سروده شده است. به اعتقاد شاعر، انسان های خوب و شایسته همه از دنیا رفتند، ایران (وطن شاعر)، خالی از افراد لایق شده و این مساله اندوه شاعر را برانگیخته است. شاعر در نبود همراهان پیرامون خود، احساس تنهایی و ناامیدی می کند و او نیز راه رهایی را  در رفتن و ترک دنیا می داند. شعر یک در لایه معنایی دیگر، بی اعتباری دنیا را نیز تداعی می کند.

2- تحلیل در قلمرو ادبی – دست زمانه: اضافه استعاری است./ در بیت دوم، ترکیب « سیل خون » اغراق گونه است./ آستین از چشم برگرفتن کنایه از آگاهی و بیداری است./ شاعر خود را در گریستن و گریدن به ارغنون (از ابزار های موسیقی) تشبیه کرده است. (ارغنون سازی است که لوله های فراوانی برای دمیدن داردو هنگام نواختن، از آن صدای زیادی بر می خیزد./ چرخ: استعاره مکنیه (= تشخیص) دارد، زیرا مخاطب شاعر واقع شده است./ بین واژگان درد و دزد نیز جناس ناقص اختلافی وجود دارد.

3- تحلیل متن در قلمروی زبانی – می توان نشانه های سادگی متن دوره مشروطه را در ساختار متن دید. نشانه های این سادگی در جملات کوتاه، واژگان قابل فهم و پرهیز از به کارگیری واژگان دشوار و دیریاب عربی وجود دارد. وجود برخی واژگان عربی از جمله مالیه، انتظام قشون و عمارت و... به دلیل کاربرد اصطلاحی آن ها در آن دوره تاریخی از زبان فارسی است. واژه کرور از واژگان دخیل غیر عربی به زبان فارسی است که در نتیجه تبادلات فرهنگی ایران و اروپا، در کنار بسیاری واژگان دیگر به زبان فارسی راه یافتند. بیشتر واژگان به کار رفته در متن، ساده است؛ از واژگان غیر ساده می توان به گذشتگان (وندی)، بزرگ مرد (مرکّب)، خرابی ها (وندی) و... اشاره کرد. در قلمروی واژگانی، نویسنده از ترکیب های متضاد (دوست – دشمن – پستی – بلندی) برای تاثیرگزاری بیشتر سود برده است.

تحلیل متن در قلمروی فکری – مضمون غالب متن، نوگرایی و تجدّدخواهی است که از مضامین رایج نثر دوره مشروطه است. ناظم الاسلام در این متن، درباره پیشینه تحولات جامعه ایرانی سخن می گوید و منشا آن را در اقدامات امیرکبیر جستجو می کند. این متن را می توان یک نمونه از متن های تحقیقی و تحلیلی به شمار آورد.