گام به گام خودارزیابی صفحه 54 درس 5 علوم و فنون ادبی (3) (اختیارات شاعری (1) : زبانی)

1- مصوت بلند « ی» در چه صورت همیشه کوتاه و مصوت بلند « و» در چه صورت همیشه بلند تلفظ می شود؟

2- تقطیع مثال های زیر، به صورتی که بین کمانک تقطیع شده است، با کدام اختیارات شاعری مطابقت دارد؟

شکل

3- پس از تقطیع هجایی ابیات زیر، اختیارات شاعری زبانی به کاررفته در هر کدام را مشخص کنید.

الف) گفت: ای پسر این نه جای بازی است         بشتاب که جای چاره سازی است

نظامی

ب) فریــاد کــه در رهگــذر آدم خاکــی                   بـس دانـه فشـاندند و بسـی دام تنیدند

فروغی بسطامی

پ) بر همه اهل جهان سید و سرور علی است

 در ره دیـن خـدا، هـادی و رهبـر علی اسـت

قدسی مشهدی

ت) ز دو دیده خون فشانم ز غمت شب جدایی

چه کنم که هست این ها گل باغ آشنایی

عراقی

ث) تفرج کنــان در هــوا و هــوس                 گذشــتیم بــر خــاک بســیار کــس

سعدی

ح) خلَـد گـر بـه پـا خـاری آسـان برآیـد            چـه سـازم به خـاری که در دل نشـیند؟

طبیب اصفهانی

ح) همــه بــرگ بــودن همی ســاختی             بــه تدبیــر رفتــن نپرداختــی

سعدی

د) آمــد ســوی کعبــه ســینه پرجــوش            چــون کعبــه نهــاد حلقــه در گــوش

نظامی

ذ) سوی چاره گشتم ز بیچارگــی                   نــدادم بــدو ســر بــه یکبارگــی

فردوسی

ر) نکوهــش مکــن چــرخ نیلوفــری را             بـرون کـن ز سـر بـاد و خیره سـری را

ناصرخسرو

1- اگر مصوت بلند «ی» در میان واژگان ساده یا کلمه با پسوند یا پیشوند یا ضمایر پیوسته بیابد، همواره کوتاه تلفط می شود؛ مثل بیا قیامت، دلداری اش و .... مصوت بلند « و » نیز، در واژگان تک هجایی از جمله مو، رو، کو و... هرگز کوتاه تلفط نمی شود؛ واژه « سو » از این قاعدع مستثنی است.

2- جادویی (__U__): اختیار زبانیِ کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند «و» در هجای دوم

ساقی ما (__U__): اختیار زبانیِ کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند «ی»

آهوی دشت (U __ __ U __): اختیار زبانیِ کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند «و» در هجای دوم؛ و اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (کسره اضافه) در هجای سوم

درخت دوستی (__ U __ __ __ U): اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (کسره اضافه) در پایان هجای سوم

سوی من (__ U U): اختیار زبانی کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند در پایان واژه « سو »

بهانه (__ __ U): اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه در پایان کلمه

تو گفتی (__ __ __): اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه در پایان کلمه « تو »

شب و روز (U __ __ U): اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه در واو عطف هجای دوم  

3- الف) گفت: ای پسر این نه جای بازی است         بشتاب که جای چاره سازی است

1- اختیار زبانی حذف همزه در هجای دوم مصراع نخست

2- اختیار زبانی حذف همزه در هجای پنجم مصراع نخست

ب) فریــاد کــه در رهگــذر آدم خاکــی                بـس دانـه فشـاندند و بسـی دام تنیدند

1- اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (کسره اضافه) در هجای نهم مصراع نخست

پ) بر همه اهل جهان سید و سرور علی است

 در ره دیـن خـدا، هـادی و رهبـر علی اسـت

1- اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (کسره اضافه) در هجاهای پنجم مصراع نخست و دوم

2- اختیار زبانی کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند در هجای نهم مصراع دوم

ت) ز دو دیده خون فشانم ز غمت شب جدایی

چه کنم که هست این ها گل باغ آشنایی

1- اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (کسره اضافه) در هجای سیزدهم مصراع نخست

ث) تفرج کنــان در هــوا و هــوس                  گذشــتیم بــر خــاک بســیار کــس

1- اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (واو عطف) در هجای نهم مصراع نخست

ج) من نمی گویم زیان کن یا به فکر سود باش

ای ز فرصت بی خبر در هر چه هستی، زود باش

1- اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (کسره اضافه) در هجای دوازدهم مصراع نخست

چ) بیچارگــی ورا چــو دیدنــد                    در چاره گــری زبــان کشــیدند

1- اختیار زبانی کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند « ی » در هجای چهارم مصراع نخست

2- اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (کسره اضافه) در هجای پنجم مصراع نخست

* پایه های آوایی بیت به صورت « مفعول مفاعلن فعولن » نیز قابل جداسازی است. این گونه جداسازی تغییری در کشش های هجایی یا اختیارات شاعری به وجود نمی آورد.

ح) خلَـد گـر بـه پـا خـاری آسـان برآیـد                 چـه سـازم به خـاری که در دل نشـیند؟

1- اختیار زبانی کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند « ی » در هجای هفتم مصراع نخست

2- اختیار زبانی حذف همزه در هجای هشتم مصراع نخست

3- اختیار زبانی حذف همزه در هجای یازدهم مصراع نخست

ح) همــه بــرگ بــودن همی ســاختی                      بــه تدبیــر رفتــن نپرداختــی

1- اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (پایان کلمه) در هجای دوم مصراع نخست

د) آمــد ســوی کعبــه ســینه پرجــوش                       چــون کعبــه نهــاد حلقــه در گــوش

در هجای سوم مصراع اول کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند سو

ذ) سوی چاره گشتم ز بیچارگــی                   نــدادم بــدو ســر بــه یکبارگــی

1- اختیار زبانی کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند « و » در هجای نخست مصراع نخست

2- اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (کسره پایان کلمه) در هجای دوم مصراع نخست

ر) نکوهــش مکــن چــرخ نیلوفــری را             بـرون کـن ز سـر بـاد و خیره سـری را

1- اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (پایان کلمه) در هجای نهم مصراع دوم