گام به گام خودارزیابی صفحه 86 درس اختیارات شاعری (2): وزنی علوم و فنون ادبی (3)

1- تفاوت اختیارات زبانی و اختیارات وزنی چیست؟

2- کلمات « که» (U) و «کشت» (U_=) در کجای مصراع با کلمة «کش» (_) برابر است؟ این اختیار از کدام نوع است؟

3- پس از تقطیع هجایی ابیات زیر، اختیارات وزنی را تعیین کنید.

الف) دسـت در دامـن مـولا زد در                           کـه علـی بگـذر و از مـا مگـذر

شهریار

ب) تو با خدای خود انداز کار و دل خوش دار         که رحم اگر نکند مدعی خدا بکند

حافظ

پ) کیست که پیغام من به شهر شروان برد           یک سخن از من بدان مرد سخن دان برد

جمال الد ین عبدالرزاق

ت) یار با ماست چه حاجت که زیادت طلبیم          دولت صحبت آن مونس جان ما را بس

حافظ

ث) خارکـش پیـری بـا دلـق درشـت                          پشـتة خـار همـی بـرد بـه پشـت

جامی

ج) با که گویم به جهان، محرم کو؟                       چـه خبـر گویـم بـا بی خبـران؟

مولوی

چ) به وفای دل من ناله برآرید چنانک                   چنبر این فلک شعوذه گر بگشایید

خاقانی

4- وزن ابیات زیر را بیابید و اگر اختیارات شاعری در آنها وجود دارد، مشخص نمایید

الف) دیگر دلم هوای سرودن نمی کند                     تنها بهانة دل ما در گلو شکست

قیصر امین پور

ب) من به زبان اشک خود می دهمت سلام و تو       بر سر آتش دلم همچو زبانه می روی

شفیعی کدکنی

پ) دلم شکسته تر از شیشه های شهر شماست       شکسته باد کسی کاین چنین مان می خواست

سهیل محمودی

ت) من ندانم به نگاه تو چه رازی است نهان             که من آن راز توان دیدن و گفتن نتوان

رعدی آذرخشی

1- اختیارات زبانی موجب تغییر در وزن نمی شود، اما اختیار وزنی امکان تغییراتی کوچک در وزن را فراهم می کند. اختیار زبانی قابلیت هایی در تلفظ برای شاعر فراه می سازد، در حالیکه اختیار وزنی به وزن و آهنگ و ترکیب پایه های آوایی شعر مربوط می شود.

2- در هجای آخر هر مصراع و در پایان نیم مصراع اوزان دولختی از نوع دوری. این اختیار، وزنی و نام آن، بلند تلفظ کردن هجای پایانی است.

3- الف) دسـت در دامـن مـولا زد در                     کـه علـی بگـذر و از مـا مگـذر

1) اختیار وزنی در کاربرد « فاعلاتن » به جای « فعلاتن »

2) اختیار وزنی ابدال در کاربرد یک هجای بلند (زَد) به جای دو هجای کوتاه (مَ گُ) در رکن آخر (فعلن => فع لن)

ب) تو با خدای خود انداز کار و دل خوش دار         که رحم اگر نکند مدعی خدا بکند

1) اختیار وزنی ابدال در کاربردِ یک هجای بلند  (خُش) به جای دو هجای کوتاه (بِ کُ) در رکن پایانی (فعلن => فع لن)

2) اختیار وزنی تبدیل هجای کشیده پایان مصراع به یک هجای بلند (دار  _U  => _)

* در هجای هفتم مصراع نخست و هجای چهارم مصراع دوم اختیار زبانی حذف همزه وجود دارد.

پ) کیست که پیغام من به شهر شروان برد         یک سخن از من بدان مرد سخن دان برد

اختیار زبانی قلب با جابجایی هجاهای کوتاه و بلند در هجاهای 8 و 9 مصراع نخست که مفتعلن را تبدیل به مفاعلن کرده است.

* در هجای چهارم مصراع دوم اختیار زبانی حذف همزه به کار رفته است.

ت) یار با ماست چه حاجت که زیادت طلبیم           دولت صحبت آن مونس جان ما را بس

1) اختیار وزنیِ کاربرد فاعلاتن به جای فعلاتن در دو رکن نخست هر دو مصراع

2) اختیار وزنی ابدال در آوردن یک هجای بلند (را) به جای دو هجای کوتاه (طَ لَ)در رکن پایانی مصراع دوم (فعلن => فع لن)

3) اختیار وزنی بلند بودن هجای کشیده پایان مصراع نخست (بیم –U => _)

* در هجای سوم مصراع دوم، اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه وجود دارد.

ث) خارکـش پیـری بـا دلـق درشـت                   پشـتة خـار همـی بـرد بـه پشـت

1) اختیار وزنی در پایه آوایی نخست مصراع اول و دوم به جای فعلاتن، فاعلاتن آورده است.

ج) با که گویم به جهان، محرم کو؟                 چـه خبـر گویـم بـا بی خبـران؟

1) اختیار وزنی « فاعلاتن » به جای « فعلاتن » در رکن اول مصراع نخست

2) اختیار وزنی ابدال و آوردن یک هجای بلند (یَم) به جای دو هجای کوتاه (بِ جَ) در رکن دوم مصراع دوم (فعلاتن = مفعولن)

3) اختیار وزنی ابدال و آوردن یک هجای بلند (رَ م) به جای دو هجای کوتاه (خَ بَ) در رکن آخر مصراع نخست (فعلن = فع لن).

چ) به وفای دل من ناله برآرید چنانک                  چنبر این فلک شعوذه گر بگشایید

1) اختیار وزنی تبدیل رکن فعلاتن به فاعلاتن در رکن نخست مصراع دوم

2) اختیار وزنی ابدال در تبدیل دو هجای کوتاه (د چُ) به یک هجای بلند (شا) در رکن پایانی مصراع دوم (فعلن = فع لن)

در هجاهای پایانی هر دو مصراع، هجای کشیده به هجای بلند تبدیل شده است.

* در هجای چهارم مصراع نخست، اختیار زبانی تبدیل مصوت کوتاه (کسره اضافه) به بلند وجود دارد.

* در هجای یازدهم، مصراع دوم اختیار زبانی حذف همزه وجود دارد.

* در هجاهای سوم و هفتم مصراع دوم، اختیار زبانی تبدیل مصوت کوتاه به بلند (کسره اضافه) وجود دارد.

4- الف) دیگر دلم هوای سرودن نمی کند                         تنها بهانة دل ما در گلو شکست

1) اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (کسره اضافه) در هجای ششم مصراع دوم

2) اختیار زبانی در تبدیل هجای کشیده هجای پایانی مصراع دوم به هجای بلند

* پایه های آوایی بیت به صورت « مستفعلن مفاعل مستفعلن فعل » نیز قابل تفکیک است، اما در علم عروض، برای وزن نخست نام گزاری می شود.

ب) من به زبان اشک خود می دهمت سلام و تو                           بر سر آتش دلم همچو زبانه می روی

1) اختیار وزنی در تبدیل هجای کوتاه پایانی مصراع نخست به هجای بلند

2) اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (کسره اضافه) در هجای ششم مصراع دوم

پ) دلم شکسته تر از شیشه های شهر شماست            شکسته باد کسی کاین چنین مان می خواست

1) اختیار زبانی حذف همزه در هجای هفتم مصراع نخست

2) اختیار وزنی در تبدیل هجای کشیده پایان مصراع نخست به هجای بلند

3) اختیار وزنی ابدال و تبدیل دو هجای کوتاه (رِ شُ) به یک هجای بلند (می) در رکن پایانی مصراع دوم (فعلن = فع لن)

4) اختیار وزنی در تبدیل هجای کشیده پایان مصراع دوم به هجای بلند

ت) من ندانم به نگاه تو چه رازی است نهان                        که من آن راز توان دیدن و گفتن نتوان

1) اختیار وزنی آوردن « فاعلاتن » به جای « فعلاتن » در رکن نخست مصراع نخست

2) اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه پایان کلمه (کسره اضافه) در هجای هشتم مصراع نخست

3) اختیار زبانی حذف همزه در هجای سوم مصراع دوم