گام به گام قلمرو ادبی صفحه 48 درس نی‌نامه فارسی (3)

1) بیت های زیر را از نظر کاربرد آرایه جناس تام (همسان) بررسی کنید.

الف) آتش است این بانگ نای و نیست باد        هرکه ایت آتش ندارد نیست باد

ب) نی، حریف هرکه از یاری بُرید                     پرده هایش پرده های ما درید

2) به بیت زیر توجه کنید.

مستمع، صاحب سخن را بر سر کار آورد            غنچه خاموش، بلبل را به گفتار آورد

صائب تبریزی

در این بیت، مصراع دوم در حکم مصداقی برای مصراع اول است؛ به گونه ای که می توان جای دو مصراع را عوض کرد؛ در واقع شاعر، بر پایه تشبیه، بین دو مصراع ارتباط معنایی برقرار کرده است؛ به این نوع کاربرد شاعرانه «اسلوب معادله» می گویند.

توجه: در اسلوب معادله، هر یک از دو مصراع، استقلال معنایی و نحوی دارند؛ به گونه ای که یکی از طرفین، معادل و مصداقی برای تأیید مفهوم طرف دیگر است.

نمونه:

* عشق چون آید، برد هوش دل فرزانه را       دزد دانا اول می کشد چراغ خانه را        زیب النّسا

* شانه می آید به کار زلف در آشفتگی          آشنایان را در ایّام پریشانی بپرس      سلیم طهرانی

* عشق بر یک فرش بنشاند گدا و شاه را       سیل، یکسان می کند پست و بلند راه را     غنی کشمیری

* در کدام بیت درس، شاعر از « اسلوب معادله » بهره گرفته است؟ دلیل خود را بنویسید.

1) الف) مصراع اول: «نیست باد» یعنی «جریان هوا نیست»

مصراع دوم: «نیست باد» یعنی «نابود بشود»

ب) «پرده» اول یعنی نوا و آهنگ

«پرده» دوم یعنی «اسرار و راز»

2) بیت 14)

محرم این هوش جز بی هوش نیست               هر زبان را مشتری جز گوش نیست

چون مصراع دوم یک مثال عینی است برای مصراع اول که یک موضوع ذهنی را بیان می کند.