گام به گام کاوش خارج از کلاس صفحه 69 درس جهانِ اسلام در عصر خلافت عباسی تاریخ (2)

به چند گروه تقسیم شوید و با استفاده از منابعی که دبیر معرفی می‌کند هر گروه دربارۀ یکی از موضوع های زیر مطلبی را تهیه و در کلاس ارائه دهید:

 الف) برمکیان که بودند و چگونه به دربار عباسیان راه یافتند؟

ب) خدمات سیاسی و اداری برمکیان چه بود؟

پ) خاندان برمکی چه خدمات علمی و فرهنگی کردند؟

ت) چرا هارون الرشید تصمیم به نابودی برمکیان گرفت؟

بَرمَکیان، خاندانی از بلخ که با نزدیک شدن به دستگاه خلافت امویان و عباسیان، قدرت یافتند و در دوره اول عباسی، هنگام خلافت هارون الرشید (حکومت:۱۷۰-۱۹۳ق)، و در اوج اقتدار عباسیان، در بسیاری از شؤون حکومتی دخالت داشتند. این خاندان با نام نیای خود برمک شناخته می‌شدند.

برمک در دوره عبدالملک بن مروان (حکومت: ۶۵-۸۶ق) و به نقلی هشام بن عبدالملک (حکومت: ۱۰۵-۱۲۵ق) وارد دمشق شد و در دربار امویان مقرب گشت. خالد، یحیی، جعفر و فضل از جمله برمکیانی بودند که به مناصب حکومتی دست یافتند.

در مورد رابطه آنها با علویان و امام موسی کاظم(ع)، گزارش‌های متفاوتی وجود دارد؛ از سویی بر اساس برخی از گزارش‌ها یحیی بن خالد از منصور عباسی خواست با توجه به نماز خواندن حضرت علی(ع) در ایوان مدائن، از تخریب آن خودداری کند، و از سوی دیگر شیخ مفید یحیی را به دست داشتن در گرفتاری امام موسی بن جعفر (ع) متهم می‌کند.

حضور برمکیان در دستگاه خلافت عباسی، تأثیرات سیاسی اجتماعی مهمی همچون نفوذ روزافزون ایرانیان در دستگاه قدرت، بهبود سیستم حکومتی و رواج شیوه ایرانی عهد ساسانی در اداره دیوان‌های مختلف در سراسر قلمرو وسیع عباسیان، توجه به ادیبان و دانشمندان و حمایت مادی و معنوی از آنها، و همچنین ترویج فرهنگ سخاوت و بخشش در بین دولتمردان را به همراه داشت. اما این حضور پررنگ دیری نپایید و هارون پس از بازگشت از حج (سال ۱۸۶ ق) در شب اول محرم سال ۱۸۷ ق، دستور قتل جعفر و زندانی شدن یحیی و فضل و مصادره اموال آنها را صادر کرد.

سقوط برمکیان به علت عدم بازگویی علت آن توسط هارون از نقاط مبهم تاریخ است که ارائه تحلیل‌های متفاوت و گاه متناقضی را باعث شده است. اینکه برخی از مورخان ماجرای ازدواج جعفر با عباسه خواهر هارون به شرط آن که پیوند صوری باشد و عهدشکنی جعفر و تولد دو فرزند و زندگی مخفیانه آنها را علت سقوط برمکیان دانسته‌اند به دلایل متعددی نمی‌تواند صحیح باشد. گروهی دیگر امساک فضل از دادن قسمتی از درآمد فارس به هارون را علت خشم هارون دانسته‌اند. علاقه و ارتباط برمکیان با علویان و آزادی برخی از زندانیان ایشان توسط برمکیان نیز علت رویگردانی هارون و عقوبت ایشان ذکر شده است. برخی از منابع از نفرین امام رضا عليه‌السلام در حق برمکیان در عرفه و سقوط ایشان در همان سال یاد کرده‌اند. بدگویی مخالفان ورقیبانی از کارگزاران هارون چون علی بن عیسی یزدانیرود، منصور بن زیاد، جعفر بن محمد بن اشعث و فضل بن ربیع، نفوذ برمکیان به ویژه فضل در سپاه خراسان نیز از علت‌هایی است که برای این حادثه بیان شده است. هرکدام از این دلایل به نوبه خود با تأییدات و تناقضاتی همراه هستند؛ اما حتی در صورت صحت نمی‌توانند تنها عامل چنین برخوردی با برمکیان باشند و به نظر می‌رسد مجموع این عوامل به همراه عامل اصلی که همانا تحت شعاع قرار گرفتن اقتدار خلیفه بود باعث شد تا هارون تصمیم به برانداختن این خاندان بگیرد.