درسنامه کامل علوم و فنون ادبی (1) فصل 4 تاریخ ادبیات پیش از اسلام و قرن های اوّلیه هجری

زبان ایرانیان پیش از اسلام که ریشۀ زبان امروز ایران است زبان پارسی (فارسی) نامیده می شد.

مثلا کتاب « اوستا » را پیش از دورۀ ساسانی موبدان برای اجرای مراسم دینی از حفظ می خواندند؛

تا این که در دورۀ ساسانی آن را به نگارش درآورند.

زبان هایی که در ایران و مناطق هم جوار آن، از قدیم ترین روزگاران متداول بوده است و ویژگی های مشترکی دارند.

تقسیم بندی گروه زبان های ایرانی از نظر تاریخی

1. فارسی باستان
2. فارسی میانه
3. فارسی نو

فارسی باستان

1. دورۀ رواج: دوره ی هخامنشیان ( 551 تا 331 ق.م)
2. آثار به جا مانده: فرمان ها و نامه های پادشاهان هخامنشی
3. نوع خط: میخی

فارسی میانه ( حدود 300 ق.م تا 700 م )

الف) پارتی (شمالی)

1. دوره رواج: اشکانی و تا دوره ساسانی آثاری تالیف شد
2. منطقه رواج: شمال و شمال شرقی ایران
3. آثار: موجود نیست

ب) پهلوی (جنوبی)

1. دوره رواج: دوره ساسانی
2. منطقه رواج: به ناحیه پارس تعلق داشته
3. آثار: آثار دینی زرتشتی و « درخت آسوریک» و « یادگارزریران »

نکات مهم مربوط به فارسی میانه (پهلوی):

1. زبان پهلوی به فارسی میانه نامیده شده است زیرا این زبان که اساساً به ناحیه ی پارس تعلق داشته است و در مرحله ای میان فارسی باستان و فارسی نو (دری) قرار دارد
2. آثار دینی زرتشتی و غیر دینی با رنگ دینی مثل (یادگارزریران) به زبان پهلوی است
3. آثار ادبی منظوم ومنثور زبان پهلوی از بین رفته اما ترجمه ی عربی و فارسی بعضی از آنها موجود است
4. مثل ( کلیله ودمنه،هزارویک شب) البته دچار تغییرات فراوان شده اند
5. اشعار کمی به زبان پهلوی به جامانده و البته دچار تحریف هایی شده است
6. شعر پهلوی نیز به وضعی مشابه ی نثر دچار گردید.بعضی از قطعات،بازمانده ی اشعار تعلیمی و اخلاقی اند این قطعات در میان اندرزنامه های منثور جای دارند مثل منظومه‌ی « درخت آسوریک» و «یادگارزریران» که هر دو اصل پارتی دارند.

فارسی نو (دری)

1. دوره ی رواج: پس از سقوط ساسانیان وتقریبا هم زمان با حکومت طاهریان طاهریان نخستین دولت اسلامی ایران)
2. منطقه ی رواج: نخست در مشرق و شمال شرقی ایران و سپس سراسر ایران

نکته های مهم مربوط به فارسی نو (دری)

1. با ورود اسلام به ایران زبان فارسی دچار تغییراتی شد و با بهره گیری از الفبای عربی به مرحله ی جدیدی گام نهاد که به آن « فارسی نو » یا « فارسی دری » گفته می شود
2. کاربرد زبان دری در درباری ساسانیان به عنوان زبان محاوره و مکاتبه ی مقامات دولتی بوده است
3. زبان دری نخستین صورت زبان ادبی فارسی نو در برابر نفوذ عناصر زبان عربی بود

1. پس از سقوط دولت ساسانی و از دست رفتن استقلال سیاسی ایران، ایرانیان در سه قرن نخست به فعالیت ادبی و علمی ادامه دادند و آثار فراوانی به زبان های فارسی و پهلوی و عربی پدید آوردند .
2. در قرن سوم هجری: دولت نیمه مستقل طاهری و سپس دولت مستقل صفاری برسر کارآمد.
3. یعقوب لیث صفاری تلاش کرد تا دولت مستقل ایرانی ایجاد کند و حکومت بغداد را تضعیف کند یا براندازد.
4. یعقوب لیث با زبان عربی آشنایی نداشت و اجازه نداد از زبان عربی در دستگاه حکومتی اش استفاده شود.
5. یعقوب لیث زبان فارسی دری را زبان رسمی قلمرو خود اعلام کرد
6. حکومت های ایرانی که در این سه قرن کمک کردند تا زبان فارسی به عنوان زبان رسمی شناخته شود و در فضای ادبی سیاسی و علمی رشد یابد عبارتند از :دولت های طاهری، صفاری، سامانی ، آل بویه

1. قرن چهارم و نیمه ی اول قرن پنجم ،مهم ترین دورۀ تمدن اسلامی ایران بوده است
2. نظم و نثر فارسی در این دوره شکوفا شد
3. رسم ها و سنت های کهن ایرانی به دست دولت سامانی رواج یافت
4. بخارا عمده ترین مرکز فرهنگی در زمان سامانیان به شمار می آمد
5. امیران صاحب فضل سامانی شاعران فارسی گو را تشویق می کردند و مترجمان را به ترجمه ی کتاب های معتبری به نثر فارسی برمی انگیختند
6. سامانیان از ترکان آل افراسیاب شکست خورده و خراسان به دست سبکتکین و پسرش محمود غزنوی افتاد
7. سلسله ی غزنویان در سال 351 در غزنه تشکیل شد
8. غزنویان برای ماندگاری حکومت خود ناگزیر به رواج زبان پارسی شدند
9. شاعرانی که در اواخر عهد سامانی تربیت یافته بودند و در دربار غزنوی ( تا پایان سلطنت مسعود ) حضور داشتند عبارت اند از : عنصری، فرخی، منوچهری

در مجموع درباره قرن چهارم حجری می توان گفت:

1. دوران غلبه ی رواج، حفظ و ارائه ی آداب و رسوم ملّی
2. دوران پایه گذاری حماسه های ملّی فارسی و به اوج رسیدن زبان فارسی
3. دوران طلایی همراه با شکوفایی روح ایرانی
4. دوران حضور دانشمند بزرگی چون زکریای رازی و شاعر بی نظیری چون فردوسی

در مجموع درباره قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم حجری می توان گفت:

1. دوران ترقّی در همۀ زمینه های علمی ازجمله فلسفه طب و علوم دینی (ابوعلی سینا به همه ی علوم روزگارخود تبحر داشت وصاحب تالیف بود و به عربی و فارسی شعرمی سرود)
2. عصر اندیشۀ استقلال ملّی( هم زمان با اوج حاکمیت سامانیان )
3. دوران گردآوری تاریخ و روایات گذشتۀ ایرانی( توسط امرای سامانی )
4. دوران ورود اصطلاحات علمی،ادبی، دینی،سیاسی جدید از ترجمه ی متون عربی
5. دوران حضور سخنورانی چون : رودکی، فردوسی و عنصری

1. سادگی فکر و روانی کلام( شاعر فکروخیال خود را همان طور که به خاطرش می رسد بیان می کند )
2. توجه به واقعیت بیرونی ( مفاهیم ذهنی شاعران از قلمرو تعالیم کلی اخلاقی فراترنمی رفت )
3. آوردن ترکیب های تازه، استعاره های دلپذیر، تشبیهات و انواع توصیف
4. رایج ترین انواع شعرفارسی عبارت بودند از: حماسی، مدحی، غنایی
5. رواج داستان سرایی و قصه پردازی و آوردن حکایت ها و مثل ها در شعر

نکته

شعر پارسی به دست رودکی بنیان نهاده شد به این علت، او را پدرشعرفارسی نام نهادند

1. شعر حماسی: حماسۀ ملّی ایران با فردوسی به اوج رسید
2. شعر مدحی ( مدیحه سرایی ): از آغاز ادب پارسی به پیروی از شعر عربی معمول گشت و با شاعران بزرگ درباری و مدح پادشاهان و رجال دربار،جایگاه خود را پیدا کرد
3. شعر غنایی: با حضور دو شاعر مشهور، رودکی و شهید بلخی استحکام یافت
4. شعر حکمی و اندرزی: در این دوره به وجود آمد ولی در دوره ی سلجوقیان به پختگی رسید.

در عهد سامانی نثر مثل شعرپارسی رواج یافت و رونق گرفت وکتاب های گوناگون به زبان دری پدید آمد .

1. این دوره نثر ساده و روان است
2. به موضوع حماسی، ملّی و تاریخی توجه دارد
3. هنوز اصطلاحات علمی واشعار وامثال در نثر رایج نشده است.

1. شاهنامه ابو منصوری با نویسندگی عده ای از دانشوران خراسان با موضوع تاریخ گذشته ایران
2. ترجمه تفسیر طبری ( کتاب تفسیرطبری را محمدبن جریر طبری به عربی نوشته است) با نویسندگی جمعی از دانشمندان آن زمان که آن را به فارسی برگرداندند و موضوع آن تفسیر قرآن است
3. تاریخ بلعمی ترجمۀ تاریخ طبری و افزودن اطلاعات دیگری دربارۀ تاریخ ایران و حذف مطالبی از اصل تاریخ طبری( نام دیگر تاریخ طبری، ( تاریخ الرّسل و الملوک ) است و محمد بن جریر طبری آن را به عربی نگاشته است ) که ابوعلی بلعمی به دستور منصور بن نوح سامانی آن را به صورت تالیفی مستقل درآورد و موضوع آن تاریخ ایران است