درسنامه کامل علوم و فنون ادبی (1) فصل 7 سبک و سبک شناسی (سبک خراسانی)

تعریف سبک : سبک در اصطلاح ادب،شیوه خاص یک اثر یا آثار ادبی است.

تعریف سبک شعر : به مجموعه ویژگیهایی که شاعر ی ا نوی سنده در نحوه بیاناندیشه به کار میگیرد « سبک شعر » می گویند.

تعریف سبک شخصی : شیوه بیان هر نویسنده یا شاعر را « سبک شخصی » می گویند.

به تعداد شاعران و نوی سندگان سبک وجود دارد. اما شباهت های سبک شخصی باعث می شود که در یک دسته طبقه‌بندی شوند. طبقه بندی سبک براساس دیدگاه های گوناگون شکل گرفته است. و دراین کتاب به دو نظریه میپردازیم:

نظریه اول: نظریه ارسطو

نظریه دوم: نظریه استاد بهار

 فیلسوف بزرگ یونانی است که سبک را براساس معیارهای زیر طبقه بندی کرده است:

1. بر اساس نام شاعر یا نویسنده : مانند سبک حافظ ، سبک مولوی ، سبک بیهقی و سبک سهروردی
2. براساس زمان و دوره اثر : مانند سبک دوره صفوی ، سبک دوره انقلاب
3. براساس موضوع و نوع : مانند سبک عرفانی ، سبک حماسی
4. براساس محیط جغرافیایی: مانند سبک آذربایجانی ، سبک خراسانی
5. به تناسب مخاطب: مانند سبک عامیانه، سبک عالمانه
6. براساس هدف: مانند سبک تعلیمی، سبک فکاهی
7. براساس قلمرو دانشی:مانند علمی، فلسفی

براساس نظریه ارسطو اگر بخواهیم شاهنامه را دراین طبقه بندی جای دهیم باید بگوییم

براساس نام شاعر: سبک فردوسی / براساس زمان و دوره اثر: سبک غزنوی / براساس موضوع و نوع: سبک حماسی / براساس محیط جغرافیایی: سبک خراسانی / به تناسب مخاطب: سبک عامیانه-عالمانه / براساس هدف: سبک تعلیمی / براساس قلمرو دانشی: اسطوره و تاریخ

استاد محمد تقی بهارسبک شعر را از سبک نثر جدا کرده و برای شعر شش نوع سبک در نظر گرفته است:

1. سبک خراسانی یا ترکستانی (ازآغاز شعر فارسی تا قرن ششم)
2. سبک عراقی (از قرن هشتم تا قرن دهم)
3. سبک هندی (از قرن دهم تا سیزدهم)
4. دوره بازگشت (درتمام طول قرن سیزدهم)
5. دوره مشروطه
6. دوره معاصر

این تقیسم بندی برمبنای حوزه جغرافیایی و تاریخی شعرو بعضی از مکتب ها و سبک های فرعی را نیز به آن افزود. تقسیم بندی بهار از نثر:

1. دوره سامانی ( 300 تا 450 ه.ق)
2. دوره غزنو ی و سلجوقی اول ( 450 تا 550 ه.ق)
3. دوره سلجوقی دوم و خوارزمشاهیان،نثرفنی( 550 تا 616 ه.ق)
4. دوره سبک عراقی، نثر مصنوع ( 600 تا 1200)
5. دوره بازگشت ادبی( 1200 تا 1300 ه.ق)
6. دوره ساده نویسی ( 1300 ه.ق تا امروز)

نخستین آثار نظم فارسی بعد از اسلام ، ابتدا در سیستان و سپس در خراسان بزرگ)خراسان کنونی و افغانستان و تاجیکستان ، ماورالنهر و ترکستان( پدیدآمد. به سبک این آثار «سبک خراسانی» گفته اند و به علت آن که اوج آن در زمان سامانیان بوده است، آن را «سبک سامانی» هم نامیده اند. از سوی دیگر سبک خراسانی برحسب زمان ، به سه سبک فرعی سامانی ، غزنوی و سلجوقی تقسیم میشود که ویژگی های مشترکی دارند.  سبک دوره سلجوقی را باید سبک بینابین نام نهاد؛ زیرا ویژگی های سبک عراقی نیز در آن به چشم میخورد.از شعرای معروف سبک خراسانی میتوان به رودکی ، فردوسی، ناصرخسرو و ... اشاره کرد.

هر اثر شعری را در سه قلمرو، میتوان بررسی کرد: زبانی ، ادبی و فکری

الف) زبانی

1. سادگی زبان شعر
2. - کم بودن لغات عربی – به جز اصطلاحات دینی و علمی- و لغات بیگانه در مقایسه با دوره های بعد
3. -تفاوت تلفظ برخی از کلمات در مقایسه با زبان امروز مثلا ،یَک -هَزار/یِک -هِزار
4. - کهنه و مهجور بودن بخشی از لغات در مقایسه با دوره های بعد، گبر - جوشن-پروز
5. استفاده از دو حرف اضافه برای یک متمم

نمونه:

چو رستم سلیح نبردی بدید ./. برافشاند و باد از جگر برکشید

چنین گفت : کای جوشن کارزار ./. برآسودی از جنگ یک روزگار

کنون کار پیشآ مدت سخت باش ./.  به هر کار پیراهن بخت باش

چنین رزم گاهی که غران دو شیر ./. به جنگ اندرآی ند هر دو دلیر

1- - قالب عمده شعر این دوره، قصیده است؛ قالب های مسمط ،ترجیع بند، مثنوی و غزل دراین دوره شکل میگیرد

2- اعتدال در کاربرد آرایه های ادبی؛

3- سادگی ردیف و قافیه

4- تشبیه حسی در توصیف پدیده ها.

نمونه:

دلا تاکی همیجویی منی را ./. چه جویی دوست هرزه دشمنی را

دل من ارزنی عشق تو کوهی ./. چه سایی زیر کوهی ارزنی را؟

1 - روح شادی و نشاط و خوش باشی در شعر غلبه دارد؛

2 - شعر واقع گراست و توصیفات عمدتا طبیعی،ساده،محسوس و عینی است؛

3 - معشوق عمدتا زمینی است؛

4 - بیشتر روح حماسه بر ادبیات این دوره حاکم است؛

5 -اشعار پندآموز واندرز گونه این دوره ، ساده است و جنبه عملی و دستوری دارد ؛

6 -مضمون عمده اشعار این سبک،حماسه،مدح واندرز و ... است

7 - فکر و کلام ساده است؛ یعنی هنوز با پیچیدگی های عرفانی، حکمی و اندیشه های فلسفی درنیامیخته است.

نمونه:

هنگام بهار است و جهان چون بت فرخار ./. خیزای بت فرخار بیار آن گل بی خار

آن گل که مر او را بتوان خورد به خوشی ./. وز خوردن آن روی شود چون گل بربار

درسایه گل باید خوردن میچون گل ./. تا بلبل قوّالت برخوانَد اشعار

مرکز نشود دایره، وان قطره باران ./. صد دایره در دایره گردد به یکی بار

نثر این دوره در دو شاخه بررسی میکنیم؛ دوره سامانی، دوره غزنوی و سلجوقی

الف) دوره سامانی

برخی از ویژگی های نثر این دوره عبارت اند از

1. ایجاز و اختصار در لفظ و معنا
2. تکرار فعل یا اسم به حکم ضرورت معنی
3. کوتاهی جملات
4. لغات کم کاربرد فارسی در مقایسه با دوره های بعد
5. افزایش کاربرد نشانه های جمع فارسی بر جمع عربی

محتوای نثرها یاین دوره، بیشتر علمی است. گاهی نثرهای حماسی، تاریخی و دینی هم دیده می شود. از نمونه های موفق این گونه نثر، میتوان ترجمه تفسیر طبری، تاریخ بلعمی، التفهیم و شاهنامه منثور ابومنصوری را نام برد.

نمونه ای از تاریخ بلعمی

پس ولید کس فرستاد و حسین را بخواند.حسین دانست که او را از بهر چه خواند پنجاه مرد با سلاح با خویشتن ببرد و گفت: شما به در بایستید و سخن مرا گوش گوش دارید؛ اگر کار دیگر گونه بود خویشتن را به سرای اندر افکنید تا بکوشیم... پس حسین علی پیش وی اندر آمد. ولید او را بر کرد و نامه یزید بر وی خواند. حسین گفت: این نامه یزید به چهار تن آمده است، همه را بخوان تا یکجا بیعت کنیم. ولیدگفت: روا باشد. حسین برخاست، و مروان گفت: یا ولید، این را بکش و مهل که بیرون شود.حسین آن سخن مروان بشنید گفت: ای مروان تو مرا نتوانی کشتن و نه ولید. و بیرون آمد...

برخی از ویژگی های نثر این دوره عبارت اند از

1. اطناب (جمله های طولانی)
2. تمثیل و استشهاد بهایات، احادیث و اشعار
3. حذف افعال به قرینه
4. افزایش کاربرد لغات عربی

از آثار نثر این دوره: تاریخ بیهقی، قابوسنامه سفرنامه ناصر خسرو، سیاست نامه، کیمیای سعادت و کشف المحجوب « تاتوانی از نیکی کردن میاسا وخود را با نیکی و نیکوکاری به مردمان نمای و چون نمودی به خلاف نموده مباش. به زبان دیگر، مگو و به دل دیگر مدار تا گندم نمای جو فروش نباشی و اندر همه کاری داد از خویشتن بده که هر که داد از خویشتن بدهد.»

                                                                                                                     قابوس نامه