درسنامه کامل علوم و فنون ادبی (1) فصل 8 وزن شعر فارسی

نظمی است که بر مبنای تعداد هجاها یعنی بر پایۀ چینش هماهنگ هجاهای کوتاه و بلند استوار است.

عروض: علمی که قواعد وزن شعر و طبقه بندی وزن ها را از جنبۀ نظری و علمی تعیین می کند.

واحد وزن شعر فارسی و در بسیاری از زبان های دیگر، مصراع است

خط عروضی: برای تعیین وزن شعر، می کوشیم شعر را همان طور که می خوانیم یا می شنویم، بنویسیم.

این خط، خطّ عروضی نامیده می شود.

در نوشتن شعر به خط عروضی،چند نکته را باید رعایت کرد

1. حذف همزه در آغاز هجا (درصورتی که باعث درست خواندن شعر بشود)

مثل: طاعت آن : طاعتان// پیش آر:پیشار // دل انگیز : دلَنگیز // در این جا : درین جا

طاعت آن نیست که بر خاک نهی پیشانی صدق پیش آر که اخلاص به پیشانی نیست (سعدی)

2. حروفی که تلفظ نمی شوند در خط عروضی حذف می شوند

مثل: چه : چِ // خویش : خیش

هر چه بر نفس خویش نَپسَندی نیز بر نفس دیگری مَپَسَند

3. در خط عروضی باید حرکات (مصوت کوتاه) گذاشته شود

مثل: " تو " : " تُ " // " دو " : " دُ " //

" واو " عطف یا ربط معمولا به صورت "ضمه( -ُ ) "تلفظ می شود: من و او = منُ او

مثل: اِی چَش مُ چِ را غِ اَه لِ بی نِش // مَق صو دِ وُ جو دِ آ فَ ری نشِ

4. حرف مشدّد (تشدید دار) را دوبار می نویسیم: مثل: نقّاش : نققاش // عزّت : عززت

پیر گفتا که چه عزّت زین به ./. که نی ام بر در تو ، بالین نه (جامی)

یعنی قطعه قطعه کردن شعر بعه ارکان عروضی و هجاها .

برای دستیابی به وزن یک بیت آن را به ارکان و سپس به هجاها تقسیم می کنیم .

در تقطیع به ارکان یک مصراع را به چند پاره ( رکن ) هماهنگ تقسیم می کنیم .

مرنجان دلم را که این مرغ وحشی ./. ز بامی که برخاست , مشکل نشیند (طبیب اصفهانی)

پس از مشخص شدن ارکان , هجاهای شعر را به دقت جدا و مرز هر هجا را با خط عمودی کوتاهی مشخص کنید .

مشخص کردن هجاهای شعر )کوتاه، بلند و کشیده( است.

مراحل انجام تقطیع عبارتند از

1. جداکردن هجاهای شعر)گذاشتن حرکت )مصوت های کوتاه) نوشتن هجاها بر اساس خط عروضی فراموش نشود(
2. قرار دادن خط عمودی بین هجا
3. نوشتن علامت هر هجا در زیر آن

1. مصوّت کوتاه (حرکات) و حروف، یک واج هستند .
2. مصوّت بلند دو برابر مصوّت کوتاه است، پس دو واج است
3. مصوّت بلند قبل از ن ساکن قرار بگیرد معادل یک مصوّت کوتاه است : جان: م // خون : -
4. مصوت بلند در اول هر هجا معادل سه واج است : آمَد : - + -
5. هر هجای کشیده به یک هجای بلند ویک هجای کوتاه تقسیم می شود (دست ــU) = (دس(-)/ت(u)
6. علامت هجای پایان مصراع همیشه بلند (ـ) است (چه کوتاه، چه بلند و چه کشیده باشد)