درسنامه کامل علوم و فنون ادبی (1) فصل 12 جناس و انواع آن

می گویند «جناس» به دو کلمه ی هم جنس و همسان این دو کلمه گاهی به جز معنا هیچ تفاوتی باهم ندارند و گاهی علاوه بر معنا ، در یک واج (مصوت یا صامت) ناهمسان هستند.

ارزش جناس به موسیقی و آهنگی است که در کلام خلق می کند.

جناس هم در شعر و هم در نثر به کار می رود.

انواع جناس

1. همسان

جناس همسان (تام)

یکسانی دو واژه در تلفظ ، با معنی متفاوت است. ارزش موسیقایی جناس تام در سخن بسیار و بیشتر از انواع دیگر جناس است.

مثال

 عشق شوری در نهاد ما نهاد ./. جان ما در بوته ی سودا نهاد

* در مصراع اول نهاد اولی به معنای وجود و سرشت است اما نهاد دوم فعل و به معنای قرار دادن است.

مثال

برادر که در بند خویش است نه برادر ، نه خویش است.

*خویش اولی به معنای خود، و خویش دومی به معنای قوم و خویش است.

جناس ناهمسان (ناقص)

سه نوع جناس ناهمسان داریم :

1. جناس اختلافی
2. جناس افزایشی
3. جناس حرکتی

جناس اختلافی

ناهمسانی واژه ها در یک واج اول ، وسط یا آخر (به جز مصوت کوتاه)

مثال 1 : تنگ است خانه ما را تنگ است ای برادر ./. بر جای ما بیگانه ننگ است ای برادر

تنگ و ننگ : تفاوت در حرف اول

مثال 2 : دل من هست از این بازار ، بیزار ./. قسم خواهی به دادار و به دیدار

بازار و بیزار : تفاوت در حرف وسط

دادار و دیدار: تفاوت در حرف وسط

مثال 3 : بوی جوی مولیان آید همی ./. یاد یار مهربان آید همی

یاد و یار : تفاوت در حرف آخر

جناس افزایشی

ناهمسانی واژه ها در تعداد واج (به عبارت دیگر دو کلمه ی جناس علاوه بر اختلاف در معنا ، در تعداد حروف نیز متفاوت اند به طوری که یکی از کلمات جناس حرفی در اول، وسط یا آخر نسبت به کلمه های دیگر اضافه دارد.(

مثال 1 : وقت است تا برگ سفر بر باره بندیم ./. دل بر عبور از سدّ خار و خاره بندیم.

خار(به معنای خار و خاشاک) و خاره (به معنای سنگ خارا)

مثال 2 : گر مر او را این نظر بودی مدام ./. چون ندیدی زیر مشتی خاک، دام

مدام و دام : جناس افزایشی

مثال 1 : زد به دلم در آتشی ، عشق بتی که نام او ./. زُهره و آفتاب را زَهره به آب می کند.

زُهره و زَهره : جناس حرکتی

مثال 2 : ای مِهر تو در دل ها، وی مُهر تو بر لب ها ./. وی شور تو در سرها، وی سرّ تو در جان ها

مِهر و مُهر : جناس حرکتی

مثال: سَران و گِران جناس اختلافی نمی شود.

» اشتقاق» هم ریشه بودن واژه ها در حروف اصلی (ریشه) را گویند. این هم ریشگی و تکرار واج ها بر موسیقی سخن می افزاید.

مثال 1 : ز مشرق سر کوی، آفتاب طلعت تو ./. اگر طلوع کند طالعم همایون است.

طلعت و طلوع و طالع

مثال 2 : علم عالم چو بر عالمیان معلوم گردد، عالم را منور سازد.

مثال 1 : علم و عالم : اشتقاق و جناس افزایشی

مثال 2 : جهل و مجهول : اشتقاق