درسنامه کامل علوم و فنون ادبی (1) فصل 10 زبان و ادبیات فارسی در سده های پنجم و ششم و ویژگی های سبکی آن

محدوده ی گسترش زبان وادب فارسی (ازقرن 3 تا میانه ی قرن 5) :

شرق و شمال شرقی ایران یعنی ماوراء النهر، خراسان و سیستان نواحی شرقی و غربی بیرون از ایران یعنی هندوستان و آسیای صغیر

عوامل مهم پیشرفت و گسترش زبان فارسی این دوره:

1. گرایش شاهان در جلب عالمان و ادیبان به دربار
2. لشکرکشی ها و فتوحات غزنویان
3. توسعۀ مدارس و مراکز تعلیم

پدیده و رویدادهایی که در این دوره( قرن 5 و 6) برای زبان فارسی رخ داده است

1. گسترش فارسی دری و آمیزش آن با کلمات و لغات نواحی مرکزی و غربی ایران
2. درآمیختن زبان فارسی با لغات زبان عربی
3. آمیختگی زبان فارسی با واژه ها، نام ها و لقب های غیر رایج در عصر غزنوی و سلجوقی

1. هر چه زمان می گذشت واژگان عربی بیشتری وارد زبان فارسی می شد

علت: در مدارس این دوره عمداً تحصیل علوم دینی و عربی میسر بود بنابراین شاعران ونویسندگان بیش از هرچیز به زبان و ادبیات عربی آشنا می شدند

2. در این دوره، زبان فارسی در نواحی شرقی و غربی بیرون از ایران(هندوستان و آسیای صغیر) گسترش یافت

علت: لشکر کشی های محمود غزنوی به هندوستان سبب شد تا زبان فارسی ،زبان سیاسی و نظامی و حتی زبان مقدس هندوان گردد.

1. شعر فارسی همچنان تحت تأثیر سبک دورۀ سامانی و غزنوی است. مثلا سخن شاعرانی چون ناصرخسرو یادآور سروده های شاعران قرن چهارم است
2. گروهی از شاعران این دوره ، در عین تقلید از شاعران پیشین، هریک ابتکارات و نوآوری هایی دارند که باعث تحول و دگرگونی در سبک سخن فارسی شد

1. علاقه مندی شاعران به سرودن غزل های لطیف و زیبا (مثل انوری و سنایی)
2. کارشاعران آذربایجان(خاقانی، نظامی و...) درشمال غرب ایران در ادب فارسی تازگی داشت و سبک شعر فارسی را از دیگر نواحی ایران متمایز ساختند
3. در حوزه ادبی فارس و نواحی مرکزی (عراق عجم) شاعران و نویسندگانی در اصفهان، همدان، ری و... ظهور کردند که در تجدید سبک بسیار تاثیرگذار بودند مثل جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی
4. سبک شعر دراین دوره متحول و عمدتاً با شیوه‌ی پیش ازآن، متمایز گردید و مقدمه‌ی ظهور"سبک عراقی"شد
5. شعر از نظر سبک گویندگی و موضوع تنوع یافت و در شاخه هایی چون : مدح، هجو، طنز، وعظ و حکمت، داستان سرایی، تغزل و حماسه به کار گرفته شد.
6. بعضی شاعران از ادبیات عرب تأثیر پذیرفتند
7. برخی شاعران از مدح شاهان پرهیز می کردند مانند ناصرخسرو و بعداز او، سنایی
8. بسیاری از شاعران مثل عطّار و مولوی به پیروی از سنایی به تصوّف و عرفان روی آوردند
9. حکمت و دانش و اندیشه های دینی بر شعر این دوره تأثیری عمیق بخشید و جزیی از مضامین شعری شد.
10. بدبینی شاعران نسبت به دنیا و بریدن از آن، شکایت از روزگار، بیان ناخرسندی از اوضاع زمانه‌ی خویش و طرح نابسامانی های اجتماعی از مضامین برجسته‌ی شعر این دوره است.

1. تحول روحی و معنوی سنایی موجب شد تا شعر فارسی دچار دگرگونی عمیق شود
2. به پیروی سنایی، شاعران بسیاری به عرفان روی آوردند و شاعران بزرگی چون عطار و مولوی ظهور کردند
3. شعر از دربار خارج شد و به خانقاه وارد شد. خانقاه پشتیبان و پناهگاه شعر فارسی گردید.
4. موضوعات شعری گسترش یافت
5. بر سادگی بیان، قدرت عواطف، عمق افکارو اندیشه ها در شعر فارسی افزوده شد.

سیر رشد نثر فارسی در دوره های مختلف

1. قرن چهارم و اوایل قرن پنجم: دوره ی ظهور نثر فارسی
2. نیمۀ قرن پنجم : دوره ی بلوغ نثر فارسی
3. قرن ششم و اوایل هفتم : در حال پختگی و کمال

ویژگی های نثر فارسی در سده های پنجم و ششم

1. تألیف کتاب در موضوعات گوناگون علمی رواج یافت
2.  نثر ساده به کمال رسید
3. نثر مصنوع رایج شد
4. نثر موزون یا آهنگین رواج یافت
5. نویسندگان به فارسی نویسی توجه کردند

عمده ترین دلایل توجه نویسندگان به فارسی نویسی عبارتند از

1. گسترش عرفان و تصوّف
2. شکل گیری دولت سلجوقی و بهره گیری از دبیران و نویسندگان تربیت یافته در خراسان و عراق (چنان که کمتر نامه و منشور و فرمانی به زبان عربی نگاشته می شد)

الف) نثر مسجع (موزون): آثار خواجه عبدالله انصاری/کشف الاسرار وعدّه الابرار ابوالفضل میبدی

ب) نثر مصنوع: کتاب کلیله و دمنه

نکاتی درباره ی نثر موزون (مسجع)

1. ویژگی اصلی نثر موزون به کارگیری سجع است
2. خواجه عبدالله انصاری نثر موزون (آهنگین) را به کمال رساند
3. آثار خواجه عبدالله سرآمد نثرهای موزون فارسی است
4. نثر موزون یا آهنگین (مسجع) با بهره گیری از جمله های کوتاه خود را به شعر نزدیک می کند
5. کتاب تفسیر (کشف الاسرار وعدّه الابرار) ابوالفضل میبدی نمونه ای از نثر موزون است که تحت تاثیر خواجه عبدالله نوشته شد.

نمونه ای از نثر موزون خواجه عبدالله انصاری

ای کریمی که بخشنده ی عطایی و ای حکیمی که پوشنده ی خطایی و ای صمدی که از ادراک خلق جدایی و

ای احدی که در ذات و صفات بی همتایی......

نمونه ای از نثر موزون در کتاب تفسیرکشف الاسرار وعدّه الابرار ابوالفضل مبیدی

فرمان بزرگوار از خدای نامدار می گوید... بندگان من، مرا پرستید و مرا خوانید و مرا دانید که آفریدگار

منم، کردگار نامدار، بنده نواز آمرزگار منم...

نکاتی درباره‌ی نثر فنی

1. نثر فنی: آوردن آرایه های ادبی فراوان، امثال و اشعار از عربی و فارسی و اصطلاحات علمی است
2. نثر فنی از اوایل قرن ششم آغاز و در اواخر قرن ششم و قرن هفتم به کمال رسید
3. دوره ی رواج نثر فنی در قرن ششم است
4. نخستین نمونه ی نثر مصنوع فارسی، کتاب کلیله و دمنه است از ابوالمعالی نصرالله منشی که در اواسط نیمه اول قرن ششم تالیف شد

الف) زبانی

1. از میان رفتن لغات مهجور (کم کاربرد) فارسی نسبت به سبک خراسانی
2. فراوانی ترکیبات نو
3. کاهش سادگی و روانی کلام و حرکت به سوی دشواری متون
4. ورود لغات زبان ترکی و مغولی به زبان فارسی

ب) ادبی

1- رواج و اوج گیری بیشتر قالب های شعری، به ویژه غزل و مثنوی

2- رواج داستان سرایی ومنظومه های داستانی

1. خوش آهنگ تر شدن اوزان شعری نسبت به سبک دوره ی اول
2. توّجه بیشتر به آرایه های ادبی
3. به کارگیری ردیف های فعلی و اسمی دشوار در شعر

پ) فکری

1- ورود اصطلاحات عرفانی

2- فراوانی وعظ و اندرزدر شعر

1. فاصله گرفتن غزل از عشق زمینی
2. رواج هجو در شعر
3. رواج حس دینی
4. رواج مفاخره، شکایت و انتقاد اجتماعی

1. استفاده از آرایه های ادبی در نثر (مانند: موازنه،سجع،مراعات نظیر،تشبیه و...)
2. حذف افعال به قرینه
3. کاربرد لغات مهجور عربی، ترکی و مغولی و اصطلاحات علمی و فنّی
4. رواج نثر داستانی ، تمثیلی و عرفانی
5. آوردن مترادف ها و توصیف های فراوان (اطناب)
6. کاربرد فراوان آیات، احادیث و اشعار در متن
7. استفاده از ترکیبات دشوار

1. قابوسنامه
2. تاریخ بیهقی
3. چهار مقالۀ نظامی عروضی
4. مقامات حمیدی
5. کلیله و دمنه نصرالله منشی

نمونه ای از کتاب چهار مقالۀ نظامی عروضی :

چنین آورده اند که نصربن احمد که واسطه‌ی عقد آل سامان بود و اوج دولت آن خاندان، ایام مُلک

او بود و اسباب تمنع و علل تَرَفع در غایت ساختگی بود....