درسنامه کامل علوم و فنون ادبی (1) فصل 6 سجع و انواع آن

به دو واژه ای که در واج یا واجهای پایانی و در وزن یکسان باشند می گوییم آرایه سجع دارند

1. سجع مطرف

اگر دو واژه در واجهای پایانی یکسان باشند سجع مطرف نام دارد.

     مثال: آرند با بیازارند در جمله ی : دوستی را که به یک سال فراچنگ آرند نشاید که به یک دم بیازارند

2. سجع متوازن

اگر دو وازه در وزن ( تعداد و نوع هجاها ) یکسان باشند سجع متوازن نام دارد

مثال: ضایع با باطل در جمله ی : ملک بی دین باطل است و دین بی ملک ضایع

مثال: مال از بهر آسایش عمر است نه عمر از بهر گرد کردن مال اولین واژه «عمر» در پایان جمله با مال سجع متوازن است

3. سجع متوازی

اگر دو واژه هم در واجهای پایانی و هم در وزن یکسان باشند سجع متوازی نام دارند

مثال: سال با مال در جمله ی : توانگری به هنر است نه به مال و بزرگی به هنر است نه به سال

سجع در شعر هم به کار می رود یعنی در پایان نیم مصرع های اول ، دوم و سوم به کار می رود

مثال: من مانده ام مهجور از او دیوانه و رنجور از او ./. گویی که نیشی دور از او در استخوانم می رود

« مهجور با رنجور » سجع متوازی  و « مهجور و رنجور » با « دور » سجع مطرف می باشد.

موازنه

اگر واژه های دو جمله یا دو مصرع همه مقابل هم سجع متوازن یا متوازی باشند آرایه موازنه ایجاد میشود

مثال: زگرز تو خورشید گریان شود ./. زتیغ تو بهرام بریان شود

آرایه موازنه دارد چون دو واژه (گرز با تیغ و خورشید با بهرام) سجع متوازن و واژه (بریان و گریان) سجع متوازی هستند

در بیت: گر عزم جفا داری سر در رهت اندازم ./. و راه وفا گیری جان در قدمت ریزم

وقتی واژه ها را مقابل هم قرا می دهیم شاید با توجه به اختیار شاعری دو واژه ی آخر هم وزن در بیایند یعنی تعداد هجاهاشون برابر باشه ولی بدون در نظر گرفتن و کاربرد اختیار شاعری متوازن یا متوازی نیستند.

پس در این بیت واژه (رهت با قدمت) و (اندازم با ریزم)  سجع مطرف هستند و این بیت موازنه ندارد .

همان موازنه است با این فرق که همه واژه ها مقابل هم در دو جمله یا در دو مصرع سجع متوازی هستند

مثال: ما برون را ننگریم قال را ./. ما درون را بنگریم و حال را (همه واژه ها مقابل هم سجع متوازی هستند)