اشغال نظامی ایران

• سیاست ایران در مقابل جنگ جهانی اول: دولت ایران پس از شروع جنگ جهانی اول، اعلام بی طرفی کرد اما کشورهای درگیر در جنگ، به خصوص روسیه و انگلستان، به بهانه های مختلفی آن را نقض کردند.
• بهانه روسیه و انگلستان برای لشکر کشی به ایران: در اوایل جنگ، مأموران و جاسوسان آلمانی در مناطق مختلف ایران به اقداماتی بر ضد دولت های اتفاق مثلث دست زدند.
• اقدامات روسیه و انگلستان در ایران: نظامیان روسی بخش وسیعی از نیمه شمالی کشورمان را، که بر اساس معاهده ۱۹۰۷ منطقه تحت نفوذ روسیه شناخته می شد، اشغال کردند. انگلستان نیز گروهی از افسران انگلیسی و مزدوران هندی را به ایران فرستاد و در بخش های جنوبی میهن ما، نیروی پلیس جنوب را تشکیل داد.
• قرارداد ۱۹۱۵: قرارداد ۱۹۱۵ ایران را به دو قسمت تقسیم کردند؛ نیمه شمالی متعلق به روسیه و نیمه جنوبی سهم انگلستان شد.
• با شروع جنگ بزرگ، ارتش عثمانی نیز مناطقی از غرب کشور ما را اشغال کرد و با نیروهای اتفاق مثلث درگیر شد.
• دولت موقت ملی و سرانجام آن: با نزدیک شدن ارتش روسیه به تهران، شماری از ملیون، شامل برخی از نمایندگان مجلس شورای ملی، وزیران و شخصیت های مذهبی، به کرمانشاه مهاجرت نمودند و دولت موقت ملی را در آن شهر تأسیس کردند اما به دنبال شکست سپاه عثمانی از نیروهای اتفاق مثلت، دولت موقت فروپاشید و اعضای آن پراکنده شدند.

مردم و به خصوص عشایر در قسمت های مختلف ایران مانند فارس، بوشهر و خوزستان، تحت تاثیر فتوای مراجع تقلید در برابر متجاوزان ایستادند و از استقلال وطن خویش تا سرحد جان دفاع کردند. دلاور مردان تنگستانی، دشتستانی و دشتی به فرماندهی رئیسعلی دلواری و مردم کازرون به رهبری ناصر دیوان کازرونی با شجاعت و شهامت با نیروهای انگلیسی نبرد کردند و ضربه های سنگینی به آنان وارد آوردند. عشایر عرب خوزستان نیز در «نبرد جهاد» غیورانه با قوای بیگانه جنگیدند.

1. موجب قحطی بزرگی شد که در نتیجه آن عده زیادی از هم وطنان ما به سبب گرسنگی، سوء تغذیه و بیماریهای ناشی از آن به طرز دلخراشی جان دادند.
2. کاهش جمعیت شهرها و مناطق مختلف ایران پس از خاتمه جنگ
3. ویرانی اقتصادی
4. تزلزل و بی ثباتی دولت مرکزی
5. تعطیلی مجلس شورای ملی و تضعیف بیشتر نظام مشروطه

• به دنبال پیروزی انقلاب روسیه (نوامبر 1917/ پاییز 1296) دولت بلشویکی این کشور نیروهایش را از ایران فراخواند.
• انگلستان با تقویت واحدهای نظامی خود، علاوه بر نواحی جنوبی، مناطقی از نیمه شمالی ایران را نیز اشغال کرد.

حکومت ایران در نهایت ضعف و انحطاط سیاسی و اقتصادی بود و دولت مرکزی توان اعمال حاکمیت در بسیاری از مناطق کشور را نداشت. برخی از سران ایلات و حاکمان محلی نافرمانی می کردند و شورش هایی در گوشه و کنار مملکت در حال شکل گیری بود. از نظر اقتصادی نیز دولت در تنگنای شدیدی قرار داشت و برای تامین بخش عمده ای از مخارج روزمره خود، به دریافت پول از انگلستان نیاز داشت.

انگلیسی ها فرصت را برای تحکیم نفوذ و سلطه پایدار خود و تأمین منافع دراز مدتشان در ایران مغتنم شمردند و قرارداد ۱۹۱۹ را با دولت وثوق الدوله (۱۲۹۷ - ۱۲۹۹ ش) منعقد کردند.

1. به موجب قرارداد ۱۹۱۹، اداره امور دارایی و برخی دیگر از ادارات و وزارتخانه های ایران در اختیار انگلستان قرار می گرفت.
2. همچنین مسئولیت تجدید سازمان و ایجاد ارتش یکپارچه ایران و تامین اسلحه و تدارکات آن نیز به افسران انگلیسی داده می شد.
3. در عوض، انگلستان متعهد می شد که وامی در اختیار دولت ایران قرار دهد تا تحت نظارت کارشناسان انگلیسی هزینه شود. برخی مفاد این قرارداد پیش از آنکه به تصویب مجلس شورای ملی برسد، به اجرا گذاشته شد.

• آیت الله سید حسن مدرس یکی از جدی ترین مخالفان قرارداد 1919 بود.
• دولت وثوق الدوله علاوه بر دفاع از قرارداد در مجامع سیاسی و نشریات، مخالفان را سرکوب و تعدادی از آنان را زندانی و تبعید کرد.
• اعتراض به قرارداد 1919 و مخالفت با آن ادامه یافت و یکی از علل مهم سقوط دولت وثوق الدوله بود.