قیام 30 تیر

• علت استعفای مصدق از نخست وزیری: در تیر 1331 دکتر مصدق برای کاستن از نفوذ و قدرت دربار و مقابله با کارشکنی های آن در اداره امور کشور، از محمدرضا شاه پهلوی خواست که اختیار وزارت جنگ و فرماندهی ارتش را به او بسپارد و چون شاه با این تقاضا مخالفت کرد، از مقام خود استعفا نمود. شاه نیز بی درنگ احمد قوام را مامور تشکیل دولت کرد. 
• علت استعفای مصدق از نخست وزیری، رهبر قیام و نتیجه: پاسخ خلاصه:

- علت: استعفای مصدق از نخست وزیری - رهبر قیام: آیت الله کاشانی - نتیجه: کناره گیری قوام و دکتر مصدق دوباره نخست وزیر شد و وزارت جنگ به فرماندهی نیروهای مسلح را در اختیار گرفت. همچنین، شاه را از برقراری ارتباط مستقیم با سفرای خارجی منع کرد.

• نهضت ملی شدن صنعت نفت با اتحاد و یکپارچگی احزاب و گروه های سیاسی و مذهبی مختلف و بر محور مبارزه با استعمار انگلیس آغاز شد.
• عوامل بروز اختلاف و تفرقه در نهضت ملی شدن نفت و نتیجه آن: بر اثر غلبه روحیه لجاجت، خودمحوری،قدرت طلبی، و منفعت جویی های فردی و گروهی به تفرقه و دشمنی تبدیل شد. - نتیجه اینکه اهداف نهضت ملش شدن نفت به فراموشی سپرده شد.
• اقدامات دشمنان برای نابودی دولت مصدق: دشمنان خارجی و عوامل داخلی آنان با بهره گیری از تداوم و گسترش اختلاف و نزاع میان دکتر مصدق و آیت الله کاشانی و یاران و نزدیکان این دو شخصیت ملی و مذهبی، بر تلاش هایشان برای نابودی نهضت و سرنگونی دولت دکتر مصدق افزودند. 

• سیاست آمریکا در قبال دولت مصدق: در این زمان، دکتر مصدق امیدوار بود که دولت آمریکا در ماجرای نفت از ایران پشتیبانی کند اما آمریکا که از زمان جنگ جهانی دوم سیاست فعالی را درباره ایران در پیش گرفته بود، سرانجام از دولت انگلستان جانب داری کرد و با آن کشور در براندازی دولت مصدق متحد شد.
• طراحی کودتای 28 مرداد حاصل توافق آمریکا و انگلیس بود.
• زمینه های انجام کودتا علیه مصدق:

1. توافق دولت انگلیس و آمریکا، سرنگونی دولت مصدق و انتصاب سرلشکر فضل الله زاهدی به نخست وزیری
2. بر اساس طرح مشترک انگلیس و آمریکا، ایجاد آشوب های خیابانی در ایران و به راه انداختن جنگ روانی علیه مصدق در مطبوعات در دستور کار شبکه جاسوسی دو کشور قرار گرفت.
3. علاوه بر آن، طراحان کودتا از طریق اشرف پهلوی و جنرال نورمن شوارتسکف آمریکایی، محمدرضا پهلوی را که در ابتدا در پذیرش کودتا مردد بود، متقاعد کردند که با کودتا موافقت کند.
4. با ورود مامور ویژه سیا به ایران در اواسط تیر 1332 و ملاقات او با فضل الله زاهدی، مقدمات اجرای کودتا فراهم شد.

• چگونگی انجام کودتای 28 مرداد: سرانجام، با نقشه و حمایت سیاسی و مالی دولت های انگلستان و آمریکا و عوامل داخلی آنان، در 28 مرداد 1332 واحدهایی از ارتش به فرماندهی فضل الله زاهدی علیه دولت دکتر مصدق اقدام به کودتا کردند. کودتا چیان که از پشتیبانی سازماندهی شده گروه هایی از طرفداران شاه و در بار ا برخوردار بودند، مراکز مهم دولتی را در پایتخت تسخیر و دولت دکتر مصدق را سرنگون کردند.
• نتایج کودتای 28 مرداد 1332:

1. زاهدی نخست وزیر شد و اعلام حکومت نظامی کرد.
2. دکتر مصدق و تعدادی از همکاران و یاران نزدیکش دستگیر و سپس محاکمه شدند.
3. احزاب و گروه های سیاسی و روزنامه های مخالف، غیرقانونی اعلام شدند و منحل گردیدند.

یک سال و اندی پس از کودتای 28 مرداد، حکومت پهلوی با انگلستان و آمریکا درباره مسئله نفت به توافق رسید و به موجب قراردادی، تولید و فروش نفت ایران را به کنسرسیومی از شرکت های نفتی انگلیسی، آمریکایی، هلندی و فرانسوی واگذار کرد. نتیجه: بر اساس این قرارداد مقرر شد که کنسرسیوم به مدت 25 سال نفت ایران را استخراج کند و به فروش برساند و در مقابل، نیمی از سود خالص خود را به کشور ما بپردازد.

• نهضت مقاومت ملی و مهم ترین اقدام آنان: با وجود جو سرکوب و اختناق پس از کودتا، گروهی از شخصیت های ملی و مذهبی و از جمله تعدادی از استادان دانشگاه تشکلی به نام نهضت مقاومت ملی را پایه گذاری کردند و با قرارداد جدید نفتی به مخالفت برخاستند که منجر به اخراج شماری از آنان از دانشگاه شد. آیت الله کاشانی نیز به این قرارداد اعتراض کرد.
• روز دانشجو: در 16 آذر 1332 گروهی از دانشجویان دانشگاه تهران در اعتراض به برقراری روابط سیاسی مجدد با انگلستان و سفر معاون رئیس جمهور آمریکا (ریچارد نیکسون) به ایران تظاهرات کردند که در جریان آن سه تن از دانشجویان به شهادت رسیدند.