جا به جایی قاره ها  و پانگه آ:

جا به جایی قاره ها :

در سال 1912 میلادی یک دانشمند آلمانی به نام وگنر با شواهدی که به دست آورده بود، اظهار داشت که حدود 200 میلیون سال پیش در سطح کره ی زمین، تمام خشکی ها به هم متصل بوده و یک خشکی واحد و بزرگی به نام پانگه آ وجود داشته است و اطراف آن را اقیانوس پانتالاسا فراگرفته بود. این خشکی عظیم در طی میلیون ها سال رفته رفته به دو خشکی کوچکتر به نام های لورازیا و گندوانا تقسیم گردید که بین آن ها را دریای تتیس پرکرده بود. پس از میلیون ها سال هر یک از این دو خشکی، خود نیز به قطعات کوچکتر تبدیل شده و پس از جا به جایی، قاره های امروزی را به وجود آوردند.

پانگه آ :

1- شمالی (لورازیا):

آمریکای شمالی، اوراسیا (آسیا و اروپا)، گرینلند، قطب شمال.

2- جنوبی (گندوانا):

آمریکای جنوبی، آفریقا، هند، استرالیا، قطب جنوب.

نکته:

دریای مدیترانه، خزر و سیاه باقیمانده های دریای قدیمی تتیس اند.

یادآوری:

زمین، ساختار لایه ای دارد و خصوصیات هر لایه با لایه دیگر متفاوت است؛ مثلاً سنگ کره جامد است و لایه ی زیر آن یعنی خمیرکره، به دلیل شرایط دما و فشار معین، حالت خمیری دارد. زمین شناسان معتقدند حرکت ورقه های سنگ کره روی خمیرکره باعث این تکه تکه شدن ها و جا به جایی هاست .

دلایل اثبات نظریه ی جا به جایی قاره ها:

1- انطباق حاشیه ی قاره های مختلف (حاشیه ی شرقی قاره ی آمریکای جنوبی با حاشیه ی غربی آفریقا)

2- کشف فسیل های مشابه در قاره های مختلف

3- شباهت سنگ های قاره های مختلف (آفریقا و امریکای جنوبی)

4- وجود آثار یخچال های قدیمی در قاره های مختلف.

زمین ساخت ورقه ای :

در فاصله ی سال های 1950 تا 1968 میلادی، پیشرفت شایان فناوری، امکان مطالعه ی زمین شناسان را بر روی قسمت های ناشناخته ی زمین، خصوصاً کف اقیانوس ها فراهم آورد. در سال 1968 میلادی با توجه به مجموعه ی اطلاعات و شواهد به دست آمده، نظریه ی وگنر مبدل به یک نظریه ی جامع تر با عنوان زمین ساخت ورقه ای شد.

بر اساس این نظریه، سنگ کره ی زمین یک تکه نیست، بلکه از تعدادی ورقه های کوچک و بزرگ تشکیل شده است .برخی از این ورقه ها در زیر اقیانوس ها (ورقه ی اقیانوسی) واقع اند، برخی در زیر قاره ها (ورقه ی قاره ای) و پاره ای هم ، قسمت هایی از هر دو را در برمی گیرند، همه ی این ورقه ها که تا عمق حدود 20 تا 150 کیلومتری ادامه دارند، می توانند آزادانه و مستقل از هم حرکت کنند.

نکته:

بزرگترین ورقه ی تشکیل دهنده ی سنگ کره را ورقه ی اقیانوس آرام تشکیل می دهد که در همه جا از آب پوشیده شده است.

مقایسه ی ویژگی های سنگ کره ی قاره ای و اقیانوسی:

1. ضخامت ورقه قاره ای از ورقه اقیانوسی بیشتر است
2. چگالی ورقه اقیانوسی از ورقه قاره ای بیشتر است
3. سن ورقه قاره ای از ورقه اقیانوسی بیشتر است

علت حرکت ورقه ها و فرضیه ی گسترش بستر اقیانوس ها:

علت حرکت ورقه ها :

در قسمت پایینی خمیرکره دما زیاد است و چگالی مواد نسبت به قسمت های بالایی آن کمتر است. به علت اختلاف دما و چگالی مواد در قسمت های بالایی و پایینی خمیرکره، پدیده ی همرفت شکل می گیرد، در اثر جریان همرفت مواد به سمت بالا حرکت می کنند و از شکاف بین ورقه ها به سطح زمین می رسند و باعث جا به جایی قاره ها می شوند.

نکته:

با نظریه ی زمین ساخت ورقه ای می توان علت ایجاد پدیده هایی مانند: زلزله، آتشفشان، کوه، ایجاد گسل و  ...را بیان کرد.

فرضیه ی گسترش بستر اقیانوس ها :

هری هس زمین شناس آمریکایی در سال 1962 فرضیه ی گسترش بستر اقیانوس ها را ارائه داد. او معتقد بود مواد مذابی که از خمیرکره به سطح زمین می رسند، بستر اقیانوس ها را به دو طرف می رانند و راهی برای خروج پیدا می کنند و پس از تبلور و سرد شدن ورقه ی اقیانوسی جدیدی را می سازند.

نکته:

1) با گسترش بستر اقیانوس ها، ورقه های آنها حدود 5 سانتیمتر به سمت ساحل حرکت می کنند و پس از برخورد به ساحل و پوسته ی قاره ی به زیر ورقه ی قاره ای فرو می روند.

2) چگالی ورقه ی اقیانوسی نسبت به ورقه ی قاره ای بیشتر است، به همین علت وقتی ورقه ی قاره ای با اقیانوسی برخورد می کند، ورقه ی اقیانوسی به زیر ورقه ی قارهای فرو می رود.

3) این حرکات باعث آزاد شدن انرژی درونی زمین و ایجاد تعادل در سطح زمین می گردد.

حرکت ورقه های سنگ کره:

ورقه های سنگ کره ، به سه شکل مختلف نسبت به هم جا به جا می شوند:

1- ورقه های دور شونده (واگرا):

پدیده های زمین شناسی:

1) از هم دور می شوند (بیشتر در اقیانوس ها)

2) رشته کوه های میان اقیانوسی (سرد و سخت شدن مواد خروجی)

3) ساخت پوسته ی جدید

4) فعالیت های آتش فشانی در اقیانوس ها

5) زلزله

2- ورقه های نزدیک شونده (همگرا):

الف- برخورد ورقه ی اقیانوسی با ورقه ی قاره ای:

پدیده های زمین شناسی:

1) به هم نزدیک می شوند

2) گودال عمیق اقیانوسی (ورقه ی اقیانوسی به دلیل چگالی زیاد به زیر ورقه قاره ای فرو می رود)

3) از بین رفتن ورقه ها

4) فعالیتهای آتشفشانی در قاره ها (کوه های آتش فشانی در قاره ها)

5) زلزله

نکته:

کمربند لرزه خیز اطراف اقیانوس آرام یکی از مهم ترین نواحی لرزه خیز جهان است که علت آن برخورد ورقه ی اقیانوس آرام با ورقه های قاره های اطراف نظیر آمریکای جنوبی است.

ب- برخورد دو ورقه ی اقیانوسی:

پدیده های زمین شناسی:

1) به هم نزدیک می شوند

2) گودال های عمیق اقیانوسی (یکی از ورقه ها به زیر دیگری فرو می رود)

3) از بین رفتن ورقه ها

4) فعالیت های آتش فشانی در اقیانوس ها (جزایر قوسی)

5) زلزله

پ- برخورد دو ورقه ی قاره ای:

پدیده های زمین شناسی:

1) به هم نزدیک می شوند

2) کوه زایی (زاگرس – هیمالیا – آلپ)

3) زلزله

نکته:

در این محل ها، ورقه ای به زیر ورقه ی دیگر فرو نمی رود، زیرا جرم هر دو کم و مساوی است.

3- ورقه های امتداد لغز:

پدیده های زمین شناسی:

1) در کنار هم می لغزند (بیشتر در بستر اقیانوس ها)

2) گسل

3) زلزله

نکته:

در این محل ها نه پوسته ی جدیدی به وجود می آید و نه ورقه ای تخریب می شود، بلکه فقط ورقه ها از کنار هم عبور می کنند.

پیامدهای حرکت ورقه های سنگ کره:

1- آبتاز(سونامی):

هنگامیکه در بستر اقیانوس ها زمی نلرزه یا آتش فشان رخ می دهد، امواج بزرگی در اقیانوس ها ایجاد می شود که  به آن «آبتاز یا سونامی» می گویند. این اموا ج انرژ ی بسیا ر زیادی دارند و در هنگام رسیدن به سواحل، خسارت های زیادی بر جای می گذارند.

نکته:

هر چه عمق آب اقیانوس بیشتر باشد، سرعت و انرژی آبتاز نیز بیشتر بوده و خسارت های زیادتری را ایجاد می کند.

2- رشته کوه ها (مانند رشته کوه زاگرس):

هم اکنون از وسط دریای سرخ مواد مذاب خمیر کره به بستر این دریا بالا می آیند و پوسته ی جدیدی را می سازند. این پوسته به دو طرف حرکت می کند. بنابراین ورقه ی عربستان از چند میلیون سال قبل به سمت ورقه ی ایران در حال حرکت است. در اثر برخورد ورقه ی عربستان با ورقه ی ایران، رشته کوه زاگرس به وجود آمده است و ادامه ی این حرکت باعث ایجاد زمین لرزه هایی با بزرگی معمولا کمتر از 5 ریشتر در نواحی غرب و جنوب غرب ایران می گردد.

3- ایجاد چین خوردگی:

لایه های رسوبی در دریاها به صورت افقی ته نشین می شوند. پس ازاینکه ضخامت رسوبات زیاد شد، در اثر حرکت و برخورد ورقه های سنگ کره ، رسوبات از حالت افقی خارج شده و به حالت چین خورده درمی آیند.

4- ایجاد شکستگی در سنگ های پوسته ی زمین:

در برخی موارد، حرکت ورقه های سنگ کره باعث شکستن سنگ های پوسته ی زمین و ایجاد شکستگی ها می گردد. شکستگی ها به دو دسته ی زیر تقسیم بندی می شوند:

الف- گسل:

اگر سنگ های دو طرف شکستگی، نسبت به هم جا به جا شده باشند، گسل را به وجود می آورند.

ب- درزه:

اگر سنگ های دو طرف شکستگی، نسبت به هم جا به جا نشده باشند، درزه را به وجود می آورند.

5- زلزله:

تقریباً تمامی زمین لرزه های دنیا در حاشیه ی ورقه های سنگ کره ی زمین به وجود می آیند. گفته می شود که هر چه تعداد زلزله های کوچک در یک منطقه بیشتر باشد، بهتر است زیرا انرژی های ذخیره شده در لایه های زیرین به تدریج آزاد می شود و روی هم انباشته نمی گردد و از بروز زلزله های شدیدتر جلوگیری می کنند.

حرکت ورقه های سنگ کره:

ورقه های سنگ کره ، به سه شکل مختلف نسبت به هم جا به جا می شوند:

1- ورقه های دور شونده (واگرا):

پدیده های زمین شناسی:

1) از هم دور می شوند (بیشتر در اقیانوس ها)

2) رشته کوه های میان اقیانوسی (سرد و سخت شدن مواد خروجی)

3) ساخت پوسته ی جدید

4) فعالیت های آتش فشانی در اقیانوس ها

5) زلزله

2- ورقه های نزدیک شونده (همگرا):

الف- برخورد ورقه ی اقیانوسی با ورقه ی قاره ای:

پدیده های زمین شناسی:

1) به هم نزدیک می شوند

2) گودال عمیق اقیانوسی (ورقه ی اقیانوسی به دلیل چگالی زیاد به زیر ورقه قاره ای فرو می رود)

3) از بین رفتن ورقه ها

4) فعالیتهای آتشفشانی در قاره ها (کوه های آتش فشانی در قاره ها)

5) زلزله

نکته:

کمربند لرزه خیز اطراف اقیانوس آرام یکی از مهم ترین نواحی لرزه خیز جهان است که علت آن برخورد ورقه ی اقیانوس آرام با ورقه های قاره های اطراف نظیر آمریکای جنوبی است.

ب- برخورد دو ورقه ی اقیانوسی:

پدیده های زمین شناسی:

1) به هم نزدیک می شوند

2) گودال های عمیق اقیانوسی (یکی از ورقه ها به زیر دیگری فرو می رود)

3) از بین رفتن ورقه ها

4) فعالیت های آتش فشانی در اقیانوس ها (جزایر قوسی)

5) زلزله

پ- برخورد دو ورقه ی قاره ای:

پدیده های زمین شناسی:

1) به هم نزدیک می شوند

2) کوه زایی (زاگرس – هیمالیا – آلپ)

3) زلزله

نکته:

در این محل ها، ورقه ای به زیر ورقه ی دیگر فرو نمی رود، زیرا جرم هر دو کم و مساوی است.

3- ورقه های امتداد لغز:

پدیده های زمین شناسی:

1) در کنار هم می لغزند (بیشتر در بستر اقیانوس ها)

2) گسل

3) زلزله

نکته:

در این محل ها نه پوسته ی جدیدی به وجود می آید و نه ورقه ای تخریب می شود، بلکه فقط ورقه ها از کنار هم عبور می کنند.