گام به گام خودارزیابی صفحه 61 درس تاریخ ادبیات فارسی در قرن های دهم و یازدهم علوم و فنون ادبی (2)

1- ابیات زیر را از نظر مضمون بررسی کنید:

 بخیۀ کفشم اگر دندان نما شد، عیب نیست      خنده میآرد همی بر هرزه گردیهای من

ریشۀ نخل کهن سال از جوان افزون تر است      بیشتر دلبستگی باشد به دنیا پیر را    (صائب تبریزی)

2- زبان فارسی در دورۀ صفویان چه موقعیت و جایگاهی داشت؟

3- ویژگی های عمده شعر بیدل را با توجه به غزل زیر بررسی کنید:

 برق با شوقم شراری بیش نیست         شعله طفل نی سواری بیش نیست

لاله و گل زخمی خمیازه اند                  عیش این گلشن خماری بیش نیست

تا به کی نازی به حسن عاریت؟            ما و من آیینه داری بیش نیست

می رود صبح و اشارت می کند             کاین گلستان خنده واری بیش نیست

غرقۀ وهمیم؛ ور نه این محیط              از تنک آبی کناری بیش نیست

ای شرر، از همرهان غافل مباش            فرصت ما نیز باری بیش نیست

بیدل، این کم همتان بر عز و جاه           فخرها دارند و عاری بیش نیست     (بیدل دهلوی)

4- چه عواملی موجب شد شاعران ایرانی به دربارهای هند روی آورند؟

5-  محتشم کاشانی در چه نوع و قالب شعری معروف است؟ در این مورد توضیح دهید.

6- در قرن هشتم تأثیرپذیری از گذشتگان چگونه در شعر خواجوی کرمانی و حافظ جلوه گر شد؟

7- ابیات زیر را بخوانید و به پرسش ها پاسخ دهید:

لب و دندان سنایی همه توحید تو گوید        مگر از آتش دوزخ بودش روی رهایی          (سنایی)

چو او شهر ایران به گشتاسب داد                نیامد تو را هیچ از آن تخت یاد   (فردوسی)

الف) مجاز را در آنها بیابید و معنای حقیقی و غیرحقیقی هر کدام را مشخص کنید.

ب) نشانه های هجایی و پایه های آوایی بیت ها را مشخص کنید.

1- شاعر با بهره گیری از تصاویر مربوط به واقعیات و تجربیات زندگی روزمره، زبان محاوره و آرایه حسن تعلیل به بیان و شرح وضعیت خود.

2- هر چند شاهان صفوی در ترویج و نفوذ زبان ترکی در ایران نقش بسزایی داشتند و به شعر ستایشی و درباری و عاشقانه‌های زمینی بی توجه بودند؛ اما کم و بیش به زبان فارسی نیز کتاب نوشته یا شعر گفته اند و به نوعی علاقه نشان داده اند. افزون بر آن، برخی از ایشان مقام شیخی و رهبری طریقت داشتند و از این رو لازم می‌دانستند خود را در چنین مقام فرهنگی نگاه دارند، علاوه بر این با رؤسای مذاهب در تماس نزدیک بودند و از طرف دیگر، رقبایی چون شاهان عثمانی و هندی داشتند که آنها نیز به مسائل فرهنگی توجه نشان می‌دادند. این عوامل باعث شده بود که به طور کلی شعر و شاعری و معماری و انواع هنر مورد توجه قرار گیرد.

3- یکی از ویژگی های عمده شعر بیدل، ایهام ها و پیچیدگی های زبان شاعرانه اوست، این پیچیدگی به چند دلیل است : بیشتر واژگان به کار رفته در شعر او، ذهنی و انتزاعی اند. یعنی بیدل اغلب (و نه همیشه) با مفاهیم تصویرسازی می کند. سعی، حیران، تپش، خشک، گم شدن، عزلت، وهم، عنقا و ... . گاهی نیز واژگان و ذهنی می شود. زیرا از استعارات تو در تو استفاده می کند. به جیب ابله ریزم غبار صحرا را (ابله : حباب، غبار صحرا استعاره از مظاهر زودگذر و فانی دنیا، غبار صحرا را به جیب ابله ریختن یعنی فنا را به فنا سپردن، نهایت فنا و بی مقداری)

شعر بیدل سرشار از اندیشه های عرفانی و فلسفی ست. عرفان، خودشناسی و حکمت ویژه بیدل در تمام ابیات این غزل دیده می شود. او به عزلت عارفانه دست شستن از دنیا و راه ندادن غیر به خلوت خود معتقد است.

4- توجه خاص شاهان گورکانی هند به شعر و ادب، خصوصا زبان و ادبیات فارسی و بی توجهی شاهان صفوی به شعر و مضامین عاشقانه به دلیل پایبندی به آداب دینی و شرعیات، باعث شد بسیاری از شعرا به دربارهای هند روی آورند.

5- ترکیب بند و اشعار مذهبی و دینی. با توجه به اینکه صفویان مذهب تشیع را مذهب رسمی خود قرار دادند و در گسترش آن نیز کوشیدند، در این عهد، سرودن اشعار دینی، مرثیه ها و ذکر مصائب اهل بیت رونق گرفت. محتشم کاشانی نیز برخی از بهترین نمونه های مرثیه را سروده است. ترکیب بند معروف عاشورایی او نیز زبان زد خاص و عام است.

6- خواجوی کرمانی به عنوان یک غزل پرداز در قرن هشتم از شعرای پیش از خود تاثیر پذیرفته است. وی نشان دهنده تسلط شاعرانه او بر زبان فارسی است. در عین حال خواجو و سعدی، بر حافظ و سعدی، بر حافظ نیز تاثیرات فراوانی در مضمون سازی و زبان شاعرانه گذاشته اند.

7- الف) بیت اول: لب و دندان، مجاز از تمام وجود دل.

بیت دوم: شهر ایران مجاز از تاج و تخت پادشاهی ایران.

ب)