گام به گام فعالیت3 صفحه 116 درس جامعه و خانواده تاریخ (1) ایران و جهان باستان

به چند گروه تقسیم شوید و با راهنمایی دبیر خود، دربارۀ زمان برگزاری و آداب و رسوم جشن های زیر، تحقیق کنید و گزارش آن را به صورت روزنامه دیواری در کلاس ارائه نمایید.

گاهنبارهای شش گانه؛ مهرگان؛ سده

گاهنبارهای شش گانه : گاهنبار یا گاهبار یا گَهَنبار در اسطوره های زرتشتی و آریایی آن شش روزی است که خدا دنیا را آفرید و در کتاب زند از زرتشت نقل می کنند که اهورامزدا دنیا را در شش گاه آفرید و اول هر گاهی نامی دارد و در اول هر گاهی جشنی سازند. همانطور که در دین های سامی، آفریدگار، جهان هستی را در شش روز می آفرینند، در دین ایرانیان کهن نیز اهورامزدا آفرینش جهان مادی را در شش گاهنبار به انجام می رساند. به این ترتیب که در یسنا آمده است :

1- میدیوزرم - میانه بهار یا میانه فصل سبز – وقتی که سبزیجات تازه به فراوانی یافت می شود. این واژه اوستا «میدیو»، به چم میان و «زرم» به چم بهار آمده است. این گهنبار که گاه آفرینش آسمان است، از روز خور تا دی بمهر ایزد یعنی روز یازدهم تا پانزدهم اردیبهشت ماه زرتشتی (دهم تا چهاردهم اردیبهشت ماه در گاهشماری رسمی) برپا می شود. زمان این گهنبار، زمان رشد و نمو گیاهان و رونق گرفتن کشاورزی است.

2- میدیوشم – میانه تابستان – زمان رسیدن گندم و دیگر غلات. این واژه در اوستا «منیدیو» به چم میان و «شمه» به چم تابستان آمده است. این جشن در میان تابستان بزرگ 7 ماهه قرار می گیرد و آن را با انقلاب تابستانی یکی گرفته اند. دومین گهنبار سال از خیز ایزد و ماه تیر آغاز شده و تا روز دی به مهر یعنی از یازدهمین تا پانزدهمین روز تیر ماه زرتشتی (از هشتم تا دوازدهم تیرماه در گاه شماری رسمی) ادامه دارد. این گهنبار آب آفریده شده است. فاصله نخستین گهنبار سال تا این جشن 60 روز است.

3- پَیته شَهیم – پایان تابستان – زمان برداشت میوه جات. این واژه در اوستا و در پهلوی آمده است. این گهنبار که گاه آفرینش زمین است، از روز اشتاد تا انارام ایزد یعنی بیست و ششمین روز تا سی امین روز شهریور ماه باستانی (بیست و یکم تا بیست و پنجم شهریور ماه در گاهشماری رسمی) برپا می شود. زمان گهنبار آخر تابستان بزرگ است که برابر با آغاز مهر ماه کنونی است و هنگام برداشت محصول تابستانی و خرمن است. فاصله دومین گهنبار سال تا این جشن 75 روز است.

4- اَیائرم یا ایاسرم – آغاز فصل سرما – کاشت محصولات زمستانی این گهنبار گاه آفرینش گیاهان است و از روز اشتاد تا انارام یعنی از روز بیست و ششم تا سی ام مهرماه زرتشتی (بستم تا بیست و پنجم مهرماه گاهشماری رسمی) برپا می شود. این گهنبار، با چهره پیشین 30 روز فاصله دارد. ایاسرم گاه زمانی است که چوپانان با گله خود پیش از آمدن سرما از چراگاه های تابستانی به خانه باز می گردند.

5- میدیارم – زمان استراحت کامل (میانه سال یعنی میانه زمستان) این گهنبار گاه آفرینش جانوران است و از روز مهر تا ورهرام ایزد از ماه دی یعنی از روز 16 تا 20 دی ماه زرتشتی (10 تا 14 دی ماه گاهشماری رسمی) برپا می شود. فاصله این گهنبار، با چهره پیشین 80 روز است.

6-هَمَسپَت مَدَ» – شاید به چم «حرکت همه سپاه» برابری شب و روز با برابری سرما و گرما (پایان زمستان و هنگام اعتدال بهاری) – آماده شدن برای باز زنده شدن طبیعت. این گهنبار که گاه آفرینش انسان است، از روز اهنود تا وهیشتوایش یعنی پنج روز پایان سال (25 تا 29 اسفند ماه گاهشماری رسمی) برپا می شوند. این گهنبار 75 روز پس از چهره پیشین برپا می شود. این 5 روز را «پنجه بزرگ» نیز می نامند. زرتشتیان باور دارند که در این 5 روز فروهرهای درگذشتگان برای سرکشی بازماندگان خود فرود می آیند.

آشنایی با جشن مهرگان :

روز مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان‏ مهر بفزای!ای نگار ماه چهر مهربان‏ مهربانی کن به جشن مهرگان و روز مهر مهربانی به،به روز مهر و جشن مهرگان‏ جام را چون لاله‏گردان از نبیذ باده رنگ‏ و اندر آن منگر که لاله نیست اندر بوستان‏

در روز شمار کهن ایرانی،روز مهر(شانزدهم)2از ماه مهر جشن‏ مهرگان برپا می‏شد و تا بیست و یکم مهرماه به مدت پنج روز ادامه‏ داشت.روز شانزدهم مهرگان کوچک و روز بیست و یکم(رام روز) مهرگان بزرگ معروف بوده است.مهرگان در نزد جنوبی‏ها از جشن‏ نوروز باشکوه‏تر برگزار می‏شد عده‏یی معتقد بودند که سال از فصل‏ سرد آغاز می‏شو و حتا در دوره‏ی هخامنشی مهرماه آغاز سال بوده‏ است.اما آن‏چه مسلّم است این جشن در بزرگداشت ایزد مهر برپا می‏شد که یکی از ایزدان آیین زرتشی‏ست که مظهر، عقد و میثاق، راستی، بیداری، نظم، دلیری و راهنمای آدمیان در تاریکی‏ست. هم‏چنین یاری‏کننده‏ کسانی می‏باشد که حقشان پایمال شده و کیفررسان پیمان‏شکن است.افزون بر یکی بودن نام روز مهر از ماه‏ مهر مناسبت دیگری را نیز برای برگزاری این جشن برمی‏شمرند: «در سنّت دیرین ایران،در مهر روز از ماه مهر فریدون بر بیوراسب‏ یا اژدهاک (ضحاک) دست یافته او را در کوه دماوند به زندان افکند. آن روز را به یاد پایان فرمانروایی دشمن و آغاز پادشاهی فریدون جشن‏ گرفتند. «ابوریحان بیرونی در مور مهرگان چنین نوشته است: «شانزدهم‏ روز از مهرماه و نامش مهر واندرین روز افردیون ظفر یافت بر بیرواسب جادو، آنکه معروف است به ضحاک و به کوه دماوند بازداشت و روزها که سپس مهرگان است،همه جشنند بر کردار آنچه از پس نوروز بود و ششم آن مهرگان بزرگ بود و رام روزنام‏ است و بدین دلنندش». این عید مانند دیگر اعیاد بزرگ برای عموم مردم است.از آیین‏ ساسانیان در این روز این بود که تاجی را که بصورت آفتاب بود بر سر می‏گذاشتند و در این روز برای ایرانیان بازاری برپا می‏شد».

و در کلوک خراسان رسم است که در روز مهرگان به سپاهیان و ارتش رخت پاییزی و زمستانی می‏دهند».6

«در این روز بود که شاه فریدون به یاری مهر هیولای اژدی‏هاک‏ را با گرز گاوسار که سلاح ویژه‏ی ایزدان است با خاک یکسان کرد.هر روحانی زرتشتی آن‏گاه که رسما جامه‏ی روحانی بر تن می‏کند،گرزی‏ به این شکل همراه دارد،یادآور مبارزه‏ی معنوی و اخلاقی که‏ می‏خواهد با اهریمن داشته باشد.مهرگان از یک‏سو سال روز این‏ پیروزی اسطوره‏یی‏ست و از سوی دیگر یادآور نبردهای سنگین‏ معنوی که در پیش روست.افزون بر همه‏ی این‏ها راسخ داشتند پیمان سرنوشت‏سازی که میان اهورا مزدا از یک سو و اهریمن از سوی‏ دیگر بسته شده بود که دقیقا دوره‏های مبارزه را معیّن می‏ساخت، در این روز بسته شده بود.زیرا ایزدمهر در ضمن مسوول و مراقب و حافظ تمام پیمان‏ها نیز بود. مناسبت‏های رزمی و جنگی عید مهرگان ایجاب می‏کرد که‏ شرکت‏کنندگان اصلی در آیین و مراسم این جشن مردان باشند و رابطه‏ی میان این جشن با فرقه‏های متاثر از خوی سپاهی‏گری رومیان‏ از همین جا آغاز شد.اما از دیدگاه عمومی و اجتماعی،جشن مهرگان‏ مردمی‏ترین جشن‏های مردم ایرانی‏نژاد بود.همانند گاهنبارها یکی از فرصت‏ها بود.بای ذبح قربانی حیوانی و انجام مراسم دسته‏جمعی‏ عبادت،نیایش،ولیمه و ضافت دادن با اغذیه و خوراکی‏های موجود در پاییز.در این ضیافت‏ها میوه‏های رسیده و آبدار و انواع خشکبار جای‏ شیر و ماست و پنیر تازه جشن روزهای نوروز را می‏گرفت.همانند روزهای نوروزی،دست‏کم توانگران و بزرگ‏زادگان به یک‏دیگر هدیه‏ می‏دادند. 7

مهرداد بهار در مورد بعضی از جشن‏های ایران باستان به خصوص‏ نوروز و مهرگان معتقد است که:«به احتمال بسیار این اعیاد،به اعیاد اقوام برزگر می‏ماند و نه اعیات اقوان گله‏دار،می‏بایست این اعیادی‏ سخت کهن در نجد ایران بوده باشند و به پیش از تارخ بازگردند و از آن اقوام بومی این سرمزین، اجداد غیرآریایی ما باشند،این اعیاد به‏ هراه سومریان به بین النهرین برده شدند و دو عید ازدواج مقدس و اکیتی را پدید آوردند... جشن مهرگان، همان‏گونه که‏ در بین النهرین باستان مرسوم بود،شش روز طول‏ می‏کشید که از روز شانزدهم مهر آغاز می‏گردید و آغاز آن را مهرگان‏ عامه و پایان آن را مهرگان خاصه می‏گفتند».

چنین به نظر می‏آید که جشن مهرگان هم از حالت مذهبی، سیاسی و درباری برخوردار است و هم به سوی جشن‏های مردمی‏ گرایش دارد.و به عبارت دیگر در این جشن بار دیگر خاطره‏ی نهایت‏ حدّ رشد قوه‏ نامیه در نبات و حیوان تکرار می‏شود.از سوی دیگر یادآور پیروزی پهلوان و فرمانرو بر اژدهاک ستمگر و ظالم است. جشن مهرگان پهلوان هم در میان زردشتیان کشور برگزار می‏شود و جزء جشن‏های ملی و مذهبی آنان به‏شمار می‏آید».

نتیجه: بسیاری از آداب و سنن ملّی ما ایرانیان به‏خصوص جشن‏ها در حال از بین رفتن است یا به بوته‏ی فراموشی سپرده شده است در حالی که فرهنگ و ارزش‏های خوب گذشتگا نه تنها می‏تواند پیام‏آور صلح،دوستی،همبستگی و حتا شادی باشد و بیم و هراس فردی را از انسان‏ها برهاند و رضایت باهم بودن را نیز فراهم کند،بلکه‏ گنجینه‏های گران‏بهایی از هویت ملی ما ایرانیان نیز محسوب‏ می‏شوند.پس باید یاد بگیریم که آن‏چه از گذشته‏های دور باقی مانده‏ است و جزء میراث فرهنگی ما می‏باشد به هر طریق ممکن باید حفظ و پاسداری شوند.

جشن سده چیست و از کجا آمده؟

جشن سده را به داستان کشف آتش توسط هوشنگ شاه پیشدادی که یکی از پادشاهان اسطوره‌ای ایران بوده، مرتبط می‌دانند. براساس شعری از شاهنامه‌ی فردوسی که این اتفاق را روایت کرده، «هوشنگ‌شاه پیشدادی با گروهی از ملازمانش برای گردش به محلی رفته بود که ناگهان ماری جلویش ظاهر می‌شود. او هم با انگیزه‌ی دفاع از خود سنگی را برداشته و به سوی سر مار پرتابش می‌کند. آن سنگ که از نوع آتش‌زنه بوده، جرقه می‌زند و روش مهار آتش از آن روز جشن گرفته می‌شود.» این‌طور که از اسطوره‌های شاهنامه برمی‌آید، تا پیش از کشف آتش توسط هوشنگ‌شاه پیشدادی، آتشکده‌ها وجود داشته‌اند و از آتش استفاده می‌شده اما راه کنترل و مهار آتش، از زمان جشن سده اتفاق افتاده است. از نظر گاهشماری و تقویمی هم این جشن صد روز بعد از زمستان بزرگ(یکم آبان‌ماه در گاهشماری اکنون ایران) برگزار می‌شده است. اعتقاد کلی و فولکلوریک (مردمی) می‌گوید که، بعد از این شب سرما کم شده و هوا رو به گرمی می‌گذارد. این بخشی از شاهنامه‌ی فردوسی است که به کشف آتش و جشن سده اشاره کرده است: بر آمد به سنگ گران سنگ خرد/هم آن و هم این سنگ گردید خرد فروغی پدید آمد از هر دو سنگ/دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ جهـاندار پیش جهان آفرین/نیایش همی کرد و خواند آفرین که اورا فروغی چنین هدیه داد/همین آتش آن گاه قبله نهاد یکی جشن کرد آن‌شـب و باده خورد/سده نام آن جشن فرخنده کرد

جشن سده چطور برگزار می‌شود؟

چند روز قبل از ده بهمن‌ماه که زمان برگزاری جشن است، گروهی از مردم دور هم جمع می‌شوند و در محلی که از قبل برای برگزاری جشن آماده شده، هیزم‌ و چوب‌های خشک را روی هم کپه می‌کنند. در روز برگزاری جشن که ده بهمن‌ماه است، عده‌ای مردم دورهم جمع می‌شوند و آتش را روشن می‌کنند. در بین زرتشتیان، روشن کردن آتش به این منوال انجام می‌شود که عده‌ای از جوانان مشعل به دست، پشت سر موبد به راه می‌افتند و بعد از سه بار گشتن دور توده‌ی هیزم آن را روشن می‌کنند. توده‌ی هیزم آن‌قدر زیاد هست که تا حدود یک‌ساعت سوختنش طول بکشد و آدم را گرم کند. بعد از روشن شدن آتش هم شما را به خیر و ما را به سلامت!