گام به گام کارگاه تحلیل فصل صفحه 93 درس اغراق، ایهام و ایهام تناسب علوم و فنون ادبی (3)

1- پس از تعیین پایه های آوایی، نشانه های هجایی ابیات زیر را بنویسید و نوع اختیارات وزنی به کار رفته در بیت را تعیین کنید.

الف) هرچه داری اگر به عشق دهی                      کافرم گر جوی زیان بینی

هاتف

ب) من ندانستم از اول که تو بی مهر و وفایی        عهد نابستن از آن به که ببندی و نپایی

سعدی

پ) مرا بسود و فرو ریخت هرچه دندان بود           نبود دندان لابل چراغ تابان بود

رودکی

ت) نماند تیری در ترکش قضا که فلک                  سوی دلم به سرانگشت امتحان نگشود

سعدی

ث) همه در خورد رای و قیمت خویش                   از تو خواهند و من تو را خواهم

سعدی

ج) ای بی خبر بکوش که صاحب خبر شوی            تا راهرو نباشی کی راهبر شوی

حافظ

2- در بیت های صفحه بعد اغراق، ایهام و ایهام تناسب را بیابید و توضیح دهید.
الف) جان ریخته شد با تو، آمیخته شد با تو        چون بوی تو دارد جان، جان را هله بنوازم

مولوی

ب) گویند روی سرخ تو سعدی که زرد کرد           اکسیر عشق بر مسم افتاد و زر شدم

سعدی

پ) چندین که بر شمردم از ماجرای عشقت،        اندوه دل نگفتم الا یک از هزاران

سعدی

3- دو مورد از ویژگی های ادبیات دوره انقلاب رادر شعر « در سایه سار نخل ولایت » پیدا کنید.

چگونه شمشیری زهرآگین

پیشانی بلند تو

این کتاب خداوند را

از هم می گشاید؟

چگونه می توان به شمشیری، دریایی را شکافت؟

هنگام که همتاب آفتاب

به خانة یتیمکان بیوه زنی تابیدی

و صولت حیدری را

دست مایة شادی کودکانه شان کردی

و بر آن شانه که پیامبر پا ننهاد

کودکان را نشاندی

 و از آن دهان که هرای شیر می خروشید

کلمات کودکانه تراوید

آیا تاریخ، بر در سرای

 به تحیر

خشک و لرزان نمانده بود؟

سید علی موسوی گرمارودی

1- الف) هرچه داری اگر به عشق دهی                کافرم گر جوی زیان بینی

1) اختیار وزنی ابدال و تبدیل دو هجای کوتاه (ق دَ) به یک هجای بلند (بی) در رکن آخر مصراع دوم (فعلن = فع لن)

2) اختیار وزنی در تبدیل فعلاتن رکن اول هر دو مصراع به فاعلاتن

ب) من ندانستم از اول که تو بی مهر و وفایی         عهد نابستن از آن به که ببندی و نپایی

1) اختیار وزنی آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن در رکن نخست هر دو مصراع

2) اختیار زبانی حذف همزه در هجای هفتم هر دو مصراع

پ) مرا بسود و فرو ریخت هرچه دندان بود             نبود دندان لابل چراغ تابان بود

1) اختیار وزنی ابدال در رکن آخر هر دو مصراع در تبدیل دو هجای کوتاه به یک هجای بلند (فعلن = فع لن)

2) اختیار وزنی در تبدیل هجای کشیده پایان هر دو مصراع (بود) به هجای بلند

3) اختیار وزنی ابدال در تبدیل دو هجای کوتاه (دُ فُ) به یک هجای بلند (دان) در رکن دوم مصراع دوم (فعلاتن = مفعولن)

ت) نماند تیری در ترکش قضا که فلک               سوی دلم به سرانگشت امتحان نگشود

1) اختیار وزنی ابدال در تبدیل دو هجای کوتاه (بِ سَ) به یک هجای بلند (ری) در رکن دوم مصراع نخست (فعلاتن = مفعولن)

2) اختیار زبانی حذف همزه در هجای هفتم مصراع دوم

3) اختیار زبانی تبدیل مصوت بلند « و » به مصوت کوتاه در پایان واژه سو در هجای نخست مصراع دوم

4) اختیار زبانی تبدیل مصوت کوتاه پایان کلمه (کسره اضافه) به یک مصوت بلند در هجای نهم مصراع نخست و دوم مصراع دوم

5) اختیار وزنی در تبدیل هجای کشیده پایان مصراع دوم (شود) به یک هجای بلند

ث) همه در خورد رای و قیمت خویش             از تو خواهند و من تو را خواهم

1) اختیار وزنی در آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن در رکن نخست مصراع دوم

2) وزنی ابدال و آوردن یک هجای بلند (خا) به جای دو هجای کوتاه (مَ تِ) در رکن آخر مصراع دوم (فعلن = فع لن)

ج) ای بی خبر بکوش که صاحب خبر شوی            تا راهرو نباشی کی راهبر شوی

اختیار وزنی ابدال و تبدیل دو هجای کوتاه (ش کِ) به یک هجای بلند (شی) در رکن دوم مصراع دوم (مفاعلُ = فعولن)

* پایه های آوایی این بیت به صورت « مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن » نیز قابل جداسازی است. در نام گذاری عروضی از این وزن استفاده می شود.

2- الف) ایهام در واژه « بوی » به معنی عطر (معنی نخست) و قصد (معنی دوم)

ب) ایهام تناسب در واژه « روی » به معنی چهره که معنی مورد نظر شاعر در بیت است و یادآور فلز روی نیز هست که با واژگان مس و زر (دو نوع فلز دیگر) تناسب معنایی و مراعات نظیر دارد.

پ) اغراق در بیان ماجراهای عاشقانه شاعر که با این همه گفتن، تنها یکی از هزاران ماجرا بوده است. (اغراق در زیادی غصه)

همچنین هزار می تواند ایهام تناسب داشته باشد: 1-فراوان 2-عدد هزار که با یک تناسب می ساطد.

3- این شعر از قالب های نو (سپید) شعر ادبیات اتقلاب و از علی موسوی گرمارودی است. از درون مایه های شعر انقلاب، طرح اسوه های تاریخی و مذهبی را می توان در آن دید. شعر در وصف حضرت علی (ع)، متعلق به شاخه نخست شعر پس از انقلاب و شعر سرشار از آرایه های بدیعی و تصاویری است که به آن، غنای معنایی می دهد. عمده ترین آرایه معنوی شعر، تلمیح است که در آن به صورت پی در پی، به وقابع زندگانی امام نخست شیعیان، اشاره شده است. (تلمیح به شکافته شدن فرق ایشان به شمشیر، کمک وی به بیوه زنان و یتیمان، بازی با کودکانی که پدر خود را در جنگ از دست داده بودند و ...).