گام به گام کارگاه تحلیل فصل صفحه 118 درس حسن تعلیل، حس آمیزی و اسلوب معادله علوم و فنون ادبی (3)

1- اشعار زیر در چه قالبی سروده شده است؟ پس از تعیین پایه های آوایی و وزن واژه های هر مصراع، تفاوت این نوع شعر را با اشعار سنتی بیان کنید.

و صدای باد هردم دل گزاتر

در صدای باد بانگ او رهاتر،

از میان آب های دور و نزدیک،

باز در گوش این نداها:

« آی آدم ها».

نیما یوشیج

2- پس از خوانش درست اشعار نیمایی زیر، پایه ها، وزن و نشانه های هجایی را مقابل هر مصراع بنویسید.

همان رنگ و همان بوی

همان برگ و همان بار

همان خندة ِ خاموش در او خفته بسی راز

همان شرم و همان ناز

اخوان ثالث

3- برای اشعار نیمایی زیر مانند نمونة بالا جدولی بکشید، پایه های آوایی، وزن و نشانه های هجایی هر مصراع را بنویسید؛ سپس اختیار شاعری به کار رفته در آن را مشخص کنید.

قایقی خواهم ساخت

خواهم انداخت به آب

دور خواهم شد از این خاک غریب

که در آن هیچ کسی نیست که در بیشة عشق

قهرمانان را بیدار کند.

سهراب سپهری

4- شعر زیر در چه قالبی سروده شده است؟

آن کیست که تقریر کند حال گدا را             در حضرت شاهی؟

کز غلغل بلبل چه خبر باد صبا را                جز ناله و آهی؟

ابن حسام هروی

5- با توجه به رباعی زیر به پرسش ها پاسخ دهید:

آغوش سحر تشنة دیدار شماست                  مهتاب خجل ز نور رخسار شماست

خورشید که در اوج فلک خانه اوست              همسایة دیوار به دیوار شماست

علیرضا قزوه

الف) دو مورد از ویژگی های فکری شعر را بنویسید.

ب) از آرایه های علم بیان و بدیع، هرکدام یک مورد بیابید و توضیح دهید.6- تحقیق کنید که تضمین به کار رفته در شعر زیر از کدام شاعر است.

صدا چون بوی گل در جنبش آب

به آرامی به هر سو پخش می گشت

جوان می خواند سرشار از غمی گرم

پِی دستی نوازش بخش می گشت

 « تو که نوشم نه ای، نیشُم چرایی؟

 تو که یارُم نه ای، پیشُم چرایی؟ »

 « تو که مرهم نه ای، زخم دلُم را،

نمک  پاش دل ریشُم چرایی؟  »

فریدون توللی

7- پس از تعیین پایه های آوایی و وزن هر بیت، نام بحر آن را بنویسید.

الف) ای مست شبرو کیستی؟ آیا مه من نیستی؟

گر نیستی، پس چیستی؟ ای همدم تنهای دل                                                                                                            

مهرداد اوستا

ب) پر از مثنوی های رندانه است               شب شعر عرفانی چشم تو

سید حسن حسینی

پ) هر دم از سرگشتگی چون گرد می پیچم به خود

همرهان رفتند و من تنها به صحرا مانده ام

امیری فیروزکوهی

ت) به پایان آمد این دفتر، حکایت همچنان باقی

به صد دفتر نشاید گفت حسب الحال مشتاقی

سعدی

8- متن زیر را بخوانید و ویژگی های زبانی، ادبی و فکری آن را بررسی کنید

«... مینی بوس با سرعت نه چندان زیاد پیش می رفت. نگاه کردم به مناظر اطراف جاده و مزارع و خانه های روستایی، بعد از هفتاد و پنج روز زندانی بودن، حسی فراموش نشدنی در من ایجاد می کرد. شکل و شمایل خانه های روستایی آنجا هم شبیه روستای خودمان بود و این تشابه مرا دلتنگ می کرد. کاش می شد گوشه ای بایستیم. این آرزو هنوز توی دلم بود که ناگهان صدایی مثل شلیک گلوله بلند شد و مینی بوس افتاد به تکان های شدید.

لاستیکش ترکیده بود. راننده و محافظان مسلح برای تعویض لاستیک پیاده شدند. از اقبال ما بود که زاپاس مینی بوس هم پنچر از آب درآمد و عراقی ها مجبور شدند همان جا لاستیک را پنچرگیری کنند. این یعنی فرصتی برای ما که زیر نگاه سربازان مسلح عراقی روی زمین بنشینیم و مشاممان را پر کنیم از بوی تازة علف و گوش هایمان را از صدای گنجشک های آزاد آسمان.»

آن بیست و سه نفر، احمد یوسف زاده

1- و صدای باد هردم دل گزاتر

در صدای باد بانگ او رهاتر،

از میان آب های دور و نزدیک،

باز در گوش این نداها:

«آی آدم ها».

شعر در قالب نیمایی سروده شده است. طول مصراع ها کوتاه و بلند است، و به همین دلیل تعداد پایه های آوایی در هر مصراع، بر خلاف شعر سنتی که در آن طول مصراع ها و تعداد پایه های آوایی در دو مصراع برابر است، می تواند متفاوت باشد.

* همان طور که در جدول مشاهده می شود در هجاهای قابل توجهی، اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه وجود دارد. یک اختیار وزنی نیز در هجای آخر مصراع سوم وجود دارد.

2- همان رنگ و همان بوی

همان برگ و همان بار

همان خندة ِ خاموش در او خفته بسی راز

همان شرم و همان ناز

3- قایقی خواهم ساخت

خواهم انداخت به آب

دور خواهم شد از این خاک غریب

که در آن هیچ کسی نیست که در بیشة عشق

قهرمانان را بیدار کند

اختیار وزنی در رکن اول مصراع های نخست، دوم، سوم و پنجم و تبدیل « فعلاتن » به « فاعلاتن »

اختیار وزنی ابدال و تبدیل دو هجای کوتاه (خت بِ) به یک هجای بلند (هم ساخت) در رکن آخر مصراع نخست (فعلن = فع لن)

اختیار وزنی ابدال و تبدیل دو هجای کوتاه (چ کَ) به یک هجای بلند (را) در رکن دوم مصراع پنجم (فعلاتن = مفعولن)

اختیار وزنی در تبدیل هجای کشیده پایان مصراع به یک هجای بلند در مصراع های نخست تا چهارم

اختیار زبانی حذف همزه در هجای سوم مصراع دوم، هجای هفتم مصراع سوم و هجای سوم مصراع چهارم

4- این شعر در قالب مستزاد سروده شده است، زیرا مصراع هایی با وزن یکسان، پاره های افزوده کوتاهی از وزن دیگر در ادامه دارند که همگی از ابتدا تا انتها بر یک وزن هستند. (مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن + مفعول فعولن)

5- الف) شعر یک رباعی در توصیف عظمت مقام شهیدان، ارزش های انقلابی و رخدادهای دفاع مقدس است.

ب) در حوزه علم بیان می توان به مئارد زیر اشاره کرد:

آغوش سحر: اضافه ای استعاری است، نوعی استعاره مکنیه است و با توجه به اینکه مشبه به در آن انسان است، می توان آن را تشخیص هم نامید. این شیوه تصویرسازی (استعاره مکنیه = تشخیص) در مصراع دوم و در عبارت « مهتاب، خجل ز نور رخسار شماست » نیز دیده می شود. در مصراع سوم، برای واژه خورشید نیز استعاره مکنیه به کار رفته است: خورشید... همسایه دیوار به دیوار شماست. مصراع دوم این بیت، کنایه از بلندمرتبگی و عظمت شهید است.

در حوزه علم بدیع، اغراق نهفته در بالابردن مقام شهید و همسایگی با خورشید وجود دارد. در بیت نخست، واج آرایی در واج « ر » بر موسیقی شعر افزوده است.

6- باباطاهر عریان

7- الف) ای مست شبرو کیستی؟ آیا مه من نیستی؟

گر نیستی، پس چیستی؟ ای همدم تنهای دل

نام بحر: رجز مثمن سالم

ب) پر از مثنوی های رندانه است               شب شعر عرفانی چشم تو

نام بحر: متقارن مثمن محذوف

پ) هر دم از سرگشتگی چون گرد می پیچم به خود

همرهان رفتند و من تنها به صحرا مانده ام

نام بحر: رمل مثمن محذوف

ت) به پایان آمد این دفتر، حکایت همچنان باقی

به صد دفتر نشاید گفت حسب الحال مشتاقی

نام بحر: بحر هزج مثمن سالم

8- متن مربوط به ادبیات معاصر پس از انقلاب اسلامی ایران و درباره دفاع مقدس و آزادگانی است که در اسارت عراقی ها بودند.

قلمروی زبانی: در حیطه زبانی، همان طوری که از نثر، این دوره انتظار می رود، زبان آن ساده است و واژگان مربوط به ادبیات دفاع مقدس در آن دیده می شود؛ زندانی، گلوله، عراقی ها و محافظان مسلح از آن دسته هستند.

قلمروی ادبی: این متن در قالب داستان است و از جمله کتاب های شرح حال و خاطره این عصر به شمار می آید که به ارائه گزارشی ادبی از رخدادهای زمان جنگ می پردازد. زاویه دید آن اول شخص است و راوی مشاهدات قهرمان داستان را از زبان « من » بیان می کند. این شیوه روایت، به واقع نمایی و پذیرش بیشتر گزارش نویسنده کمک می کند.

قلمروی فکری: این بریده از متن، در توصیف غربت آزادگان و در عین حال، امید آنان به رهایی است و نشانه های آن در عبارات « ین تشابه مرا دلتنگ می کرد – مشاممان را پر کنیم از بوی تازه علف و گوش هایمان را از گنجشک های آزاد آسمان » دیده می شود.