گام به گام کارگاه تحلیل فصل صفحه 64 درس 6 علوم و فنون ادبی (3) (لف و نشر، تضاد و متناقض نم ا)

1- نمونه های زیر، به صورتی که بین دو هلال تقطیع شده اند، با کدام اختیار شاعری مطابقت دارند؟

2- پس  از تقطیع هجایی ابیات زیر، هجا های معادل در دو مصراع یک بیت را مقایسه کنید و اگر اختلافی هست نوع اختیار شاعری را تعیین کنید.

الف) راستی آموز بسی جو فروش                   هست در این شهر که گندم نماست

پروین اعتصامی

ب) نبینی باغبان چون گل بکارد                      چه مایه غم خورد تا گل برآرد

فخرالدین اسعد گرگانی

پ) غمش در نهان خانة دل نشیند                  به نازی که لیلی به محمل نشیند

طبیب اصفهانی

ت) گر از این منزل ویران به سوی خانه روم      دگر آنجا که روم عاقل و فرزانه روم

حافظ

ث) من و تو غافلیم و ماه و خورشید                 بر این گردون گردان نیست غافل

منوچهری

3- در ابیات زیر آرایه های لف و نشر، تضاد و متناقض نما را مشخص کنید.

الف) گر ندیدی قبض و بسط عشق را در یک بساط                       گریة مینا نگر خندیدن ساغر ببین

فروغی بسطامی

ب) دو کس دشمن ملک و دین اند: پادشاه بی حلم و زاهد بی علم.

گلستان سعدی

پ) روز از برم چو رفتی، شب آمدی به خوابم          این است اگر کسی را عمری بود دوباره

کلیم کاشانی(همدانی)

ت) مرا نصیب غم آمد به شادی همه عالم              چرا که از همه عالم محبت تو گزیدم

مهرداد اوستا

ث) چیست این سقف بلند سادۀ بسیار نقش          هیچ دانا زین معما در جهان آگاه نیست

حافظ

ج) آب آتش فـروز، عشـق آمـد                               آتـش آب سـوز عشـق آمـد

سنایی

4- متن زیر را از کتاب «چرند و پرند » دهخدا از نظر ویژگی های زبانی دورۀ بیداری بررسی نمایید.

«باری، چه دردسر بدهم؟ آنقدر گفت و گفت و گفت تا ما را به این کار واداشت. حالا که می بیند آن روی کار بالاست، دست و پایش را گم کرده، تمام آن حرف ها یادش رفته تا یک فراش قرمز پوش می بیند، دلش می تپد. تا به یک ژاندارم چشمش می افتد، رنگش می پرد. هی می گوید: امان از همنشین بد.»

1- نوای نی (__ __ __ U): اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (کسره اضافه) در هجای سوم

آرزوی خوب (U __ __ __ U __): اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (کسره اضافه) در هجای چهارم

دل پاک (U__ __ U): اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (کسره اضافه) در هجای دوم

بازی دهر (U __ U U __): 1- اختیار زبانی کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند «ی» در هجای دوم 2- اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (کسره اضافه) در هجای سوم

2- الف) راستی آموز بسی جو فروش               هست در این شهر که گندم نماست

1) اختیار زبانی کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند « ی » در هجای سوم مصراع نخست

2) اختیار زبانی حذف همزه در هجای چهارم مصراع نخست و دوم

ب) نبینی باغبان چون گل بکارد                    چه مایه غم خورد تا گل برآرد

1) اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه پایان کلمه در هجای سوم مصراع دوم

2) اختیار زبانی حذف همزه در هجای دهم مصراع دوم

پ) غمش در نهان خانة دل نشیند                به نازی که لیلی به محمل نشیند

1) اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (کسره اضافه) در هجای هشتم مصراع نخست

ت) گر از این منزل ویران به سوی خانه روم        دگر آنجا که روم عاقل و فرزانه روم

1) اختیار زبانی حذف همزه در هجاهای دوم و سوم مصراع نخست و هجای سوم مصراع دوم

2) اختیار زبانی کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند « و » ی پایان کلمه در هجای دهم مصراع نخست

3) اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (کسره اضافه) در هجای یازدهم مصراع نخست

ث) من و تو غافلیم و ماه و خورشید              بر این گردون گردان نیست غافل

1) اختیار زبانی بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه (واو عطف) در هجاهای دوم، سوم و هفتم مصراع نخست

2) اختیار زبانی حذف همزه در هجای دوم مصراع دوم

3- الف) تضاد بین واژگان قبض (گرفتگی) و بسط (گشادگی)،  گریه و خندیدن

ب) دشمن ملک = لف 1، پادشاه بی حلم = نشر 1 / [دشمنِ] دین = لف 2، زاهد بی علم = نشر 2 (نوع لف و نشر = مرتب)

پ) تضاد بین واژگان روز و شب، آمدی و رفتی

ت) بین واژگان شادی و غم تضاد وجود دارد.

ث) «ساده بسیار نقش» و «آگاه نبودن دانا» ترکیب هایی متناقض نما هستند.

ج) ترکیب های آب آتش افروز و آتش آب سوز متناقش نما هستند. زیرا آب آتش را خاموش می کند و نمی تواند باعث افروختن آن شود.

4- در متن از ترکیبات و مثال های عامیانه استفاده شده و زبان آن ساده و دئر از پیچیدگی های فنی و ادبی است. از ترکیب های عامیانه به کار رفته در این متن می توان به « چه دردسر بدهم »، « آن روی کار بالاست » و « رنگش می پرد » اشاره کرد. « امان از همنشین بد » نیز یکی از تعبیرات رایج عامیانه در زبان فارسی است.