درس دوازدهم

گذر سیاوش از آتش

• شاعر: فردوسی
• اثر: شاهنامه
• قالب شعر: مثنوی
• وزن: فعول فعول فعول فعل (رشته انسانی)

چکیده داستان:

یکی از شورانگیزترین و غم آلودترین، داستان های شاهنامه فردوسی، سوگ سیاوش است. سیاوش فرزند کاووس، شاه خیره سرِ کیانی است که پس از زاده شدن، رستم او را به زابل برده، رسم پهلوانی، فرهیختگی و رزم و بزم بدو می آموزد. در بازگشت، سودابه، همسر کاووس شاه، به سیاوش دل می بندد؛ امّا او که آزرم و حیا و پاکدامنی و عفاف آموخته است، تن به گناه نمی سپارد و به همین دلیل از سوی سودابه متّهم می شود.

سیاوش، برای اثبات بی گناهی خویش از میان آتش می گذرد و از این آزمایش، سرافراز بیرون می آید. پس از چندی، (برای دور ماندن از وسوسه‌های سودابه و خیره سری های کاووس) داوطلبانه، از جانب پدر برای جنگ با افراسیاب به سوی توران زمین می رود. افراسیاب گروگان هایی را به نزد او می فرستد و سیاوش آشتی را می پذیرد. از دیگر سو، کاووس از سیاوش می خواهد که گروگان‌ها را بکشد؛ اما سیاوش نمی پذیرد و به توران پناه می برد. در آنجا با جریره، دخت پیران ویسه (وزیر خردمند افراسیاب) و فرنگیس، دخت افراسیاب ازدواج می کند، از جریره، فرود و از فرنگیس، کیخسرو، زاده می شود. سیاوش دو شهر «گنگ دژ» و«سیاوش گرد» را در توران بنا می نهد. پس از چندی به تحریک گرسیوز، میانه سیاوش و افراسیاب به تیرگی می گراید و سرانجام، خونِ او در غربت و بی گناهی ریخته می شود.

زمینه های حماسه:

ملی، داستانی و روایی، قهرمانی، شگفت آوری (خرق عادت)

بازیگران داستان:

سیاوش: فرزند کی کاووس

کاووس: پادشاه ایران

سودابه: همسر کی کاووس

افراسیاب: پادشاه تورانی

سیاوش، فرزند کاووس، شاه خیره سر کیانی است که پس از تولّد رستم او را به زابل برده، رستم پهلوانی، فرهیختگی و رزم و بزم را به آموزد. در بازگشت، سودابه، همسر کاووس شاه به سیاوش دل می بندد امّا او که آزرم و حیا و پاکدامنی و عفاف آموخته است، تن به گناه نمی سپارد و به همین دلیل از جانب سودابه متّهم می شود ...

قلمرو زبانی:

فرزند کاووس  ß  مسند

قلمرو ادبی:

دل می بندد  ß  کنایه از شیفته می شود

رزم و بزم  ß  جناس

تن به گناه نمی سپارد  ß  کنایه از گناه نمی کند

چنین گفت موبد به شاه جهان                          که دردِ سپهبد نماند نهان

قلمرو فکری:

موبد (روحانی) به شاه گفت که این درد (راز) برای همیشه نمی تواند پنهان بماند، پس باید برای آن راهی پیدا کند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

جهان و نهان ß   قافیه

موبد  ß  مجاز از مشاور

جهان  ß  مجازِ اغراق آمیز از ایران

جهان و نهان  ß  جناس ناهمسان اختلافی

واج آرایی حرف «ن»

پیام:

آزمون و سنجش برای شناخت حقیقت

چو خواهی که پیدا کنی گفت و گوی                  بباید زدن سنگ را بر سبوی

قلمرو فکری:

اگر می خواهی حقیقت آشکار شود باید آن ها را (سیاوش یا سودابه را) آزمایش و امتحان کنی.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

گوی و سبوی ß   قافیه

سنگ و سبو  ß  تضاد

سنگ بر سبو زدن  ß  کنایه از «آزمایش و امتحان»

پیام:

آزمون و سنجش برای شناخت حقیقت

که هر چند فرزند هست ارجمند                        دل شاه از اندیشه یابد گزند

قلمرو فکری:

هر چند فرزند (سیاوش) عزیز است اما بدگمان بودن نسبت به او، دل شما را آزرده می کند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

ارجمند و گزند ß   قافیه

دل  ß  مجاز از «وجود»

واج آرایی حرف «ن»

وزین دخترِ شاه هاماوران                                  پر اندیشه گشتی به دیگر کران

قلمرو فکری:

و از طرف دیگر بدگمانی نسبت به سودابه (که دختر شاه هاماوران است) نیز شاه را آزرده خاطر می کند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   1 جمله

قلمرو ادبی:

هاماوران و کران ß   قافیه

پراندیشه گشتن  ß  کنایه از نگران و مضطرب شدن

هر در سخن چون بدین گونه گشت                   بر آتش یکی را بباید گذشت

قلمرو فکری:

چون کار به این جا کشیده شد [مقصّر پیدا نشد] به ناچار باید یکی از آن دو (سودابه یا سیاوش) برای اثباتِ بی گناهی خود از آتش بگذرد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

گشت و گذشت ß   قافیه

کل بیت  ß  تلمیح به باور گذشتگان که برای شناسایی گناهکار از بی گناه، از آتش برمی گذشتند

هر و در  ß  جناس

پیام:

آزمون آتش برای آشکارگی حقیقت (آزمون ور)

چنین است سوگندِ چرخ بلند                که بر بی گناهان نیاید گزند

قلمرو فکری:

سوگندِ آسمان این چنین است که آتش به بی گناهان آسیب نمی رساند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

بلند و گزند ß   قافیه

چرخ  ß  استعاره از فلک و آسمان

بیت  ß  به باور گذشتگان اشاره دارد (آتش بی گناهان را نمی سوزاند)

سوگند چرخ  ß  جانبخشی

بیت  ß  دارای تمثیل است

واج آرایی حرف «ن»

پیام:

برابر با مثل «سر بی گناه بالای دار نمی ‌رود»

جهاندار، سودابه را پیش خواند             همی با سیاوش به گفتن نشاند

قلمرو فکری:

کیکاوس سودابه را به نزد خود فراخواند و او را با سیاوش روبه رو کرد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

خواند و نشاند ß   قافیه

جهان  ß  مجاز اغراق آمیز از ایران

به گفتن نشاندن  ß  کنایه از رو به رو کردن

سرانجام گفت ایمن از هر دوان            نگردد مرا دل، نه روشن روان

قلمرو فکری:

سرانجام کاووس به هر دوی آن ها گفت که دلِ (خاطر) من از شما دو تن آسوده نمی شود و روحم آرامش نمی گیرد (من هنوز نسبتِ به شما بدگمانم)

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

«را» در عبارت «مرا دل»  ß  «را»ی فکّ اضافه (دلِ من)

قلمرو ادبی:

دوان و روان ß   قافیه

روشن نگشتن روان  ß  کنایه از نبود آرامش، داشتن بد گمانی

دوان و روان  ß  جناس

روان روشن  ß  حس‌آمیزی

واج آرایی حرف «ن»

مگر کآتش تیز پیدا کند             گنه کرده را زود رسوا کند

قلمرو فکری:

مگر (امیدوارم) آتش سوزنده، گناهکار را مشخص کند و فوراً او را رسوا نماید.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

پیدا و رسوا ß   قافیه (کند  ß  ردیف)

مگر  ß  ایهام:

• شاید (قید تردید)
• امید است (قید آرزو)

مصراعِ نخست  ß  جانبخشی

پیام:

آزمون آتش برای آشکارگی حقیقت

چنین پاسخ آورد سودابه پیش               که من راست گویم به گفتار خویش

قلمرو فکری:

سودابه این چنین پاسخ داد که من در سخنان خود راستگو هستم.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

مرجع ضمیرِ «من»  ß  سودابه

قلمرو ادبی:

پیش و خویش ß   قافیه

پیش و خویش  ß  جناسواره

به پورِ جوان گفت شاه زمین                  که رایت چه بیند کنون اندرین؟

قلمرو فکری:

کیکاووس به پسر جوان خود گفت: نظر تو در این باره چیست؟ (چه دفاعی از خود داری؟)

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

زمین و اندرین ß   قافیه

مصراع دوم  ß  واج آرایی حرف «ن»

زمین  ß  مجازِ اغراق آمیز از ایران

پیام:

چه دفاعی از خود داری

سیاوش چنین گفت کای شهریار                       که دوزخ مرا زین سخن گشت خوار

قلمرو فکری:

سیاوش در پاسخ چنین گفت: ای پادشاه، تحمل آتش دوزخ در مقابل این تهمت، برایم آسانتر است. (با شنیدنِ این اتّهامات، عبور از آتش برای منِ بی گناه، آسان است)

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

«را» در عبارت «مرا» (برای من)  ß  حرف اضافه به معنی «برای»

قلمرو ادبی:

شهریار و خوار ß   قافیه

دوزخ  ß  مجاز از آتش

اگر کوه آتش بود بسپَرم                        ازین تنگ خوار است اگر بگذرم

قلمرو فکری:

اگر کوهی از آتش باشد از میان آن عبور می کنم و اگر قرار بر عبور از میان آتش باشد، برای من آسان است.

قلمرو زبانی:

بیت ß   4 جمله

قلمرو ادبی:

بسپَرم و بگذرم ß   قافیه

کوه آتش  ß  اضافه تشبیهی:

• آتش  ß  مشبّه
• کوه  ß  مشبّه به

کل بیت  ß  اغراق

پیام:

دشواری شنیدن بهتان

پر اندیشه شد جان کاووس کی             ز فرزند و سودابه نیک پی

قلمرو فکری:

روح و جان کی کاووس به خاطر فرزندش (سیاوش) و همسر نیکو نهادش (نامبارکش) پریشان شد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   1 جمله

کی  ß  از نظر دستوری، شاخص است

قلمرو ادبی:

کی و پی ß   قافیه

نیک پی  ß  در اینجا استعاره (ریشخند) از بدقدم، نامبارک

کی و پی  ß  جناس

جان  ß  مجاز از «وجود»

کزین دو یکی گر شود نابکار                   از آن پس که خواند مرا شهریار؟

قلمرو فکری:

کی کاووس با خود گفت اگر یکی از این دو نفر (زن و فرزندم) بدکار و گناهکار باشند، بعد از این کسی من را به پادشاهی قبول ندارد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

نابکار و شهریار ß   قافیه

دو و یکی  ß  تناسب (مراعات نظیر)

که خواند مرا شهریار  ß  پرسش انکاری؛ کسی مرا پادشاه نمی داند

همان به کزین زشت کردار دل              بشویم کنم چاره دل گسل

قلمرو فکری:

بهتر است شک و بدگمانی خود را نسبت به این کار زشت برطرف کنم و چاره اساسی بیندیشم.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

همان به  ß  «است» به قرینه معنوی حذف شده است (همان بهتر است)

زشت کردار  ß  ترکیب وصفی وارون

دل گسل  ß  صفت فاعلی مرکّب کوتاه

قلمرو ادبی:

دل و گسل ß   قافیه

دل شستن  ß  کنایه از خود را رها کردن

واژه‌آرایی کلمه «دل»

به دستور فرمود تا ساروان                    هیون آرد از دشت، صد کاروان

قلمرو فکری:

[کی کاووس] به وزیر خود فرمان داد تا شتربان، صد کاروان شتر از دشت بیاورد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

کاروان  ß  ممیز (صد کاروان هیون)

نهادِ «فرمود»  ß  کی کاووس

قلمرو ادبی:

ساروان و کاروان ß   قافیه

دستور  ß  ایهام تناسب:

• 1) وزیر، مشاور، رایزن
• 2) امر و فرمان؛ که با واژه «فرمود» تناسب دارد

صد  ß  مجاز از بسیار

ساروان، هیون و کاروان  ß  تناسب

ساروان و کاروان  ß  جناس ناهمسان

نهادند بر دشت هیزم دو کوه                جهانی  نظاره شده هم گروه

قلمرو فکری:

هیزم ها را مانند دو کوه بزرگ در آن دشت بر روی هم انباشته کردند و مردم برای تماشا کردن آمده بودند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

کوه  ß  ممیز

قلمرو ادبی:

کوه و گروه ß   قافیه

کل بیت  ß  آرایه اغراق (هر دو مصراع آرایه اغراق دارند)

جهان  ß  مجاز از مردم

دشت و کوه  ß  تناسب

بدان گاه سوگندِ پرمایه شاه                   چنین بود آیین و این بود راه

قلمرو فکری:

در آن زمان (زمان کی کاووس)، راه و رسمِ شاهان در شناسایی خطاکار از درستکار این گونه بود؛ (زیرا به اعتقاد  ایشان، آتش پاک و مقدّس هرگز انسان‌های پاک را نمی سوزاند.)

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

شاه و راه ß   قافیه

گاه، شاه و راه  ß  جناس ناهمسان

توضیح:

این بیت به باور گذشتگان اشاره دارد

وزآن پس به موبد بفرمود شاه               که بر چوب ریزند نفتِ سیاه

قلمرو فکری:

پس از آن، شاه به روحانی دربار دستور داد که نفت سیاه بر چوب‌ها بریزند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

شاه و سیاه ß   قافیه

بیامد دوصد مردِ آتش فروز                   دمیدند گفتی شب آمد به روز

قلمرو فکری:

دویست مرد آتش افروز آمدند و در هیزم ها دمیدند. دود زیادی همه جا را فرا گرفت به طوری که هوا در اثر دود، سیاه شد و روز مانند شب، تاریک شد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   4 جمله

آتش فروز  ß  صفت فاعلی مرکّب کوتاه (آتش افرورنده)

قلمرو ادبی:

آتش فروز و روز ß   قافیه

گفتی شب آمد به روز  ß  تشبیه (به علّتِ دودِ بسیارِ، روز به شب مانند شد)، کنایه از تاریک شدن هوا

گفتی  ß  در اینجا قید تردید و اداتِ تشبیه است

شب و روز  ß  تضاد

مصراع دوم  ß  اغراق

واج آرایی حرف «د»

پیام:

شدّت دود و آتش

نخستین دمیدن سیه شد ز دود                        زَبانه برآمد پس از دود، زود

قلمرو فکری:

با اولین دمیدن، دودی به پا شد که همه جا را سیاه کرد، ولی پس از آن آتش به سرعت زبانه کشید و هیزم ها شعله ور شد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

دود و زود ß   قافیه

دود و زود  ß  جناس ناهمسان

سیه، دود و زبانه  ß  تناسب

واژه‌آرایی کلمه «دود»

واج آرایی حرف «د»

سراسر همه دشت بریان شدند             بر آن چهر خندانش گریان شدند

قلمرو فکری:

همه مردم حاضر در دشت از این آزمایش غمگین و ناراحت بودند و همه بر آن چهرهٔ خندان، معصوم و بی گناه سیاوش گریان بودند. (مردم می دانستند که سیاوش بی گناه است پس بر بی گناهی او می گریستند)

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

مرجع ضمیر «ش»  ß  سیاوش و نقش مضاف الیه دارد

قلمرو ادبی:

بریان و گریان ß   قافیه (شدند:ردیف)

دشت  ß  مجاز از مردمی که در دشت نظاره گر بودند

بریان شدن  ß  کنایه از غمگین و ناراحت شدن، در سوز و گداز بودن، اغراق

بریان و گریان  ß  جناس ناهمسان

خندان و گریان  ß  تضاد

واج آرایی حرف «ن»

سیاوش بیامد به پیش پدر                    یکی خُود زرین نهاده به سر

قلمرو فکری:

سیاوش در حالی که کلاه جنگی زرینی بر روی سر گذاشته بود، به نزد پدر آمد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

پدر و سر ß   قافیه

خُود و سر  ß  تناسب

هشیوار و با جامه های سپید                 لبی پر ز خنده دلی پر امید

قلمرو فکری:

او با آرامش و هوشیاری و در حالی که لباس های سفید بر تن کرده بود خندان و امیدوار بود.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

مصراع اول  ß  حذف فعل «بود» به قرینه معنوی

مصراع دوم  ß  حذف فعل «داشت» به قرینه معنوی

قلمرو ادبی:

سپید و امید ß   قافیه

لب و خنده  ß  تناسب

لب و دل  ß  تناسب

لب پر ز خنده بودن  ß  کنایه از شادمان بودن

واژه آرایی کلمه «پر»

یکی تازی ای بر نشسته سیاه                همی خاک نعلش بر آمد به ماه

قلمرو فکری:

سیاوش بر اسب تازنده سیاه رنگی نشسته بود و (آن قدر تند می راند که) خاک نعل اسبش به ماه می رسید.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

برنشستن  ß  فعل پیشوندی

یکی  ß  صفت برای «تازی»

سیاه  ß  صفت برای «تازی»

نهادِ بیت  ß  سیاوش

مرجع ضمیر «ش»  ß  تازی؛ نقش مضاف الیه دارد، وابسته وابسته

قلمرو ادبی:

سیاه و ماه ß   قافیه

تازی، برنشستن و نعل  ß  تناسب

ماه  ß  مجاز از آسمان

خاک نعلِ اسب بر ماه رفتن  ß  کنایه از سرعت و تاخت و تاز اسب، اغراق

پراگنده کافور بر خویشتن                      چنان چون بُوَد رسم و ساز کفن

قلمرو فکری:

سیاوش به همان صورت که رسم کفن و دفن است، به خودش کافور زده بود.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

سپید و امید ß   قافیه

کافور و کفن  ß  تناسب

پیام:

آمادگی برای مرگ

بدان گه که شد پیش کاووس باز                       فرود آمد از باره، بردش نماز

قلمرو فکری:

آن هنگام که پیش کی کاووس باز آمد، از اسب پیاده شد و رسم احترام و تعظیم به جا آورد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

باز و نماز ß   قافیه

رخ شاه کاووس پُر شرم دید                  سخن گفتنش با پسر نرم دید

قلمرو فکری:

سیاوش پدرش را بسیار شرم زده دید، چون متوجّه شد کهبا او به نرمی و مهربانی سخن می گوید.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

شاه  ß  شاخص (وابسته پیشین)

قلمرو ادبی:

شرم و نرم ß   قافیه (دید  ß  ردیف)

رخ  ß  مجاز از وجود

سخن گفتن نرم  ß  کنایه از «مهربانی کردن»، حس‌آمیزی

شرم و نرم  ß  جناس ناهمسان

سیاوش بدو گفت اندُه مدار                  کزین سان بُوَد گردش روزگار

قلمرو فکری:

سیاوش به پدرش گفت که از این مسئله ناراحت و شرم زده مباش؛ زیرا که این کار سرنوشت است [و تو مقصّر نیستی].

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

ضمیر «او» در «بدو»  ß  کاووس

قلمرو ادبی:

مدار و روزگار ß   قافیه

پیام:

پذیرش سرنوشت

سرِ پر ز شرم و بهایی مراست                اگر بی گناهم رهایی مراست

قلمرو فکری:

وجود من سراسر ارزشمند و آراسته به شرم و پاکی است، اگر بی گناه باشم، نجات می یابم.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

بهایی و رهایی ß   قافیه (مراست  ß  ردیف)

سر  ß  مجاز از «وجود»

بهایی و رهایی  ß  جناس ناهمسان

ور ایدون که زین کار هستم گناه                        جهان آفرینم ندارد نگاه

قلمرو فکری:

و اگر چنانچه مرا گناهی هست، خداوند مرا از آتش نگه نمی دارد [و آتش مرا می سوزاند].

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

گناه  ß  اسم به جای صفت به کار رفته است

جهان آفرین  ß  صفت فاعلی مرکب کوتاه (آفریننده جهان)

مرجع ضمیر«م» در«جهان آفرینم»  ß  سیاوش، نقش مفعول دارد (جهان آفرین مرا نگاه نمی دارد)

قلمرو ادبی:

گناه و نگاه ß   قافیه

گناه و نگاه  ß  جناسواره

به نیروی یزدان نیکی دهش                 کزین کوه آتش نیابم تپش

قلمرو فکری:

به نیروی یزدان نیکی دهنده، هیچ نگرانی و اضطرابی از این آتش ندارم [و در کمال آرامش و اطمینان از آن می گذرم].

قلمرو زبانی:

بیت ß   1 جمله

دهش  ß  واژه وَندی (ده + ــِـش)

قلمرو ادبی:

دهش و تپش ß   قافیه

کوه آتش  ß  اغراق، اضافه تشبیهی:

• آتش  ß  مشبه
• کوه  ß  مشبه به

تپش یافتن  ß  کنایه از هراسیدن

سیاوش سیه را به تندی بتاخت             نشد تنگ دل جنگِ آتش بساخت

قلمرو فکری:

سیاوش بدون ناراحتی و اندوه، اسب سیاهش را تاخت و آماده جنگ و مقابله با آتش شد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

بتاخت و بساخت ß   قافیه

تنگ دل شدن  ß  کنایه از غمگین شدن

تندی  ß  ایهام:

• 1) خشم
• 2) سرعت

بتاخت و بساخت  ß  جناس ناهمسان

جنگ آتش  ß  استعاره پنهان (آتش مانند انسانی بود که سیاوش قصد جنگ با او را داشت)

ز هر سو زبانه همی بر کشید                 کسی خُود و اسپ سیاوش ندید

قلمرو فکری:

آتش از همه طرف زبانه می کشید و کسی نمی توانست کلاهخود و اسب سیاوش را ببیند (در آتش ناپدید شد).

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

کشید و ندید ß   قافیه

خُود  ß  مجاز از «سیاوش»

پیام:

ارتفاع زیاد آتش

یکی دشت با دیدگان پر ز خون              که تا او کی آید ز آتش برون

قلمرو فکری:

همه مردم حاضر در آن دشت (از شدت اندوه) خون می گریستند و انتظار می کشیدند تا ببینند کی سیاوش از آتش بیرون بیاید؟

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

مرجع «او»  ß  سیاوش

قلمرو ادبی:

خون و برون ß   قافیه

دشت  ß  مجاز از مردم

دیده پر از خون  ß  کنایه از شدت غم و اندوه، خون گریه کردن

کل بیت  ß  اغراق

چو او را بدیدند برخاست غو                   که آمد ز آتش برون شاه نو

قلمرو فکری:

مردم وقتی سیاوش را زنده و سالم دیدند، با فریاد گفتند که شاه جوان، به سلامت از آتش بیرون آمد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

مرجع «او»  ß  سیاوش

قلمرو ادبی:

غو و نو ß   قافیه

نو  ß  ایهام:

• 1) ولیعهد بودن سیاوش
• 2) جوان و جان بازیافته

غو و نو  ß  جناس ناهمسان

چنان آمد اسپ و قبای سوار                  که گفتی سمن داشت اندر کنار

قلمرو فکری:

اسب و لباس سیاوش چنان سالم و بدون آسیب بود که گویی در آغوش گل­های یاسمن بوده است (انگار در میان باغ گل بوده است)

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

سوار و کنار ß   قافیه

قبا  ß  مجاز از پوشنده قبا

سمن در کنار داشتن  ß  کنایه از آرامش و تندرستی و آسیب ندیدن

اسب و سوار  ß  ‌تناسب

توضیح:

به ویژگی «شگفت آوری» حماسه اشاره دارد

چو بخشایش پاک یزدان بُوَد                  دم آتش و آب یکسان بُوَد

قلمرو فکری:

زمانی که بخشایش و آمرزش ایزد پاک شامل حال کسی شود. گرمای آتش و سردی آب با هم برابر می گردد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

یزدان و یکسان ß   قافیه (بُوَد  ß  ردیف)

تلمیح به داستان حضرت ابراهیم

آتش و آب  ß  تضاد

پیام:

لطف حق انسان را نگاه می دارد

چو از کوه آتش به هامون گذشت                      خروشیدن آمد ز شهر و ز دشت

قلمرو فکری:

هنگامی که سیاوش از کوه آتش به خوبی به دشت آمد، فریاد شادی و همدردی همه مردم به گوش رسید.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

گذشت و دشت ß   قافیه

کوه آتش  ß  اضافه تشبیهی، اغراق

شهر و دشت  ß  مجاز از «مردم» (می توان مجاز نیز در نظر نگرفت؛ زیرا ممکن است که از شهر و دشت فریادی به گوش برسد)

کوه، شهر و دشت  ß  تناسب

واج آرایی حرف «ش»

همی داد مژده یکی را دگر                     که بخشود بر بی گنه دادگر

قلمرو فکری:

مردم به یکدیگر مژده می دادند که خداوندِ عادل به بی ‌گناه رحم کرد. (و او را از آتش حفظ نمود)

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

دگر و دادگر ß   قافیه

مصراع دوم  ß  متناقض نما (پارادوکس)؛ از این جهت که شخصی بی گناه، گناهش بخشوده گردد

همی کَند سودابه از خشم موی             همی ریخت آب و همی خست روی

قلمرو فکری:

سودابه از شدّت خشم و اندوه موهای خود را می کند و اشک (عرق شرم) می ریخت و بر چهره خود چنگ می انداخت.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

موی و روی ß   قافیه

موی کندن  ß  کنایه از شدت خشم و اندوه

آب  ß  مجاز از اشک، عرق شرم

موی و روی  ß  جناس ناهمسان، تناسب

واج آرایی حرف «م»

پیام:

شدت ناراحتی

چو پیش پدر شد سیاوش پاک               نه دود و نه آتش نه گرد و نه خاک

قلمرو فکری:

هنگامی که سیاوش، بی گناه (یا: با لباس تمیز) نزد پدر رفت و هیچ اثری از دود و آتش و گرد و خاک بر لباس نداشت.

قلمرو زبانی:

بیت ß   5 جمله

«نه دود»  ß  حذف فعل «بود» به قرینه معنوی

«نه آتش»  ß  حذف فعل «بود» به قرینه معنوی

«نه گرد»  ß  حذف فعل «بود» به قرینه معنوی

«نه خاک»  ß  حذف فعل «بود» به قرینه معنوی

قلمرو ادبی:

پاک و خاک ß   قافیه

پاک  ß  ایهام:

• 1) پاکیزه
• 2) بی گناه

دود، آتش، گرد و خاک  ß  تناسب

آتش و خاک  ß  تناسب (عناصر چهار گانه)

پاک و خاک  ß  جناس ناهمسان

واج آرایی حروف «پ» و «ش»

واژه آرایی کلمه «نه»

پیام:

بی گناهی سیاوش

فرود آمد از اسپ کاووس شاه               پیاده سپهبد پیاده سپاه

قلمرو فکری:

کاووس شاه به احترام سیاوش از اسب به زیر آمد و با پیاده شدنِ شاه، سپاهیان نیز از اسب به زیر آمدند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

مصراع دوم  ß  حذف فعل «شد» به قرینه معنایی

قلمرو ادبی:

شاه و سپاه ß   قافیه

سپهبد و سپاه  ß  تناسب، اشتقاق (هم خانواده، رشته انسانی)

واج آرایی حرف «پ»

واژه آرایی کلمه «پیاده»

سیاوش را تنگ در بر گرفت                   ز کردار بد پوزش اندر گرفت

قلمرو فکری:

[کی کاووس] سیاوش را محکم در آغوش کشید و از کردار ناپسند خود پوزش خواست.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

این بیت قافیه دوگانه دارد:

• بر و اندر ß   قافیه اول
• گرفت (کشید) و گرفت (آغاز کرد) ß   قافیه دوم

در و بر  ß  جناس

بر و بد  ß  جناس

گرفت (کشید) و گرفت (آغاز کرد)  ß  جناس همسان