درس شانزدهم

کباب غاز

• نویسنده: محمّدعلی جمال زاده
• اثر: کباب غاز

شب عید نوروز بود و موقع ترفیع رتبه. در اداره با همقطارها قرار و مدار گذاشته بودیم که هرکس، اول ترفیع رتبه یافت، به عنوان ولیمه کباب غاز صحیحی بدهد، دوستان نوش جان نموده، به عمر و عزتش دعا کنند.

قلمرو زبانی:

کباب غاز  ß  ترکیب اضافی

نموده  ß  فعل در وجه وصفی

نوروز  ß  مرکب

عید نوروز  ß  ترکیب اضافی

ترفیع  ß  مصدر باب تفعیل

کباب غاز صحیحی: گروه اسمی:

• کباب  ß  هسته
• غاز  ß  مضاف الیه
• صحیح  ß  وابستۀ پسین، صفت بیانی

کنند  ß  ماضی التزامی

عمر  ß  متمم

عزتش  ß  ترکیب اضافی

مرکب اتباعی:

به ترکیب هایی که در آن ها واژه دوم اغلب بی معنی است و برای تأکید واژه نخست می آید «مرکب اتباعی» یا «اتباع» می گویند؛ مانند: قرار و مدار.

قلمرو ادبی:

نوش جان نمودن  ß  کنایه از خوردن

پیام:

ترفیع گرفتن و ولیمه دادن به مناسبت ترفیع

زد و ترفیع رتبه به اسم من درآمد. فوراً مسئلۀ میهمانی و قرار با رفقا را با عیالم که به تازگی با هم عروسی کرده بودیم در میان گذاشتم. گفت: «تو شیرینی عروسی هم به دوستانت نداده‌ای و باید در این موقع درست جلوشان درآیی، ولی چیزی که هست چون ظرف و کارد و چنگال برای دوازده نفر بیشتر نداریم یا باید باز یک دست دیگر خرید و یا باید عدّۀ میهمان بیشتر از یازده نفر نباشد که با خودت بشود دوازده نفر.»

قلمرو زبانی:

فورا:قید

مسئلۀ میهمانی  ß  ترکیب اضافی

یک دست دیگر  ß  ترکیب وصفی:

• یک  ß  صفت شمارشی
• دست  ß  هسته
• دیگر  ß  وابسته، صفت مبهم

این موقع  ß  متمم قیدی

دوازده نفر  ß  ترکیب وصفی

قلمرو ادبی:

در میان گذاشتن  ß  کنایه از مطرح کردن

جلوی کسی درآمدن  ß  کنایه از توانایی خود را به دیگری نشان دادن، خوب پذیرایی کردن

ظرف، کارد و چنگال  ß  تناسب

پیام:

ترفیع گرفتن و قرار و مدار میهمانی گذاشتن

گفتم: «خودت بهتر می دانی که در این شب عیدی، مالیّه از چه قرار است و بودجه ابداً اجازۀ خریدن خرت و پرت تازه را نمی دهد و دوستان هم از بیست و سه چهار نفر کمتر نمی شوند.» گفت: «تنها همان رتبه های بالا را وعده بگیر و ما بقی را نقداً خط بکش و بگذار سماق بمکند.» گفتم: «ای بابا، خدا را خوش نمی آید، این بدبخت ها سال آزگار یک بار برایشان چنین پایی می افتد و شکم ها را مدتی صابون زده اند که کباب غاز بخورند و ساعت شماری می کنند. چطور است از منزل یکی از دوستان و آشنایان یک دست دیگر ظرف و لوازم عاریه بگیریم؟»

قلمرو زبانی:

بهتر  ß  قید، وندی، صفت برتر

خرت و پرت  ß  مرکب اتباعی

بیست و سه چهار نفر  ß  عدد مبهم، متمم

کمتر  ß  صفت برتر، مسند

همان ... بمکند  ß  مفعول فعل «گفت»

واو  ß  پیوند

نقداً  ß  قید

ای بابا  ß  شبه جمله

«را» در «خدا را خوش نمی آید»:زائد

سال آزگار  ß  ترکیب وصفی، قید

یک بار  ß  قید

که  ß  حرف پیوند

قلمرو ادبی:

بودجه اجازه نمی دهد  ß  استعاره پنهان، جانبخشی

رتبه بالا  ß  مجاز از کسی که دارای رتبه بالاست

وعده گرفتن  ß  کنایه از دعوت کردن

خط کشیدن  ß  کنایه از دعوت را پس گرفتن، حذف کردن

سماق مکیدن  ß  کنایه از انتظار کشیدن بیهوده

پای افتادن  ß  کنایه از اتفاق افتادن، پیش آمدن موقعیت

شکم را صابون زدن  ß  کنایه از وعدۀ به خود دادن، دل خوش کردن

ساعت شماری کردن  ß  کنایه از انتظار کشیدن برای فرارسیدن ساعت یا زمانی خاص، لحظه شماری کردن

پیام:

در تنگنای مالی ماندن و حذف برخی از مهمانان

با اوقات تلخ گفت: «این خیال را از سرت بیرون کن که محال است در میهمانی اول بعد از عروسی بگذارم از کسی چیز عاریه وارد این خانه بشود؛ مگر نمی دانی که شکوم ندارد و بچۀ اول می میرد؟» گفتم: «پس چاره‌ای نیست جز اینکه دو روز مهمانی بدهیم. یک روز یک دسته بیایند و بخورند و فردای آن روز دسته‌ای دیگر.» عیالم با این ترتیب موافقت کرد و بنا شد روز دوم عید نوروز دستۀ اوّل و روز سوم دستۀ دوم بیایند.

قلمرو زبانی:

این خیال  ß  ترکیب وصفی، مفعول

مگر  ß  قید پرسشی

نیست  ß  غیر اسنادی

جز  ß  قید انحصار

دسته‌ای دیگر ...  ß  حذف فعل به قرینۀ لفظی (بیایند و بخورند)

قلمرو ادبی:

مگر نمی دانی ... می میرد؟  ß  پرسش انکاری

اوقات تلخ  ß  حس آمیزی

اوقات کسی تلخ بودن  ß  کنایه از خشمگین، آزرده و افسرده بودن

سر  ß  مجاز از ذهن

خیال را از سر بیرون کردن  ß  کنایه از فراموش کردن

پیام:

بدشگونی عاریه گرفتن

اینک روز دوم عید است و تدارک پذیرایی از هر جهت دیده شده است. علاوه بر غاز معهود، آش جو اعلا و کباب برّۀ ممتاز و دو رنگ پلو و چند جور خورش با تمام مخلّفات رو به راه شده است. در تخت خواب گرم و نرم تازه‌ای لم داده بودم و مشغول خواندن بودم که عیالم وارد شد و گفت: «جوان دیلاقی مصطفی نام، آمده، می گوید پسر عموی تنی توست و برای عید مبارکی شرف یاب شده است.» مصطفی پسر عموی دختردایی خالۀ مادرم بود. جوانی به سن بیست و پنج یا بیست و شش؛ لات و لوت و آسمان جُل و بی دست و پا و پخمه و تا بخواهی بدریخت و بدقواره.

الحمدللّه که سالی یک مرتبه بیشتر از زیارت جمالش مسرور و مشعوف نمی شدم.

قلمرو زبانی:

اینک  ß  نهاد

«رنگ» در عبارت «دو رنگ پلو»  ß  ممیز

قلمرو ادبی:

رو به راه شدن  ß  کنایه از مهیا و آماده شدن

آسمان جُل  ß  کنایه از فقیر، بی چیز، بی خانمان

جناس  ß  گرم و نرم، کنایه از راحت

بی دست و پا  ß  کنایه از ناتوان و بی عرضه

پیام:

تدارک پذیرایی

ورود جوانی به نام مصطفی

به زنم گفتم: «تو را به خدا بگو فلانی هنوز از خواب بیدار نشده و شرّ این غول بی شاخ و دُم را از سر ما بکن.» گفت: «به من دخلی ندارد! ماشاءالله هفت قرآن به میان پسرعموی خودت است. هر گلی هست به سر خودت بزن.» دیدم چاره‌ای نیست و خدا را هم خوش نمی آید این بیچاره که لابد از راه دور و دراز با شکم گرسنه و پای برهنه به امید چند ریال عیدی آمده، ناامید کنم. پیش خودم گفتم: «چنین روز مبارکی صلۀ ارحام نکنی، کی خواهی کرد؟»

قلمرو زبانی:

تو رو به خدا  ß  حذف فعلِ «سوگند می دهم» به قرینه معنوی

ماشاءلله  ß  شبه جمله

چاره‌ای نیست  ß  فعل غیر اسنادی

لابد:قید

قلمرو ادبی:

چنین روز ... خواهی کرد؟  ß  پرسش انکاری

پیام:

غول بی شاخ و دُم  ß  استعاره از مصطفی

سر  ß  مجاز از وجود

شر کسی را کندن  ß  کنایه از رها شدن، خلاص شدن

هفت قرآن به میان  ß  کنایه از اینکه قرآن با خوانش‌های هفتگانه اش سپری برای جلوگیری از رسیدن گرفتاری ها به ما پدید آورد

گل به سر زدن  ß  کنایه از هر کاری کردی برای خودت کردی، سود و زیانش به خودت باز می گردد

لهذا صدایش کردم، سرش را خم کرده وارد شد. دیدم ماشاءالله، چشم بد دور آقا واترقیده؛ قدش درازتر و تک و پوزش کریه تر شده است. گردنش مثل گردن همان غاز مادرمرده‌ای که در همان ساعت در دیگ مشغول کباب شدن بود؛ از توصیف لباسش بهتر است بگذرم؛ ولی همین قدر می دانم که سر زانوهای شلوارش که از بس شسته بودند به قدر یک وجب خورد رفته بود. چنان باد کرده بود که راستی راستی تصور کردم دو رأس هندوانه از جایی کش رفته و در آنجا مخفی کرده است. مشغول تماشا و ورانداز این مخلوق کمیاب و شیء عُجاب بودم که عیالم هراسان وارد شده گفت: «خاک به سرم، مرد حسابی، اگر این غاز را برای مهمان‌های امروز بیاوریم، برای مهمان‌های فردا از کجا غاز خواهی آورد؟ تو که یک غاز بیشتر نیاورده‌ای و به همۀ دوستانت هم وعدۀ کباب غاز داده‌ای!» دیدم حرف حسابی است و بدغفلتی شده؛ گفتم: «آیا نمی شود نصف غاز را امروز و نصف دیگرش را فردا سر میز آورد؟»

قلمرو زبانی:

چشم بد دور  ß  جمله دعایی، حذف فعل «باشد» به قرینه معنوی

خاک بر سر  ß  حذف فعل «شد» به قرینه معنوی

فلانی  ß  ضمیر مبهم

قلمرو ادبی:

گردنش مثل گردن ...  ß  تشبیه:

• گردنش  ß  مشبه
• غاز  ß  مشبه به

مادرمرده  ß  کنایه از بیچاره

شیءٌ عجاب  ß  تلمیح، اشاره به آیه «إنّ هذا لَشیءٌ عُجابٌ»

خاک بر سر شدن  ß  کنایه از بدبخت شدن یا دچار مشکل شدن

پیام:

سرگردانی میزبان به علت کمبود غاز برای دو روز مهمانی

گفت: «مگر می خواهی آبروی خودت را بریزی؟ هرگز دیده نشده که نصف غاز سر سفره بیاورند. تمام حسن کباب غاز به این است که دست نخورده و سر به مُهر روی میز بیاید.» حقا که حرف منطقی بود و هیچ برو برگرد نداشت. در دم ملتفت وخامت امر گردیده و پس از مدتی اندیشه و استشاره، چارۀ منحصر به فرد را در این دیدم که هر طور شده یک غاز دیگر دست و پا کنیم. به خود گفتم: «مصطفی گرچه زیاد کودن است؛ ولی پیدا کردن یک غاز در شهر بزرگی مثل تهران، کشف آمریکا و شکستن گردن رستم که نیست؛ لابد این قدرها از دستش ساخته است.»

قلمرو زبانی:

مگر  ß  واژه پرسش، قید پرسشی

دیده نشده  ß  حذف فعل کمکی «است»

در دم  ß  قید

«امر» در عبارت «ملتفت وخامت امر»:وابستۀ وابسته، مضاف‌الیه مضاف الیه

ولی  ß  حرف ربط همپایه ساز

لابد  ß  قید

قلمرو ادبی:

دست نخورده  ß  کنایه از کامل، سالم، درسته

سر به مهر  ß  کنایه از دست نخورده و کامل

بی برو برگرد  ß  کنایه از بدون شک و تردید، تضاد

دم:  ß  مجاز از لحظه

دست و پا کردن  ß  کنایه از آماده و مهیا کردن

کشف آمریکا و شکستن گردن رستم  ß  کنایه از کار دشوار و سخت

کار از دست کسی ساخته بودن  ß  کنایه از عهده کاری برآمدن

«دست» در عبارت «لابد اینقدر از دستش ساخته است»  ß  مجاز از توان و نیرو

پیام:

مشورت برای حل مشکل کمبود غاز

به او خطاب کرده گفتم: «مصطفی جان! لابد ملتفت شده‌ای مطلب از چه قرار است؛ می خواهم امروز نشان بدهی که چند مرده حلاجی و از زیر سنگ هم شده یک عدد غاز خوب و تازه به هر قیمتی شده، برای ما پیدا کنی.» مصطفی به عادت معهود، ابتدا مبلغی سرخ و سیاه شد و بالاخره صدایش بریده بریده از نی پیچ حلقوم بیرون آمد و معلوم شد می فرمایند: «در این روز عید، قید غاز را باید به کلی زد و از این خیال باید منصرف شد؛ چون که در تمام شهر یک دکان باز نیست.»

قلمرو زبانی:

مبلغی  ß  صفت مبهم

نی پیچ  ß  واژه مرکب

قلمرو ادبی:

چند مرده حلاج بودن  ß  کنایه از «چقدر توانایی داشتن»

زیر سنگ پیدا کردن  ß  کنایه از نهایت تلاش خود را کردن برای کاری سخت و غیر ممکن

نی پیچ حلقوم  ß  اضافۀ تشبیهی

قید چیزی را زدن  ß  کنایه از منصرف شدن، صرف نظر کردن

سرخ و سیاه شدن  ß  کنایه از خجالت کشیدن

پیام:

مکلّف کردن مصطفی برای یافتن غاز در شب عید

با این حال استیصال پرسیدم: «پس چه خاکی به سرم بریزم؟!» با همان صدا، آب دهن را فرو برده، گفت: «والله چه عرض کنم! مختارید: ولی خوب بود میهمانی را پس می خواندید.» گفتم: «خدا عقلت بدهد؛ یک ساعت دیگر مهمان ها وارد می شوند؛ چه طور پس بخوانم؟» گفت: «خودتان را بزنید به ناخوشی و بگویید طبیب قدغن کرده؛ از تخت خواب پایین نیایید.» گفتم: «همین امروز صبح به چند نفرشان تلفن کرده ام، چطور بگویم ناخوشم؟» گفت: «بگویید غاز خریده بودم، سگ برد.» گفتم: «تو رفقای مرا نمی شناسی. بچه قنداقی که نیستند که هر چه بگویم آن ها هم مثل بچه آدم باور کنند. خواهند گفت می خواستی یک غاز دیگر بخری.» گفت: «بسپارید اصلاً بگویند آقا منزل تشریف ندارند و به زیارت حضرت معصومه رفته اند.»

قلمرو زبانی:

والله  ß  حذف فعل به قرینه معنوی، شبه جمله

ناخوشی  ß  متمم، وندی

چطور  ß  قید پرسشی

همین امروز صبح  ß  قید

ناخوش  ß  مسند

«م» در«ناخوشم»  ß  فعل اسنادی «هستم»

قلمرو ادبی:

چه خاکی بر سرم بریزم  ß  کنایه از چه چاره‌ای بیندیشم

خدا عقلت بدهد  ß  جمله به ظاهر دعایی کنایه از اینکه عقل نداری!

پیام:

درماندگی میزبان و پیشنهاد پس خواندن مهمانی و عذر و بهانه تراشی

دیدم زیاد پرت و پلا می گوید؛ گفتم: «مصطفی، می دانی چیست؟ عیدی تو را حاضر کرده ام. این اسکناس را می گیری و زود می روی؛ که می خواهم هر چه زودتر از قول من و خانم به زن عموجانم سلام برسانی و بگویی ان شاء الله این سال نو به شما مبارک باشد و هزار سال به این سالها برسید.» ولی معلوم بود که فکر و خیال مصطفی جای دیگر است. بدون آنکه اصلا به حرفهای من گوش داده باشد، دنبالۀ افکار خود را گرفته، گفت: «اگر ممکن باشد شیوه‌ای سوار کرد که امروز مهمان ها دست به غاز نزنند، می شود همین غاز را فردا از نو گرم کرده دوباره سر سفره آورد.»

قلمرو زبانی:

پرت و پلا  ß  مرکب اتباعی

بدون  ß  حرف اضافه

گوش داده باشد  ß  ماضی التزامی

دنبالۀ افکار خود  ß  مفعول؛ دو ترکیب اضافی:

• دنباله  ß  مضاف
• افکار  ß  مضاف الیه
• خود  ß  مضاف الیه

گرفته  ß  فعل در وجه وصفی

اگر  ß  حرف ربط

قلمرو ادبی:

دیدم پرت و پلا می گوید  ß  حس آمیزی

دنبالۀ افکار خود را گرفت  ß  کنایه از دوباره به فکر کردن ادامه داد

شیوه ای سوار کردن  ß  کنایه از چاره اندیشی کردن، ترتیب دادن

فکر جای دیگر است  ß  کنایه از اینکه حواسش اینجا نیست

دست به غاز نزدن  ß  کنایه از نخوردن

پیام:

شیوۀ پیشنهادی مصطفی برای نخوردن غاز

حل مشکل کمبود غاز

دیدم این حرف که در بادی امر زیاد بی پا و بی معنی به نظر می آمد کم کم وقتی درست آن را در زوایا و خفایای خاطر و مخیّله نشخوار کردم معلوم شد آن قدرها هم نامعقول نیست و نباید زیاد سرسری گرفت. هرچه بیشتر در این باب دقیق شدم یک نوع امیدواری در خود حس نمودم و ستاره ضعیفی در شبستان تیره و تار درونم درخشیدن گرفت. رفته رفته سر دماغ آمدم و خندان و شادمان رو به مصطفی نموده، گفتم: «اولین بار است که از تو یک کلمه حرف حسابی می شنوم؛ ولی به نظرم این گره فقط به دست خودت گشوده خواهد شد. باید خودت مهارت به خرج بدهی که احدی از مهمانان در صدد دست زدن به این غاز برنیاید.»

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

حرف  ß  مجاز از سخن

آن را در زوایا و خفایای خاطر و مخیله نشخوار کردم  ß  کنایه از اینکه حرف دیگران را تکرار کردم، استعاره پنهان

شبستان درونم  ß  اضافه تشبیهی

ستاره  ß  استعاره از امید

سر دماغ آمدن  ß  کنایه از حالت خوشی و شادی پیدا کردن

گره  ß  استعاره از مشکل

گره گشودن  ß  کنایه از حل کردن مشکل

مهارت به خرج دادن  ß  کنایه از چاره اندیشی کردن، ماهرانه انجام دهی

دست زدن  ß  کنایه از خوردن، اقدام کردن

پیام:

پذیرفتن پیشنهاد مصطفی به عنوان حرف حساب و راه حل

سپردن این امر به شخص مصطفی

مصطفی هم جانی گرفت و گرچه هنوز درست دستگیرش نشده بود که مقصود من چیست و مهار شتر را به کدام جانب می خواهم بکشم، آثار شادی در وجناتش نمودار گردید. بر تعارف و خوش زبانی افزوده گفتم: «چرا نمی آیی بنشینی؟ نزدیکتر بیا. روی این صندلی مخملی پهلوی خودم بنشین. بگو ببینم حال و احوالت چه طور است؟ چه کار می کنی؟ می خواهی برایت شغل و زن مناسبی پیدا کنم؟ چرا گز نمی خوری؟ از این باقلبا (باقلوا) نوش جان کن که سوغات یزد است ...»

قلمرو زبانی:

گرچه  ß  حرف پیوند وابسته ساز

هنوز  ß  قید

افزوده  ß  فعل در وجه وصفی

چطور  ß  مسند

قلمرو ادبی:

جان گرفتن  ß  کنایه از سر حال آمدن

چیزی دستگیر کسی شدن  ß  کنایه از متوجه شدن

مهار شتر را به کدام جانب می خواهم بکشم  ß  کنایه از اینکه قصدم چیست

«زبان» در عبارت «خوش زبانی»  ß  مجاز از سخن

نوش جان کردن  ß  کنایه از خوردن

پیام:

روحیه گرفتن مصطفی از تعاریف میزبان

خوشزبانی میزبان برای مصطفی

مصطفی قدّ دراز و کج و معوجش را روی صندلی مخمل جا داد و خواست جویده جویده از این بروز محبت و دلبستگی غیرمترقبۀ هرگز ندیده و نشنیده سپاسگزاری کند ولی مهلتش نداده گفتم: «استغفرالله، این حرف ها چیست؟ تو برادر کوچک من هستی. اصلا امروز هم نمی گذارم از اینجا بروی. امروز باید ناهار را با ما صرف کنی. همین الان هم به خانم می سپارم یک دست از لباس های شیک خودم را هم بدهد بپوشی و نو نوار که شدی، باید سر میز پهلوی خودم بنشینی. چیزی که هست، ملتفت باش وقتی بعد از مقدمات، آش جو و کباب بره و برنج و خورش، غاز را روی میز آوردند، می گویی ای بابا، دستم به دامنتان، دیگر شکم ما جا ندارد. این قدر خورده ایم که نزدیک است بترکیم. کاه از خودمان نیست، کاهدان که از خودمان است.

قلمرو زبانی:

دراز  ß  صفت

کج  ß  صفت

معوج  ß  صفت

هرگز  ß  قید

سپاسگزاری  ß  مفعول

استعفر الله  ß  شبه جمله

قلمرو ادبی:

جویده جویده  ß  کنایه از گنگ، نامفهوم و منقطع

این حرف‌ها چیست؟  ß  پرسش انکاری

نو نوارشدن  ß  کنایه از آراسته و زیبا شدن

دست به دامن شدن  ß  کنایه از متوسل شدن، از کسی یاری خواستن

از خوردن ترکیدن  ß  کنایه از زیاد خوردن

کاه  ß  استعاره از غذا

کاهدان  ß  استعاره از شکم

است و نیست  ß  تضاد

کاه از خودمان نیست کاهدان از خودمان است  ß  تمثیل، کنایه از اینکه باید به فکر سلامتی خود باشیم

پیام:

محبت ناگهانی میزبان به مصطفی

نقشه کشیدن برای دست نخورده ماندن غاز در روز نخست مهمانی با هنرنمایی مصطفی

از طرف خود و این آقایان استدعای عاجزانه دارم بفرمایید همینطور این دوری را برگردانند به اندرون و اگر خیلی اصرار دارید، ممکن است باز یکی از ایام همین بهار، خدمت رسیده از نو دلی از عزا درآوریم؛ ولی خدا شاهد است اگر امروز بیشتر از این به ما بخورانید، همین جا بستری شده وبال جانت می گردیم؛ مگر آنکه مرگ ما را خواسته باشید. آن وقت من هر چه اصرار و تعارف می کنم تو بیشتر امتناع می ورزی و به هر شیوه‌ای هست مهمانان دیگر را هم با خودت همراه می کنی».

قلمرو زبانی:

دُوْری  ß  مفعول

اندرون  ß  دستور تاریخی (مربوط به دستور زبان گذشته)

باز:قید

قلمرو ادبی:

دل از عزا درآوردن  ß  کنایه از اینکه «پس از مدتی محرومیت کاملا کام روا شدن و سیر خوردن»

وبال جان شدن  ß  کنایه از باعث مشکل و رنج شدن

پیام:

محبت ناگهانی میزبان به مصطفی

نقشه کشیدن برای دست نخورده ماندن غاز در روز نخست مهمانی با هنرنمایی مصطفی

مصطفی که با دهان باز و گردن دراز حرف‌های مرا گوش می داد، پوزخند نمکینی زد و گفت: «خوب دستگیرم شد. خاطر جمع باشید که از عهده برخواهم آمد.» چندین بار درسش را تکرار کردم تا از بر شد بعد برای تبدیل لباس و آراستن سر و وضع او را به اتاق دیگر فرستادم.

قلمرو زبانی:

خوب:قید

قلمرو ادبی:

پوزخند نمکینی  ß  حس آمیزی

دستگیر شدن  ß  کنایه از متوجه شدن

خاطر جمع بودن  ß  کنایه از مطمئن بودن

برعهده گرفتن  ß  کنایه از پذیرفتن مسئولیت

گردن و دهان  ß  تناسب

پیام:

مسئولیت پذیرفتن مصطفی برای مهمانی

دو ساعت بعد مهمان ها بدون تخلّف، تمام و کمال دور میز حلقه زده در صرف صیغه «بَلّعتُ» ‌اهتمام تامی داشتند که ناگهان مصطفی با لباس تازه و جوراب و کراوات ابریشمی ممتاز و پوتین جیر براق، خرامان مانند طاووس مست وارد شد؛ خیلی تعجب کردم که با آن قد دراز چه حقه‌ای به کار برده که لباس من اینطور قالب بدنش درآمده است. گویی جامه‌ای بود که درزی ازل به قامت زیبای جناب ایشان دوخته است.

قلمرو زبانی:

بدون  ß  حرف اضافه

خرامان  ß  وندی، قید

لباس  ß  متمم

جوراب  ß  متمم

کراوات  ß  متمم

پوتین  ß  متمم

قلمرو ادبی:

در صرف صیغه «بَلّعتُ» ‌اهتمام تامی داشتند  ß  کنایه از اینکه خوب می خوردند

لباس، جوراب، کراوات و پوتین  ß  مراعات نظیر

خرامان مانند طاووس مست  ß  تشبیه:

• طاووس  ß  مشبه به
• وجه شبه  ß  خرامان راه رفتن

قالب تن درآمدن  ß  کنایه از اندازه بودن

درزی  ß  استعاره از گیتی

پیام:

ورود همۀ مهمانان و وارد شدن مصطفی با سر و وضعی که توصیف شد

آقا مصطفی خان با کمال متانت، تعارفات معمولی را برگزار کرده و با وقار و خون سردی هر چه تمام تر، بر سر میز قرار گرفت. او را به عنوان یکی از جوان های فاضل و لایق پایتخت به رفقا معرفی کردم و چون دیدم به خوبی از عهدۀ وظایف مقررۀ خود برمی آید، قلباً خیلی مسرور شدم و در باب آن مسألۀ معهود، خاطرم داشت به کلی آسوده می شد.

قلمرو زبانی:

هر چه تمام تر  ß  صفت برای «وقار و خونسردی»

قلباً  ß  قید

قلمرو ادبی:

خونسردی  ß  کنایه از با بردباری و شکیبایی و آرامش داشتن

آسوده شدن خاطر  ß  کنایه از اطمینان و آرامش یافتن

از عهده برآمدن  ß  کنایه از توانایی انجام کاری داشتن

پیام:

معرفی کردن مصطفی به عنوان یکی از جوانان فاضل و ادب دوست

آسودگی میزبان از عهدۀ کار برآمدن مصطفی

محتاج به تذکار نیست که ایشان در خوراک هم سر سوزنی قصور را جایز نمی شمردند. حالا دیگر چانه اش هم گرم شده و در خوش زبانی و حرّافی و شوخی و بذله و لطیفه، نوک جمع را چیده و متکلّم وحده و مجلس آرای بلامعارض شده است.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

سر سوزن  ß  مجاز یا کنایه از مقدار اندک

چانه اش گرم شده بود  ß  کنایه از پرحرفی کردن

نوک جمع را چیدن  ß  کنایه از اینکه روی کسی را کم کردن و به سکوت یا عدم دخالت وادشتن

پیام:

پرحرفی و لطیفه گویی مصطفی و تحت الشعاع قرار دادن میهمانی

این آدم بی چشم و رو که از امام زاده داود و حضرت عبدالعظیم قدم آن طرف تر نگذاشته بود، از سرگذشت های خود در شیکاگو و منچستر و پاریس و شهرهای دیگر از اروپا و آمریکا چیزها حکایت می کرد که چیزی نمانده بود خود من هم بر منکرش لعنت بفرستم. همه گوش شده بودند و ایشان زبان. عجب در این است که فرورفتن لقمه های پی درپی ابداً جلوی صدایش را نمی گرفت. گویی حنجره اش دو تنبوشه داشت؛ یکی برای بلعیدن لقمه و دیگری برای بیرون دادن حرف های قلنبه.

به مناسبت صحبت از سیزدۀ عید بنا کرد به خواندن قصیده ای که می گفت همین دیروز ساخته. فریاد و فغان مرحبا و آفرین به آسمان بلند شد. دو نفر از آقایان که خیلی ادعای فضل و کمالشان می شد، مقداری از ابیات را دو بار و سه بار مکرر خواستند. یکی از حضار که کبّادۀ شعر و ادب می کشید، چنان محظوظ گردیده که جلو رفته جبهۀ شاعر را بوسیده گفت: «ای والله، حقیقتاً استادی» و از تخلص او پرسید.

قلمرو زبانی:

رفته  ß  فعل وصفی

ای والله  ß  شبه جمله

قلمرو ادبی:

بی چشم و رو  ß  کنایه از بی شرم و بی حیا

قدم گذاشتن  ß  کنایه از رفتن

گوش شدن  ß  تشبیه؛ کنایه از به دقت شنیدن

زبان شدن  ß  تشبیه؛ کنایه از به دقت سخن گفتن

به آسمان بلند شدن  ß  اغراق و کنایه از صدای بلند

کباده چیزی را کشیدن  ß  کنایه از ادعای چیزی داشتن، خواستار چیزی بودن

پیام:

شعر خواندن و ادعای شاعری مصطفی

تحت تأثیر شخصیت دروغین و ساختگی مصطفی قرار گرفتن حضّار

مصطفی به رسم تحقیر، چین به صورت انداخته گفت: «من تخلّص را از زواید و از جملۀ رسوم و عاداتی می دانم که باید متروک گردد؛ ولی به اصرار مرحوم ادیب پیشاوری که خیلی به من لطف داشتند و در اواخر عمر با بنده مألوف بودند و کاسه و کوزه یکی شده بودیم، کلمۀ «استاد» را بر حسب پیشنهاد ایشان اختیار کردم؛ اما خوش ندارم زیاد استعمال کنم.» همۀ حضّار یک صدا تصدیق کردند که تخلّصی بس به جاست و واقعاً سزاوار حضرت ایشان است.

قلمرو زبانی:

ادیب پیشاوری  ß  از سخنوران روزگار مشروطه

بس  ß  قید

به جا  ß  مسند

قلمرو ادبی:

چین به صورت انداختن  ß  کنایه از اخم کردن و ناراحتی

صورت  ß  مجاز از پیشانی

کاسه و کوزه یکی شدن  ß  کنایه از یکدله و خودمانی شدن

یک صدا شدن  ß  کنایه از متحد شدن

پیام:

شعر خواندن و ادعای شاعری مصطفی

تحت تأثیر شخصیت دروغین و ساختگی مصطفی قرار گرفتن حضّار

در آن اثنا صدای زنگ تلفن از سرسرای عمارت بلند شد. آقای استادی رو به نوکر نموده فرمودند: «همقطار! احتمال می دهم وزیر داخله باشد و مرا بخواهد. بگویید فلانی حالا سر میز است و بعد خودش تلفن خواهد کرد.» ولی معلوم شد نمرۀ غلطی بوده است.

قلمرو زبانی:

نموده  ß  فعل وصفی

هم قطار  ß  منادا

فلانی ... خواهد کرد  ß  جملۀ تأویل به مفعول برای بگویید

فلانی  ß  ضمیر مبهم، نهاد

قلمرو ادبی:

فلانی حالا سر میز است  ß  کنایه از این که مشغول کاری است

نمره  ß  مجاز از شماره تلفن

زنگ، نمره و تلفن  ß  تناسب (مراعات نظیر)

پیام:

زنگ خوردن تلفن و تظاهر مصطفی به اینکه شخص مهمی است و با بزرگان در ارتباط است

اگر چشمم احیاناً تو چشمش می افتاد، با همان زبان بی زبانی نگاه، حقّش را کف دستش می گذاشتم. ولی شستش خبردار شده بود و چشمش مثل مرغ سربریده مدام روی میز از این بشقاب به آن بشقاب می دوید و به کاینات اعتنا نداشت ...

حالا آش جو و کباب برّه و پلو و چلو و مخلّفات دیگر صرف شده است و موقع مناسبی است که کباب غاز را بیاورند. دلم می تپد. خادم را دیدم قاب بر روی دست وارد شد و یک رأس غاز فربه و برشته که در وسط میز گذاشت و ناپدید شد.

قلمرو زبانی:

خادم  ß  مفعول

«رأس» در عبارت «یک رأس غاز»  ß  ممیز

قلمرو ادبی:

چشم به چشم افتادن  ß  کنایه از رو در رو شدن

زبان بی زبانی نگاه  ß  اضافه تشبیهی؛ متناقض نما

حقش را کف دستش می گذاشتم  ß  کنایه از اینکه پاسخ مناسبی در واکنش گفته‌هایش به او می دادم

شستش خبردار شده بود  ß  کنایه از اینکه آگاه شده بود

مثل مرغ سربریده  ß  تشبیه

چشمش ... می دوید  ß  کنایه از اینکه به همه چیز دقیق نگاه می کرد

پلو و چلو  ß  جناس

دل تپیدن  ß  کنایه از بی قراری و اضطراب داشتن

پیام:

لحظه وارد شدن خادم به همراه انواع غذا

شش دانگ حواسم پیش مصطفی است که نکند بوی غاز چنان مستش کند که دامنش از دست برود، ولی خیر، الحمدللّه هنوز عقلش به جا و سرش تو حساب است. به محض اینکه چشمش به غاز افتاد رو به مهمان ها نموده گفت: «آقایان تصدیق بفرمایید که میزبان عزیز ما این یک دم را دیگر خوش نخواند. آیا حالا هم وقت آوردن غاز است؟ من که شخصاً تا خرخره خورده ام و اگر سرم را از تنم جدا کنید، یک لقمه دیگر هم نمی توانم بخورم. ما که خیال نداریم از اینجا یک راست به مریض خانۀ دولتی برویم. معده انسان که گاوخونی زنده رود نیست که هر چه تویش بریزی پر نشود.» آنگاه نوکر را صدا زده گفت: «بیا همقطار، آقایان خواهش دارند این غاز را برداری و بی برو برگرد یکسر ببری به اندرون.»

قلمرو زبانی:

دامنش از دست برود  ß  جهش ضمیر (دامن از دستش)

الحمدلله  ß  شبه جمله

به جا  ß  مسند

یک راست  ß  قید

صدا زده  ß  فعل وصفی

هم قطار  ß  منادا

یک سر  ß  قید

قلمرو ادبی:

شش دانگ حواس پیش کسی بودن  ß  کنایه از حواس کامل داشتن

دامن از دست رفتن  ß  کنایه از از خود بی خود شدن

سر کسی توی حساب بودن  ß  کنایه از متوجه جزئیات امری بودن و آن را خوب شناختن

تا خرخره خوردن  ß  از کنایه از زیاد خوردن، کامل خوردن

عقل کسی به جا بودن  ß  کنایه از عاقل بودن

سر از تن جدا کردن  ß  کنایه از کشتن یا مجبور کردن

معده انسان که گاوخونی زنده رود نیست  ß  ‌تشبیه

بی برو برگرد  ß  کنایه از بدون تردید و شک، حتماً

پیام:

آوردن غاز روی سفره و ترفند مصطفی برای برگرداندن غاز

مهمان ها سخت در محظور گیر کرده و تکلیف خود را نمی دانند. از یک طرف بوی کباب تازه به دماغشان رسیده است و ابداً بی میل نیستند ولو به عنوان مقایسه باشد لقمه‌ای از آن چشیده طعم و مزه غاز را با برّه بسنجند؛ ولی در مقابل تظاهرات شخص شخیصی چون آقای استاد، دودل مانده بودند و گرچه چشم هایشان به غاز دوخته شده بود، خواهی نخواهی جز تصدیق حرف های مصطفی و بله و البته گفتن چاره‌ای نداشتند. دیدم توطئۀ ما دارد می ماسد. دلم می خواست می توانستم صدآفرین به مصطفی گفته، از آن تاریخ به بعد زیر بغلش را بگیرم و کار مناسبی برایش دست و پا کنم، ولی محض حفظ ظاهر، کارد پهن و درازی شبیه به ساطور قصابی به دست گرفته بودم و مدام به غاز حمله آورده و چنان وانمود می کردم که می خواهم این حیوان بی یار و یاور را از هم بدرم و ضمناً یکریز تعارف و اصرار می کردم که محض خاطر من هم شده فقط یک لقمه میل بفرمایید که لااقل زحمت آشپز از میان نرود و دماغش نسوزد.

قلمرو زبانی:

یکریز  ß  قید

شده  ß  حذف فعل «است» به قرینۀ معنوی

یک لقمه  ß  ترکیب وصفی

لااقل  ß  قید

قلمرو ادبی:

دودل ماندن  ß  کنایه از مردد ماندن

چشم دوختن  ß  کنایه از خیره شدن

توطئه ... ماسیدن  ß  کنایه از به انجام رسیدن، به ثمر رسیدن

دل  ß  مجاز

زیر بغل کسی را گرفتن  ß  کنایه از کمک کردن

یک لقمه  ß  مجاز از مقدار کم

کارد، ساطور و قصابی  ß  مراعات نظیر

دماغش نسوزد  ß  کنایه از شکست نخورد و ناکام نشود

پیام:

وانمود به نخوردن غاز

خوشبختانه قصاب زبان غاز را با کله اش بریده بود و الّا چه چیزها که با آن زبان به من بی حیای دورو نمی گفت. خلاصه آنکه از من همه اصرار بود و از مصطفی انکار و عاقبت کار به آنجایی کشید که مهمان ها هم با او هم صدا شدند و دسته جمعی خواستار بردن غاز گردیدند.

قلمرو زبانی:

از مصطفی انکار  ß  حذف فعل «بود» به قرینۀ لفظی

عاقبت  ß  قید

قلمرو ادبی:

دورو  ß  کنایه از منافق

هم صدا شدن  ß  کنایه از همراه شدن و هم نظر شدن

کار داشت به دلخواه انجام می یافت که ناگهان از دهنم در رفت که آخر آقایان، حیف نیست که از چنین غازی گذشت که شکمش را از آلوی برغان پر کرده اند؛ هنوز این کلام از دهن خرد شدۀ ما بیرون نجسته بود که مصطفی مثل اینکه غفلتاً فنرش در رفته باشد، بی اختیار دست دراز کرد و یک کتف غاز را کنده به نیش کشید و گفت: «حالا که می فرمایید با آلوی برغان پر شده، روا نیست بیش از این روی میزبان محترم را زمین انداخت و محض خاطر ایشان هم شده یک لقمه مختصر می چشیم.»

قلمرو زبانی: