انقلاب مشروطه ایران

• انقلاب مشروطه، جنبش سیاسی و اجتماعی گسترده و قدرتمندی بود که در زمان مظفرالدین شاه به وقوع پیوست.
• آرمان و هدف انقلاب مشروطه: برقراری آزادی و برابری در کشور و با تدوین و اجرای قانون اساسی و برپایی مجلس شورای ملی، حکومت مستبد، ناکارآمد و ناسالم قاجار را به حکومتی قانونمند و کارآمد
• اهداف ایرانیان از انقلاب مشروطه: خواهان تغییر شیوه اداره کشور شدند و درصدد برآمدند که حکومت خودکامه قاجار را به سلطنتی مشروطه در چارچوب قانون و تحت نظارت نمایندگان خود در مجلس شورای ملی درآورند.

الف) سیاسی 

• زمینه ها و علل سیاسی داخلی:

- داشتن تشکیلات منسجم و کارآمد اداری

- رفتار مستبدانه شاه و زیردستان اغلب نالایق او

- بی عدالتی و دریافت مالیات های گوناگون از مردم

- ناکام ماندن اقدام هایی که برخی از صدر اعظم های نوگرا مانند میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی، میرزا تقی خان امیرکبیر و میرزا حسین خان سپهسالار برای اصلاح روش کشورداری و نوسازی نهادهای حکومتی

• زمینه ها و علل سیاسی خارجی: شکست های سیاسی و نظامی سنگین حکومت قاجار در برابر روسیه و انگلستان، که منجر به جدایی سرزمین های پهناور، آباد و پرجمعیتی از خاک ایران در شمال و شرق کشور و گسترش نفوذ و دخالت بیگانگان شد- وقتی ژاپن که کشوری آسیایی بود در جنگ با روسیه (1904 1905 ق)، به پیروزی رسید، حفارت و ضعف سلسله قاجار بیش از پیش آشکار شد؛ چون مردم ایران روسیه را کشوری شکست ناپذیر می دانستند.

ب) اقتصادی

• عوامل ضعف اقتصادی عصر قاجار و انقلاب مشروطه:

- اوضاع و شرایط اقتصادی آشفته و نابسامان ایران در عصر قاجار

- از دست رفتن مناطق حاصلخیز در عهدنامه های مختلف به خصوص معاهده های گلستان و ترکمانچای

- اعطای حقوق ویژه تجاری و واگذاری امتیازات اقتصادی گوناگون بـه بیگانگان، خاصه روسیه و انگلستان -واردات بی رویه کالاهای خارجی و حمایت نکردن دولت از صنایع داخلی، باعث رکود و تعطیلی صنایع محلی به ویژه کارگاه های نساجی شد که نتیجه آن افزایش بیکاری و فقر و کاهش بیشتر ارزش پول ایرانی بود.

- بروز قحطی های بزرگ و کمبود و گرانی آذوقه، به خصوص نان-فروش مناصب حکومتی، بالا بردن مالیات ها و استقراض از روسیه و انگلستان برای تأمین مخارج روزافزون خود- نگرانی علما و بازرگانان برای سلطه بیگانگان بر تجارت خارجی و منابع اقتصادی

پ) فکری و فرهنگی

1- آموزه های عدالت خواهانه و ظلم ستیزانه دین اسلام

عوامل برانگیختن روحیه عدالت خواهی، ظلم ستیزی و مبارزه با سلطه طلبی بیگانگان: باورها و آموزه های دینی –سیره و سنت پیشوایان مذهبی به خصوص خاطره قیام کربلا

• عوامل خیزش های سیاسی اجتماعی دوره قاجار: تأثیر آموزه های اسلامی - نقش عالمان شیعی
• نقش عالمان شیعی در بسیاری از خیزش های سیاسی اجتماعی دوره قاجار: بسیج مردم در جنگ های ایران و روس، مجازات سفیر متجاوز روسیه در تهران و قیام علیه امتیاز رویتر و جنبش تنباکو
• یکی از منادیان بیداری و وحدت اسلامی و مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی، سید جمال الدین اسدآبادی بود.

2- ترویج اندیشه های نو درباره حکومت و نشر آثار انتقادی

• در نتیجه انقلاب های فکری و سیاسی که در اروپا به وقوع پیوست، بیشتر حکومت های مستبد و خودکامه در سده های ۱۸ و ۱۹ م جای خود را به نظام های سیاسی مشروطه و دموکرات دادند.

• به دنبال مواجهه گسترده ایران با کشورهای اروپایی در عصر قاجار، به تدریج ایرانیان با تمدن جدید غرب و اندیشه سیاسی مبتنی بر آن آشنا شدند.
• چگونگی گشوده و گسترش یافتن ارتباط و آشنایی ایرانیان با اروپا: باب ارتباط و آشنایی با جنگ های ایران و روسیه گشوده شد و با آمدن اروپاییان به ایران و رفتن ایرانیان به اروپا به عنوان فرستاده سیاسی (دیپلمات)،مستشار نظامی، دانشجو، بازرگان، گردشگر و... گسترش یافت.
• عوامل رواج اندیشه مشروطه خواهی، نشر و ترویج افکار جدید در ایران:

شکست های نظامی ایران از روسیه، این گروه از ایرانیان را کنجکاو کرده بود که راز پیشرفت و نیرومندی دولت های اروپایی و دلیل عقب ماندگی کشور خویش را جست و جو کنند.

• روش کشورداری و حکومت مبتنی بر قانون در اروپا
• ورود صنعت چاپ در ایران رونق نشر کتاب و نیز انتشار روزنامه
• نوشته هایی نیز در قالب کتاب در داخل و خارج از ایران در اعتراض به اوضاع نابسامان داخلی و نقد نفوذ و سلطه بیگانگان منتشر می شد.
• عوامل عقب ماندگی ایران و ناتوانی آن در برابر دولت های اروپایی: استبداد سیاسی، نبود قانون و فساد و بی لیاقتی زمامداران
• روزنامه ها سهم بسزایی در آگاهی بخشی به مردم و آشنا کردن آن ها با مفاهیم جدید سیاسی داشتند.
• ایرانیان فرنگ رفته، نخستین هسته گروه موسوم به روشنفکران را تشکیل دادند.
• میرزا صالح شیرازی، میرزا ابوالحسن خان ایلچی، میرزا یوسف خان مستشار الدوله، ملکم خان، میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا عبدالرحیم طالبوف از جمله مشهورترین روشنفکران عصر قاجار به شمار میروند.