فتح تهران و برقراری مجدد مشروطه

• پس از کودتای محمد علی شاه علیه مجلس، شهر تبریز با هدایت انجمن ایالتی و پایمردی مجاهدان مشروطه خواه آذربایجانی، پایگاه آزادی خواهی و مقاومت در برابر استبداد و مستبدان شد در رأس این مجاهدان ستارخان و باقرخان قرار داشتند.
• اقدامات دولت در مقابل قیام تبریز و نتیجه آن: نیروهای مستبد محلی با پشتیبانی واحدهای نظامی که از تهران به تبریز اعزام شده بود، شهر را محاصره کردند و نبرد سختی در گرفت. در پی ایستادگی دلاورانه مجاهدان آذربایجانی در برابر استبداد و اعلامیه مراجع ساکن نجیف در پشتیبانی از مشروطه، آزادی خواهان در سایر نقاط ایران قوت قلب یافتند و مهیای خیزش علیه حکومت محمد علی شاه شدند.

در گیلان، مشروطه خواهان با جلب حمایت یکی از زمین داران بزرگ به نام محمدولی خان تنکابنی (سپهدار)، قدرت را به دست گرفتند و آماده حرکت به سوی تهران شدند. در مرکز ایران نیز بختیاری ها به انقلابیون گرایش یافتند. علیقلی خان سردار اسعد، برادرش صمصام السلطنه، این خان بختیاری را به هواداری از مجلس و مشروطه فراخواند جنگاوران ایل بزرگ بختیاری پس از تصرف اصفهان به قصد تسخیر پایتخت به حرکت در امدند. سرانجام نیروهای بختیاری به فرماندهی سردار اسعد و مجاهدان گیلانی با هدایت محمدولی خان تنکابتی و بیرم خان ارمنی در عملیاتی هماهنگ تهران را فتح کردند. با پناهندگی محمد علی شاه به سفارت روسیه، دوره استبداد صغیر به سر آمد (تیر ۱۲۸۸)

1. پس از فتح تهران، مجلسی از بزرگان مشروطه تشکیل شد.
2. این مجلس محمد علی شاه را از سلطنت برکنار و پسر خردسالش، احمد میرزا، را به جانشینی او برگزید.
3. همچنین، با تعیین مقرری برای شاه برکنار شده، به او اجازه داد از کشور خارج شود  .
4. یک دولت موقت را نیز برای اداره امور کشور انتخاب کرد.
5. مجلس مذکور، همچنین برای محاکمه و مجازات مخالفان مشروطه، دادگاه ویژه ای تشکیل داد. این دادگاه شیخ فضل الله نوری و چند نظر دیگر را به اعدام محکوم کرد.

• شهادت شیخ فضل اله نوری به دست مشروطه خواهان تأثیرات زیانباری بر جامعه و فضای سیاسی ایران گذاشت و موجب گسترش اختلافات داخلی و یاس و سرخوردگی روحانیان موافق مشروطه شد.
• نیروهای اجتماعی در انقلاب مشروطه: طیف گسترده ای از گروه ها و قشرهای اجتماعی عمدتاً شهری مانند روحانیان، بازرگانان، روشنفکران، اصناف و پیشه وران، زنان و کارگران در انقلاب مشروطه مشارکت داشتند و رهبری انقلاب بیشتر در اختیار سه گروه نخست بود.
• روحانیان و بازرگانان یکپارچه نبودند و با گذشت زمان، عده ای از آنان دست از مشروطه خواهی کشیدند و برخی حتی در برابر آن ایستادند.  
• اصناف و پیشه وران (صنعتگران و مغازه داران) و قشر کارگر شهری نقش مؤثری در انقلاب داشتند.
• نقش اصناف و پیشه وران در انقلاب مشروطه: آنان با عزم و اراده ای محکم در تمام رویدادهای انقلاب از جمله بست نشینی ها و تظاهرات ها به طور گسترده حضور یافتند و با نیروهای مستبد درگیر شدند. بیشترین و داغ ترین نطق های دوره اول مجلس شورای ملی به نمایندگان اصناف و پیشه وران اختصاص داشت.
• نقش زنان در انقلاب مشروطه: زنان نیز نقش فعال و مؤثری در انقلاب مشروطه داشتند. آنان در بسیاری از رویدادهای کلیدی انقلاب در پایتخت و شهرهای دیگر حضوری پرشور داشتند و در مواردی حتی در کنار مردان، با مستبدان جنگیدند، زبان مشروطه خواه با وجود محروم شدن از حق رای، همچنان به فعالیت های اجتماعی مانند تأسیس انجمن، روزنامه و مدرسه ادامه دادند.
• چالش ها و تنگناهای حکومت مشروطه:

1. فرهنگ کهن استبدادی  
2. فقدان تشکیلات منظم و منسجم اداری و اقتصادی
3. مداخله و فشار خارجی

• موانع اساسی و بزرگ در مسیر تحقق آرمان ها و هدف های مشروطه خواهی: تفکر و روحیه انحصار طلبی، خود محوری، بی اعتنایی به قانون،تحمل نکردن افکار و سلیقه های متفاوت و ترجیح دادن منافع فردی و خانوادگی بر منافع جمعی و ملی
• وضعیت تشکیلات اداری و اقتصادی به حکومت مشروطه: هیئت وزیران شکل گرفت اما وزارتخانه و تشکیلات منسجمی وجود نداشت. از نظر مالی نیز دولت مشروطه در تنگناهای بسیاری قرار داشت و خزانه آن تقریباً خالی بود. کار گردآوری درآمدهای حکومتی هم مختل بود.  
• نمایندگان دومین دوره مجلس شورای ملی (1288- 1289 ش) چاره حل مشکلات را در استخدام کارشناسان خارجی دیدند. از این رو، چندین کارشناس امور اداری - مالی به ریاست مورگان شوستر از کشور آمریکا و تعدادی کارشناس نظامی سوئدی برای تأسیس نیروی ژاندارمری به استخدام دولت ایران در آمدند.
• پس از شروع به کار کارشناسان آمریکایی در ایران، دولت های انگلستان و به خصوص روسیه با این اقدام مخالفت کردند. در نتیجه دخالت و تهدید نظامی روسیه، دولت ایران مجبور شد به رغم مخالفت مجلس شورای ملی، کارشناسان آمریکایی را برکنار کند و به کشورشان برگرداند.
• عوامل گسترش قدرت متنفذان محلی، به ویژه سران ایلات، در مناطق مختلف کشور: ناکارآمد بودن سازمان اداری و نظامی و وجود مشکلات اقتصادی و مالی بسیار
•  روسیه پس از سرکوب انقلاب داخلی، دوباره دخالت های استعماری اش را که توام با تهدید و خشونت بود، در ایران از سر گرفت. قرار داد 1907 روسیه و انگلستان، دست روس ها را برای دخالت بی حد و حصر در امور ایران باز گذاشت.

نظامیان روس مناطقی از ایران را اشغال کردند و مرتکب جنایت های هولناکی شدند. آنان در تبریز عده ای از آزادی خواهان، از جمله ثقه الاسلام تبریزی، روحانی آزادیخواه را به دار آویختند و به شهادت رساندند. در مشهد نیز سربازان متجاوز روس حرم امام رضا را به توپ بستند و تعدادی از زائران را شهید کردند.

انگلیسی ها نیز طی سال هایی که برای ایرانیان بسیار سرنوشت ساز بود، همچون دوران جنگ های ایران و روس سیاست مزورانه ای در پیش گرفتند. آنان علاوه بر مماشات با روسیه و نادیده گرفتن دخالت ها و جنایات روس ها، اقدام به تحکیم نفوذ خود در مناطق مرکزی و جنوبی ایران کردند. از جمله، دولت انگلستان با دور زدن دولت مرکزی، با خان ها و سران ایلات ارتباط برقرار نمود و معاهده هایی امضا کرد.