رویدادها و تحولات مهم انقلاب مشروطه

•  به نظر برخی از مورخان، کشته شدن ناصرالدین شاه قاجار در آستانه پنجاهمین سال سلطنتش توسط یکی از مریدان سید جمال الدین اسد آبادی به نام میرزا رضا کرمانی، نقطه عطف و رویدادی مهم در تاریخ ایران است.
• مظفرالدین شاه، پسر و جانشین او، خلق و خویی متفاوت با پدر داشت؛ نرم خو و فاقد توانمندی لازم برای اداره امور بود.
• فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵/ ۱۳۲۴ ق صادر شد.

• چگونگی تدوین نظامنامه انتخابات مجلس شورای ملی: بلافاصله پس از صدور فرمان مشروطه، هیئتیی شامل نمایندگان بازرگانان، اصناف، روحانیان و روشنفکران تشکیل شد و اقدام به تدوین نظام نامه انتخابات مجلس شورای ملی کرد.
• در این نظام نامه، کسانی که می توانستند در انتخابات شرکت کنند به شش گروه (قشر) تقسیم شده بودند.
• نخستین دوره مجلس شورای ملی با حضور مظفرالدین شاه گشایش یافت (مهر 1285)
• مصوبه های مهم دوره اول مجلس: اصلاح نظام مالیاتی و لغو تیول داری یا نظام اجاره داری زمین های کشاورزی با حق دریافت مالیات، انتقال مالکیت زمین های دولتی از خزانه شاهی به وزارت مالیه و کاهش بودجه دربار شاهی.
• انتخاب هیئت وزیران: هیئت وزیران به ریاست رئیس الوزرا (نخست وزیر) توسط شاه منصوب می شدند. با تایید مجلس شورای ملی شروع به کار می کردند و در صورت عدم رضایت مجلس، از کار برکنار می شدند.

• قانون اساسی مشروطه به طرز کار مجلس شورای ملی مربوط می شد. به همین سبب، متممی برای آن تدوین شد که مشتمل بر اصول اساسی درباره حقوق و تکالیف متقابل دولت و ملت بود و محمد علی شاه با اکراه و به ناگزیر، آن را تأیید کرد.
• عمده اصول قانون اساسی مشروطه از اصول قانون اساسی کشورهای فرانسه و بلژیک اقتباس شده بود.
• قانون اساسی مشروطه و متمم آن با اصلاحیه هایی جزئی، که در دوران حکومت پهلوی در آن صورت گرفت، تا پیروزی انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ ش) رسمیت داشت.

• پس از صدور فرمان مشروطه، به یکباره تعداد روزنامه ها و شمارگان (تیراژ) آن ها چندین برابر شد.
• ویژگی های روزنامه های عصر مشروطه: روزنامه نگاران مشروطه خواه با شور و شعف فراوان درباره مفاهیمی چون آزادی، آدمیت، برابری، عدالت، بیداری حقوق، ترقی، وطن، استقلال و .... مطلب می نوشتند و نام اغلب روزنامه های جدید نیز از همین مفاهیم گرفته شده بود؛ در حالی که در دوران پیش از مشروطه، روزنامه نگاران اجازه نداشتند یا جرئت نمی کردند که درباره این مفاهیم قلم بزنند. همانند سایر انقلاب ها، با برداشته شدن سانسور و رفع محدودیت ها، تنروی هایی نیز در عرصه نشریات بروز کرد. برخی از روزنامه نگاران از نقد اشخاص و نهادها فراتر رفتند و به تخریب، توهین و ناسزاگویی روی آوردند.

• محمد علی شاه که به دنبال مرگ به تخت سلطنت نشسته بود (دی 1285)، از همان آغاز بنای ناسازگاری را با مجلس شورای ملی گذاشت.
• عوامل روابط خصمانه دربار و مجلس در زمان محمد علی شاه: دولت روسیه آشکارا از محمد علی شاه جدید جانب داری کرد. - برخوردهای تند برخی از مشروطه خواهان و روزنامه نگاران افراطی با شاه و خانواده محمد علی شاه
• محمد علی شاه، سرانجام سوءقصد نافرجام به جان خود را بهانه قرار داد و با برقراری حکومت نظامی، توقیف روزنامه ها و منع تجمع ها، فرمان حمله به مجلس را صادر کرد.
• نیروی قزاق که تحت فرمان افسران روسی بود، مجلس را به توپ بست.
• پیامدهای به توپ بستن مجلس: واقعه، تعدادی از مشروطه خواهان از جمله آیت الله سید محمد طباطبایی و آیت الله سید عبدالله بهبهانی تبعید شدند و گروهی نیز به سفارتخانه های کشورهای خارجی پناه بردند (تیر ۱۲۸۷) چند تن از مشروطه خواهان پرشور مانند میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل، حاجی میرزا نصر الله ملک المتکلمین و سید جمال الدین واعظ دستگیر و به دستور شاه مستند به فجیع ترین شکل کشته شدند.
• استبداد صغیر: پس از به توپ بستن مجلس و با انحلال مجلس شورای ملی بار دیگر استبداد برقرار شد. این دوره که حدود یک سال طول کشید. به دوره استبداد صغیر معروف است.

• نقش شیخ فضل الله نوری در انقلاب مشروطه: شیخ فضل الله نوری، مجتهد برجسته تهران در آغاز با مشروطه همراهی کرد. او در تدوین متمم قانون اساسی، نقش فعالی به عهده گرفت و اصل دوم آن به پیشنهاد و اصرار وی به تصویب رسید.
• اصل دوم متمم قانون اساسی: این اصل الزام میکرد که پنج نفر از مجتهدان طراز اول بر مصوبات مجلس شورای ملی نظارت کنند.
• علت مخالفت شیخ فضل الله نوری با انقلاب مشروطه: او اصول و مبانی مشروطه را مغایر و ناسازگار با اسلام شمرد و خواستار برپایی مشروطه مشروعه شد. وی ادعا میکرد که انقلاب مشروطه از مواضع اصیل و اولیه خود منحرف شده است و برخی افراد مخالف با اسلام، در پوشش مشروطه خواهی قصد دارند مبانی و ارزش های اسلامی را تضعیف و نابود کنند.
• پس از جبهه گیری شیخ فضل الله نوری در مقابل مشروطه، دو جریان فکری سیاسی قدرتمند در برابر هم صف آرایی کردند.

• از یک سو مخالفان مشروطه از جمله شيخ فضل الله نوری و شمار زیادی از روحانیان و طلاب از تهران و سایر شهرهای ایران و عتبات عالیات مثل آیت الله سید کاظم طباطبایی یزدی که علاوه بر بست نشینی و برپایی گردهمایی های اعتراضی، کتاب ها و رساله های متعددی در نقد و رد مشروطه نوشتند.
• از سوی دیگر طرف داران مشروطه شامل طیف گسترده ای از روشنفکران، روحانیان و... از جمله محمد کاظم آخوند خراسانی، شیخ عبدالله مازندرانی و میرزا حسین خلیلی تهرانی نیز به دفاع از انقلاب و نظام مشروطه پرداختند.
• هواداران مشروطه هم آثار متعددی در تأیید و وجوب مشروطه و رد دیدگاه مخالفان نوشتند که یکی از شاخص ترین آن ها نوشته آیت الله میرزای نائینی است.

​​​​​​​