منشأ درک و پذیرش رابطۀ علیت

الف ) نظریه دکارت

از میان فیلسوفان اروپایی دکارت معتقد بود که اصل علیت بدون دخالت تجربه به دست میآید و جزء مفاهیم اولیه و بدیهی است که انسان از آن درک فطری دارد.

ب ) نظریه تجربه گرایان (امپریست ها)

• چون هر چیزی را براساس حس و تجربه تحلیل میکنند معتقدند که انسان از طریق حس به توالی پدیده ها پی میبرد و رابطۀ علیت را بنا می نهد.
• تجربه گرایان میگویند که مثلاً چون زمین همواره با آمدن ،خورشید روشن و با ناپدید شدن آن تاریک شده است انسان متوجه رابطه ای میان این دو پدیده شده و دانسته که تا خورشید نیاید زمین هم روشن نمیشود و اسم این رابطه را علیت ، گذاشته اند .

• در میان فیلسوفان تجربه گرا دیوید هیوم فیلسوف قرن هجدهم انگلستان نظر خاصی دارد.
• هیوم که اساسا تجربه گراست و امکان معرفت از طریق استدلال عقلی و بدون تجربه را رد میکند و گوید درک علیّت از این طریق هم ممکن نیست؛ چون علیت مفهومی فراتر از حس است.
• میتواند اجسام و رنگها و شکلها و اموری از این قبیل را به ما نشان فقط . به عقیده هیوم ، حس دهد،

• هیوم می گوید براثر تکرار مشاهده خورشید و روشن شدن در ذهن ما چنین «تداعی» می شود که خورشید «علت» روشن شدن زمین است و این تداعی چیزی جز یک امر روانی ناشی از توالی پدیدهها نیست از این طریق است که ما عادت کرده ایم چیزی را علت چیزی دیگر بنامیم.

• كانت فيلسوف آلمانی قرن هجدهم وقتی نظر هیوم در مورد علیت را مطالعه کرد سخت تحت تأثیر نظریه وی قرار گرفت و در صدد برآمد که راهی بیابد تا بتواند جایگاه اصل علیت را حفظ کند.
• كانت چون می دانست که دانش بشر متکی به اصل علیت است و دانشمندان علوم طبیعی با پذیرش ضمنی این اصل در جست وجوی علل حوادث بر می آیند بعد از تأملات فراوان به این نتیجه رسید که مفهوم علیت و رابطه علت و معلول جزء مفاهیم پایهای ذهن است و خودش در ذهن بوده و از جایی کسب نشده است؛ یعنی ساختار ذهن بشر به گونه ای است که برخی از مفاهیم از جمله مفهوم علت و معلول را نزد خود دارد. به عبارت دیگر دیدن اشیاء به صورت علت و معلول امری ذهنی (سوبژکتیو) است نه عینی (ابژکتیو).

• فلاسفه مسلمان میگویند اصل علیت یک قاعده عقلی است و از تجربه به دست نمی آید زیرا هر داده تجربی خود مبتنی بر این قاعده است
• به عقیده فلاسفه مسلمان همین که ذهن انسان شکل گرفت و متوجه اصل امتناع اجتماع نقیضین شد در می یابد که پدیده ها خود به خود به وجود نمی آیند؛ زیرا اینکه چیزی خودش به خودش وجود بدهد ، به معنای آن است که چیزی که نیست باشد و این همان اجتماع نقیضین است که محال است .
• ابن سینا که حدود شش قرن قبل از هیوم زندگی می کرده است به گونه ای از علیت سخن گفته که گویا پاسخی برای هیوم آماده نموده است.
• ابن سینا می گوید : درک رابطه علیت و پی بردن به آن« علیت » ، از طریق تجربه امکان پذیر نیست؛ زیرا ما از طریق حس و تجربه، فقط به دنبال هم آمدن یا همراه هم آمدن برخی آمدن برخی پدیده ها را می یابیم اما به دنبال هم آمدن دو حادثه به معنای «علیت نیست لذا طبیعی است که کسی که صرفاً تجربه ،گراست نمیتواند تبیین قانع کننده ای از علیت اراده کند.
• بعد از درک ،علیت برای اینکه علت حوادث طبیعی را بدانیم باید از حس و تجربه خود استفاده کنیم.
• کشف علل امور طبیعی از طریق حس و تجربه صورت میگیرد مثلا وقتی کودک صدایی میشنود رویش را به سمت صدا برمی گرداند تا عامل آن را شناسایی کند.