درسنامه کامل علوم و فنون ادبی یازدهم

سال گذشته با تاریخ ادبیات ایران در قرن های اولیه هجری تا قرن ششم آشنا شدیم و خواندیم که عوامل زیر در تغییر سبک خراسانی به عراقی نقش داشتند:

الف) روی کار آمدن حکومت های غزنوی و سلجوقی

ب) تغییر مرکز ادبی و سیاسی ازخراسان به عراق عجم

سبک های بینابین و آذربایجانی از سبک خراسانی فاصله گرفتند و کم کم سبک عراقی به وجود آمد.

1_مغولان در اوایل قرن هفتم به مرزهای ایران حمله کردن

2_نظام اقتصادی، کشاورزی و فرهنگی ایران در آن زمان مورد حمله مغولان قرار گرفت و ویران شد.

 براندازی خلافت عباسی

 3_خراسان که در آن زمان کانون فرهنگی ایران  بود توسط مغولان ویران شد و مدارس را نیز که مهد علم و فرهنگ بودند را تخریب کردند و از بین بردند.

4_بسیاری از ادیبان و دانشمندان از جمله نجم الدین کبری، فرید الدین عطار نیشابوری و کمال الدین اسماعیل مداح جمال الدین خوارزمشاه کشته شدند و دربار های ادب دوست نیز از بین رفتند.

(کمال الدین اسماعیل که خود در سال 635ه.ق. به دست مغولان در اصفهان  کشته شد درباره قتل عام سال 633ه.ق. مغولان در اصفهان می گوید:

کس نیس که تا بر وطن خود گرید                                            بر حال تباه مردم بد گرید

دی بر سرمرده ای دوصدشیون بود                                امروز یکی نیست که بر صد گرید

5_تباهی و خرابی فرهنگ و اخلاق

6_پناه بردن دوست داران فرهنگ و اخلاق به تصوف برای کسب آرامش(این افراد برای تسکین خود به ادبیاتی روی آوردند که بر عواطف انسانی، ترویج روحیه تسامح و تساهل،خدمت به خلق ،آزادگی واعتقاد بی ثباتی دنیا تکیه داشت.)

7_در اواخر دوره مغول دستگاه آخرین خلیفه عباسی المستعصم بالله برچیده شد.

1_سبک عراقی از اوایل قرن دهم به مدت 300 سال سبک غالب این دوران بود.

2_زبان رسمی عربی از رواج افتاد و توجه به زبان فارسی رونق بیشتری گرفت.

3_سستی و نابسامانی زبان و ادب فارسی

4 _زبان فارسی در ناحیع عراق عجم گسترش یافت و آثار ارزشمندی در حوزه های ری، فارس، همدان و ... بوجود آمد

5_ به وجود آمدن زمینه تغییر سبک خراسانی به عراقی

با حملات مغولان و تیموریان و ویران گیری این دو حکومت نه تنها بنا ها و آبادانی ها بلکه بنیان فرهنگ و اخلاق نیز تباه و ویران شد و دوستداران فرهنگ و اخلاق که سرخورده و مأیوس شده بودند، اغلب منزوی شدند وبه تصوف پناه برند تا به آرامش برسند و برای تسکین خود به ادبیاتی روی آوردند که بر عواطف انسانی ، ترویج روحیه تسامح(مدارا) و تساهل(آسان گرفتن بر یکدیگر)،خدمت به خلق،آزادگی و اعتقاد به بی ثباتی دنیا تکیه داشت.

دلیل نام گذاری سبک عراقی: بعد از مغول کانون های فرهنگی  از خراسان که کانون فرهنگی ایرامن آن زمان بود به عراق عجم(اصفهان،همدان ،ری، اراک،کرمانشاه ، قزوین، کاشان و ....انتقال یافت. شاعران .و نویسندگان بزرگ این دوره غالبا از اهالی شهرهای عراق عجم بودند.

الف) کم رنگ شدن قصیده و گسترش غزل که زبان دل و عشق بود.

ب) رواج نسبی مثنوی برای بیان اخلاق،عرفان و عاطفه مثل مثنوی مولوی  که حماسه ای عرفانی است.

ج )بی توجهی شاعران به حاکمان

د)شعر این عصر نرم،دلنشین  برخوردار از معانی عمیق ، انسانی و آسمانی شد

وضعیت زبان و ادب فارسی  در این دوره تغییرات زیر شد: زبان وادب فارسی دچار سستی و نابسامانی شد وبسیاری از داشنشمندان و ادیبان کشته یا متواری شدند.

 از دربار های ادب دوست و خاندان های  ادب پرور نیز خبری نبود.

اما در کنار این عوامل مخرب و منفی در این دوره عوامل مثبتی نیز وجود داشت  از جمله این که:

با انتقال قدرت از خراسان به مرکز ایران ، زبان و ادبیات فارسی در ناحیه عراق عجم  گسترش یافت و در حوزه های ری،فارس، همدان و اطراف آن ها آثار ارزشمندی پدید آمد و زمینه هایی برای تغییر سبک از خراسانی به عراقی ایجاد شد.

سعدی

شهرت و ویژ گی های شاعر :شاعر بزرگ که فرمانروای ملک سخن است درطول 35 سال سیرو سفر در جهان تجربه اندوخت. در سرودن غزلیات عاشقانه سرآمد شاعران بود.

آثار نوع نثر قالب وموضوع های کتاب  :کتاب گلستان را به نثر مسج .بوستان را درقالب مثنوی خلق کرد. آموزش حکمت عملی  بهصورت روان و رسا در قالب شعر، داستان وحکایت

جلال الدین بلخی

شهرت و ویژ گی های شاعر :خداوندگار عشق و عرفان و از شاغران شاخص این قرن است که آثرا خودرا در دو محور تفکر و احساس خلق می کند.

آثار نوع نثر قالب وموضوع های کتاب: مثنوی معنوی و دیوان شمس . در این دو بسیاری  از معارف بشری و مسائل عرفانی را بیان کرده است.

فخر الدین عراقی

شهرت و ویژ گی های شاعر : وی غزل های غرفانی زیبایی را سرودند.مثنوی عشاق نام

آثار نوع نثر قالب وموضوع های کتاب  :1_کتاب لمعات او در این کتاب سلوک عارفانه را در قالب نظم و نثر بیان کردند2_مثنوی عشاق نامه در این کتاب درهر فضلی به یکی از مبتاحث عرفانی پرداخته  و سخن خودرا با تمثیل و حکایت به پایان  رسانده است.

فخرالدین رازی معروف به نجم دایه

شهرت و ویژ گی های شاعر :ایشان از عارفان و نویسندگان  و منشیان توانای عصر خود بود

آثار نوع نثر قالب وموضوع های کتاب  : مرصادالعباد من المبدا الی المعاد.نثر این کتاب شیوا،دل انگیز و آراسته است. موضوع آن بیان سلوک دین و تربیت انسانی است

عطا ملک جوینی

شهرت و ویژگی های شاعر: وی در دامان خاندانی با نفوذ در حکومت مغولان تربیت یافت . از جوانی به کارهای دیوانی پرداخت و از نثر نویسان این دوره است. درباره مغولان اطلاعات زیادی را جمع آوری کرد و همین امر موجب شد که کتاب را تألیف کند.

آثار نوع نثر قالب وموضوع های کتاب: تاریخ جهانگشا نثری مصنوع است.محتوا کتاب جهانگشا: شرح ظهور چنگیز خان مغول و بیان احوال  فتوحات او ،تاریخ خوارزمشاهیان ففتح قلعه های اسماعیلیه و حکومت جانشینان حسن صباح

خواجه رشید الدین فضل الله همدانی

شهرت و ویژگی های شاعر: ایشان از چهره های علمی و سیاسی  در عصر ایلخانان هستند. وزیر مقتدر غازان خان و اولجایتو بود.اقدام مهم فرهنگی او تأسیس عمارت ربع رشیدی است که در تبریز است. و در حکم دانشگاه آن زمان بوده است.

آثار نوع نثر قالب وموضوع های کتاب: مهم ترین کتاب او جوامع التواریخ است که به نثری عالمانه و پخته نوشته شده است.

شمس قیس رازی

شهرت و ویژگی های شاعر:از نویسندگان زبر دست این دوره است و اثر معروفش المعجم فی معاییر الشعار العجم است که تین کتاب نخستین  و مهم ترین اثر در علم عروض ،قافیه بدیع و نقد شعر است .

آثار نوع نثر قالب وموضوع های کتاب:اثر معروفش المعجم فی معاییر الشعار العجم است نثری ساده و عالمانه دارد. علم عروض ،قافیه بدیع و نقد شعر

1_تیموریان تقریبا از نیمه دوم قرن هشتم تا اوایل قرن دهم در ایران حکومت کردند.

2_در این دوره به دلیل بی اعتقادی برخی از ایلخانان مغول  بی تعصبی برخی دیگر نسبت به مذاهب رایج فرصتی پدید آمد تا صاحبان مذاهب مختلف عقاید خودرا ابراز کنند.

3_بازماندگان تیمور مثل بازماندگان چنگیز، کم و بیش ازفرهنگ ایرانی تاثیر پذیرفتند .

4_زبان و فرهنگ فارس از شبه قاره هند تاآسیا صغیر را در بر گرفت  ضمن اینکه مناطقی از ایران بویژه  شیراز مرکز ادبی این عصر به شمار می رفت.

5_ قصیده سرایی به دلیل از بین رفتن دربار های ادب دوست  ایرانی تبار از رونق افتاد و زبان شعر به جز در سروده شاعران شاخصی مثل خواجو و حافظ به سسستی گرایید.

خواجوی کرمانی

یکی از غزل پردازان برجسته این دوره که غزل های او بر حافظ نیز تاثیر گذار بوده است .

شعرش در مجموع کمال یافته و پخته است.

چند مثنوی به پیروی از پنج گنج نظامی سروده است.

ابن یمین

مردی دهقان پیشه و شاعر عصر سربداران و در سرودن قطعات اخلاقی برپایه طعن و طنز شهرت دارد.ایشان در شعر خود قناعت پیشگی و بی اعتباری دنیارا مورد تاکید قرارمی دهد.

حافظ

سرآمد شاعران این عصر است و شعرش به قول خودش همه بیت الغزل معرفت است و فرهنگ گذشته شاعران باهمه کمال ایرانی_ اسلامی در غزل او مشهود است.او با تلفیق عشق و عرفان غزل فارسی را به کمال رسانید.لحن سخن او گزنده طنز آمیز و سرشار از خیرخواهی و اصلاح طلبی است.

سلمان ساوجی

او مثنوی جمشید و خورشید را به شیوه داستان های نظامی سرود.در غزل توجه خاصی به سعدی و مولوی داشت و قصایدی به سبک عراقی نیز سروده است.

عبید زاکانی

شاعری که ناملایمت و اوضاع آشفته روزگار خود را بر نمی تافت و تزویر و ریاکاری حاکمان رادر آثارش به تصویر می کشید.آثار منظوم :او ناهنجاری های اجتماعی را در مجموعه موش و گربه به شیوه طنز و تمثیل بیان کرده است.آثارمنثور:رساله دلگشا،اخلاق الاشراف و صد پند

حمدالله مستوفی

مورخ مشهور و نویسنده کتاب تاریخ گزیده است.موضوع کتاب تاریخ گزیده:تاریخ پیامبران ،خلفای چهارگانه،خلفای بنی عباس و تاریخ ایران را تا سال 730ه.ق. در بر می گیرد.

1_بعد از حکله مغولان ، کشورمان مورد حمله تیمور گورکانی قرار گرفت و آنچه پس از حمله مغول سالم یا نیمه سالم مانده بود مثل فارس  یا در زمان ایلخانان(جانشینان چنگیز خان)مختصر تجدید حیاتی یافته بود ،همه از بین رفتند .

2_ تیموریان از نیمه دوم قرن هشتم  تا اوایل قرن دهم در کشورمان حاکم بودند.

3_ بازماندگان نیمور پس از مدتی در ایران  متمدن شدند.

1_علاوه بر گسترش هنرهایی چون مینیاتور ، معماری و تذهیب ، تاریخ نویسی نیز ادامه یافت .

2_ ادبیات رونق تازه گرفت و افرادی مثل جامی و دولتشاه کتا بهای ارزشمندی نوشتند ؛البته این رونق بنیادی نبود کتاب های این دوره اغلب سطحی  و ادبیات نیز تقلیدی و فاقد نوآوری بود .

3_بعد از مرگ تیمور ، شاهرخ هرات را مرکز فرمانروایی خود قرار داد وبه هنر و فرهنگ اسلامی علاقه مند شد از هنرمندان خوشنویس ،نقاش و شاعر حمایت کرد.

4_بایسنقر میرزا پسر شاهرخ هنرمند و هنردوست بود ودر زمان او هنرمندان ، قرآن کریم و شاهنامه فردوسی را به خط خوش نوشتند و با تصاویری زیبا آراستند آثاری ماندگاری از هنر اسلامی عرضه کردند.

جامی

معروفترین شاعران این قرن است.کتاب بهارستان را به تقلید از گلستان سعدی نوشت.کتاب نفحات از الانس به شیوه تذکره اولیای عطار در بین حقایق عرفانی و ذکر احوال عارفان نوشت.سرودن مثنوی هایی از جمله تحفه الاحرار به پیروی از نظامی

شاه نعمت الله ولی

شاعر عارف و سرسلسله صوفیان نعمت اللهی و دیوان شعرش مضامین عرفانی دارد.

دولت شاه سمرقندی

کتاب تذکره دولت شاه را به تشویق امیرعلی شیرنوایی نوشته است که موضوع آن شرح احوال بیش از صد تن از شاعران ایرانی از آغاز تا زمان مولف است.

با کمی دقت در پدیده ها و عناصر طبیعی، گونه اي نظم و سامان در رفتار آنها درك می شود؛ مثلا در پی آمدن شب و روز، گردش فصل ها، حرکت آهنگین عقربه هاي ساعت، حرکت پاي دوچرخه سوار و . . . . موزون و موسیقیایی است و نوعی تداوم و تکرار منظم را به گوش و چشم می رسانند که معمولا دلنشین است.

 کلام منظوم یا شعر هم هم که آهنگین و موسیقیایی است، پایه ها و پاره هاي آوایی موزون دارد.

 با خوانش درست شعر، به درنگ منظم و یکنواختی که بعد از هر دسته هجا ها وجود دارد، پی می بریم. خانه ها به گونه اي منظم کنار هم چیده شده اند؛ به هریک از این خانه ها پایه یا رکن عروضی می گویند.

 وزن شعر در حقیقت چینش منظم این پایه هاي آوایی است.

رعایت نکات زیر در تقطیع شعر بسیار مهم و ضروري است :

 -1 خوانش صحیح شعر و درست نوشتن آن یعنی نوشتن شعر به خط عروضی و صورت ملفوظ آن مثل به عبارت دیگر هرچه می خوانیم، می نویسیم.

 مثل مصراع زیر:

-2 حذف همزه در صورت نیاز:

 در افتاد= دَ رف تاد              سرآمد = سَ را مد

-3 هنگامی که واوعطف بین دو کلمه دربیت وجود دارد ممکن است واو عطف را به این شکل بخوانیم و تقطیع کنیم:    جان و خرد = جا نُ خِ رد

-4 حذف حروفی که نوشته می شوند ولی خوانده نمی شوند

-5 حروفی که مشدد هستند دو بار خوانده می شوند پس دوبار هم می نویسیم.

-6 آشنایی با معنا و مفهوم واژه ها. اگر در بیت زیر: نتْوان را به شکل نَتَوان و قوّت ( قدرت)را قوت(غذا) بخوانیم وزن شعر درست به دست نمی آید.

خوانش غلط: چ ن ت وان ع دو را به قوت ش کست              به نع مت ب با ید د ر فت ن بست

خوانش صحیح:

بعد از خوانش صحیح و نوشتن خط عروضی مصراع را چند بار می خوانیم و با خوانش صحیح و درست شعر، به درنگ منظم و یکنواختی که بعد از هر دسته از هجاها وجود دارد، پی می بریم

 حالا بعد از خوانش صحیح و تقطیع هجایی، بیت بالا، پایه ها و ارکان بیت را با همان ضرب و اهنگی که هنگام خوانش احساس می کنید جدا می کنیم:هر قسمت را که مرز و پایه آوایی است رنگی کردیم تا متوجه شوید که در پایان هر رکن یک درنگ و توقف کوتاه داربیم وهر کدام را به رنگ خاصی نوشتیم .

چو نتوان عدو را به قوت شکست                              به نعمت بباید در فتنه بست

مثال دیگر:

این درنگ هاي پایان هر رکن مرز پایه هاي آوایی را به ما نشان می دهد. پشت سر هم آمدن این پایه ها موسیقی و آهنگی را در خوانش بیت ها پدید می آورد. چگونگی تفکیک پایه ها و خوانش بیت ها، نظم دیداري و شنیداري را به ما نشان می دهند؛ این نظم سبب درك پایه هاي آوایی و لذت بردن از موسیقی متن، می شود.

از نظر ادبی شیوه هاي گوناگونی براي آفرینش تخیل و بیان معنا وجود دارد که مهم ترین آنها چهار آرایه تشبیه، مجاز، استعاره و کنایه هستند و هر چهار آرایه در حوزه علم بیان بررسی می کنند.

شاعران و نویسندگان معانی ذهنی خود را با استفاده از آرایه هاي لفظی و معنوي و عناصر علم بیان به دیگران منتقل می کنند و کلام ساده و عادي را به سخنی ادبی و هنري تبدیل می کنند. مثال:

شاعر جمله «عادي کودک می گرید» را به شکل زیر ادبی می کند:

الف- اشک مانند باران از گونه کودک می چکید.( زبان ادبی) مشبه ادات مشبه به وجه شبه تشبیه: مانند کردن چیزي به چیز دیگر و چهارپایه دارد:

تشبیه گسترده و تشبیه فشرده

تشبیه گسترده:

تشبیهی که چهار رکن یا سه رکن آن ذکر شود تشبیه گسترده نام دارد.

تشبیه فشرده یا بلیغ:

تشبیهی که فقط دو رکن اصلی یعنی مشبه و مشبه به دارد و ادات و وجه شبه ندارد، نکته: این نوع تشبیه کلام را ادبی تر و زیباتر می کند

تشبیه فشرده به دو صورت به کار می رود:

ترکیب اضافی:

(مضاف و مضاف الیه)در این ترکیب حتما باید یک ترکیب اضافی اسم+  ِ  + اسم داشته باشیم. به صورت

غیر اضافی:

این نوع تشبیه ها معمولا به صورت جمله اسنادی هستند

مثال براي تشبیه فشرده به شکل ترکیب اضافی: مثل

الف) دست از مسِ وجود چو مردان بشوي تا کیمیايِ عشق بیابی و زر شوي    ( حافظ )

ب) آتش خشم اول در خداوند خشم افتد.    (گلستان سعدي)

ج) پیش کمان ابرویش لابه همی کنم؛ ولی گوش کشیده است؛ از آن گوش به من نمی کند

مثال براي تشبیه فشرده غیر اضافی:

روش تشخیص تشبیه فشرده: این نوع همان اضافه تشبیهی است یعنی دو اسم با علامت کسره به هم اضافه شده اند مثل چراغ ِ علم: علم به چراغ تشبیه شده است. ( علم مثل چراغ است در روشنی بخشی)

حمله مغول سبب خدشه دارشدن احساسات و غرور ملی ایرانیان شد.

اندیشه هایی مثل بی اعتباری دنیا، اعتقاد به قضا و قدر رواج پیدا کرد. .

مفاهیم عرفانی شعر این دوره پرهیز از زهدریایی، توجه به صفا و پالایش درون پر شد.

و ...

الف)ویژگی های زبانی :

درهم آمیختگی ویژگی های نو و کهنه

 کم شدن واژه های اصیل فارسی و جایگزینی آنها با واژه های عربی.

استفاده بسیار اندک از "مر "ایدون" ایدر" ابر"

استفاده از "می "به جای "همی" و" در" به جای "اندر"

ب)ویژگی های ادبی:

رونق و فراوانی قالب غزل و تثبیت تخلص

توجه به صنایع بدیع و معانی

 فاصله گرفتن شعر از دربار و ازبین رفتن قصیده

 رواج غزل های عارفانه و عاشقانه

پ) ویژگی های فکری:

معشوق زمینی و دست یافتنی سبک خراسانی، جای خود را به معشوقی والا و گاه آسمانی می دهد.

توجه به امور اخروی و بی اعتباردانستن دنیا و اعتقاد به قضا و قدر رونق یافت..

پرهیز از زهد ریایی، توجه به صفای درون و برتری عشق بر عقل، از مفاهیم عرفانی شعر این دوره است.

پس از حمله مغول ، به سبب شکست احساسات و غرور ملی، ایرانیان، روی تصوف آوردند.

الف) ویژگی های زبانی:

ضعیف شدن نثر فنی و در نهایت از بین رفتن آن در دورۀ تیموری در قرن هشتم

ساده شدن نثر بیش تر کتاب ها

ورود واژه های مغولی و پس از آن، ترکی

ضعف و سستی در ساختار جمله ها

رواج و رونق " تاریخ نویسی " به زبان ساده

بازنویسی کتاب های نثر فنی به زبان ساده.

یکی از کتاب هایی که در این دوره به نثر ساده باز نویسی شد، کتاب«کلیله و دمنه » است. این کتاب را واعظ کاشفی بازگردانی کرد ونام آن را « انوار سهیلی»گذاشت.

ورود واژه های مغولی و پس از آن، ترکی

تعدادی از واژه ها از جمله ییلاق ،قشلاق،یورش ،قشون و ... درزبان امروز به کار می رود.

حسین بایقرا، امیرعلی شیرنوایی ترکی گویی را در هرات تشویق می کردند.

امیر علی شیرنوایی کتاب های محاکمه اللغتین ،مجالس النفائس، محبوب القلوب را به ترکی نوشت .

ظهیرالدین بابر کتاب بابر نامه را به ترکی نوشت .

تعدادی از واژه ها، از جمله ییلاق، قشلاق، یورش، قشون و ... در زبان امروز هم به کار می رود.

رواج و رونق " تاریخ نویسی " به زبان ساده

نثر این کتب تاریخی یک دست و فصیح و روان نیست.

علاقه مغولان به ثبت وقایع پدران و اجدادشان سبب رواج تاریخ نویسی در دوره مغول و تیموری شد.

حاشیه نویسی های متعدد به نثر ساده بر کتب تاریخی قدیمی انجام شد.

ب) ویژگی های ادبی:

توجه به صنایع ادبی به جای تعمق و تفکر

توجه به ظاهرسازی و صنایعی چون ذوقافیتین و ذوبحرین سرایی و ماده تاریخ و ...

آوردن سجع های متوالی و استعاره های دور از ذهن و بی روح

پ) ویژگی های فکری:

کم شدن دقت و صحت مطالب به دلیل کشته شدن و متواری شدن فضلا و از بین رفتن کتابخانه ها.

 کم شدن تحقیق و پژوهش به علت نبود استادان بزرگ و از بین رفتن مراکز علمی.

 کنارآمدن عرفا با مغولان و از دست دادن اصالت خود و مشغول شدن به درسی کردن عرفان و شرح اصطلاحات آن.

در مصرع هایی که از 3 رکن تشکیل شده اند، رکن های 1 و 2 کاملا یکسان هستند و در مصرع هایی که از 4 رکن تشکیل شده اند، رکن های 1و2و3 کاملاً یکسان هستند. گاهی ممکن است رکن پایانی متفاوت باشد. به این نوع همسان تک پایه ای یا متفق الارکان نیز می گویند.

در این وزن رکن ها قرینه یکدیگرند، یعنی رکن 1 و رکن 3 همسان هستند، رکن 2 و رکن 4 همسان هستند. به این وزن، دَوری یا متناوب الارکان نیز می گویند.

رکن ها با یکدیگر متفاوت هستند.

تجزیه شعر به رکن ها و پایه های عروضی.

هر مصراع حداکثر از 16 هجا تشکیل می شود؛ که نهایتاً به 4 دسته 4 تایی قابل تقسیم است.

پس از دسته بندی هجاها، می توانیم برای هرکدام از آن ها، یک معادل جایگزین کنیم.

برای جایگزینی هجاها، از قوانینی که قبلاً بر اساس زبان عربی وضع شده است استفاده می کنیم. یعنی ریشه تمامی وزن ها «ف ع ل»است.

جایگزینی به این دلیل است که بتوانیم با نامیدن دسته ها (خوشه های هجایی، رکن ها)به نام های از پیش تعیین شده، وزن و موسیقی شعر را بهتر درک کنیم.

مثلا به جای گفتن یک هجای کوتاه، سه هجای بلند (__ __ U)از معادل آن یعنی «مَفاعیلُن »استفاده می کنیم.

ممکن است در پایان هر مصراع یک یا دو هجا اضافه بماند که باید ارکان پایانی معادل هر کدام را بنویسیم.

 این درس در رابطه با وزن همسان است. با دو نوع دیگر وزن (دولَختی و ناهمسان)در درس های آینده و سال آینده آشنا می شویم.

1. فَعولن    U)__ __ )
2. مُستَفعِلن ( __ __(__U
3. مَفاعیلُن __U )  __ __(
4. فَعَالتُنUU )    __ __(
5. فاعِالتُن )  __U__ __(
6. مُفتَعِلُن )  __ UU__(

جمعاً 19 وزن عروضی وجود دارد. که با تقطیع به ارکان هر مصراع، مجموعه ای از چند رکن به دست می آید که باید جزء 19 رکن گفته شده باشد.

 1(مفاعیلن: هَزَج

 2(فاعالتن: رَمَل

 3(مستفعلن: رَجَز

 4(فعولن: مُتَقارِب

  خانوادۀ فاعالتن ) بَحر رمل (

 1(فاعالتن )  __U__ __(

2( فاعِلُن )  __U__(

 3(فَعَالتُن UU) __ __(

 (4 فَعَالتُ UU )    __ (U

 5(فاعِالتُ ( __( U __ U

 6(فَعَلُن(__ UU)

 7(فَع لُن)  __ __(

 8(فَع)__(

خانوادۀ مفاعیلن ) بحر هزج (

 9(مفاعیلن  __U )  __ __(

 10(مَفاعیلُ  __U )  __(U

 11(مَفاعِلُنU  )  __U__(

 12(مَفاعِل U )    __ (UU

 13(فَعولُن ) مَفاعیU) __ __ ) )بحر متقارب(

 14(فَعَل U )    __)

 خانوادۀ مستفعلن ) بحر رجز (

 15( مستفعلن) __ __ U__)

 16(مُفتَعِلُن UU__ )    __)

 17(مُستَفعِلُ )  __ __(UU

خانوادۀ مفعولُن:

 18(مَفعولُن )مُستَفعِل)  ( ____  __(

 19( مَفعول )  __ __(U

عبارتند از:

1_محلیه

محل ومکان یک چیز را ذکرمی کنند اما منظور خود آن چیزاست.

حقیقت:

اولین و رایج ترین معنایی است که از یک واژه به ذهن ما می رسد.

 مجاز:

(غیر حقیقت) به کار رفتن واژه اي است در غیر معنی حقیقی خود به شرط وجود علاقه (پیوند) و قرینه (نشانه)

علاقه: پیوند وارتباطی است که بین معناي حقیقی ومعناي (غیر حقیقی) مجازي یک واژهوجود دارد. نکته: اگرعلاقه نباشد مجاز هم نخواهد بود.

نشانه اي در جمله یا بیت است که ذهن را از معناي حقیقی باز می داردوبه معنـاي (غیـر حقیقـی) مجازي سوق می دهد.

 قرینه ها دونوع هستند:

الف) لفظی   ب) معنوي

بیش ترقرینه ها لفظی هستند که به صورت واژه، عبارت کوتاه یا جمله در متن مورد نظروجود دارند. منظور از قرینه معنوي شرایط زمان ومکان و... است که (غیر حقیقی) مجاز بودن واژه را نشان می دهد.

 یک علت پیدایی مجاز این است که واژگان محدود اما معناها نامحدود هستند. علت دیگر، مجـاز مـتن را خیال انگیزمیکند و زبان راوسعت میبخشد ودر سخن موجب ایجازومبالغهو زیبایی میگردد.

 در این قرن حکومت در دست جانشینان تیمور بود؛به گونه ای که در هر گوشه ای حاکمی از آنان حکومت می کرد.اوضاع اجتماعی و سیاسی ایران در این دوره به طور کلی و وضع ادبیات نیز،به تبع آن آشفته شده بود.

 در این سالها دو جریان شعری بیشتر رونق داشت:

*سعدی*بابافغانی شیرازی

1)شعر لطیف و فصیح: حافظ

 2)مکتب وقوع :نتیجه چاره اندیش شاعران برای تغییر سبک و رهایی از گرفتاری تقلید بود و بازتاب طبیعی محیط اجتماعی

سیطره ی دراز مدت مغولان و تیموریان بر سرزمین ایران بر سرزمین ایران و ویرانی ها و خرابی هایی که در همه ی ابعاد و زمینه ها به بار آورند،دانش،فرهنگ، و ادبیات را تحت الشعاع خود قرار داد.بعد از ظهور شاعرانی چون سعدی،موالانا و حافظ در دوره ی عراقی،به دلیل تسلط طولالنی مدت مغول و تیموری، جایی برای رشد زبان و ادبیات فارسی و ادیبان باقی نماند.

 شاعران این دوره تشخیص داده بودند که سبک عراقی از واقعیت دور شده و کاملا جنبه ذهنی و تخیلی یافته است و با ادامه پایبندی به سنن ادبی نابود می شود.پس باید به سوی حقیقت جویی و واقع گویی بازگشت.شاعران برای این کار نیازمند پرداختن به مسائل اجتماعی و انتقادهای سیاسی بودند و قالب غزل با توجه به نقش و سابقه کاربردش اجازه جولان بیشتر در این میدان را نمی داد. عوامل روی آوردن شاعران ایرانی به دربارهای هندی :

1(بی توجهی و بی مهری شاهان صفوی نسبت به شاعران

2)شاعرنوازی و ادب گرایی سلاطین

فرهنگ هند، در این دوره از فرهنگ ایرانی همچنان تاثیر می پذیرفت و فضالی هند از تالیف کتاب و سرودن شعر به زبان فارسی و بها دادن به فرهنگ آن،استقبال می کردند.شاهان گورکانی هند نیز همگی به فارسی سخن می گفتند.زبان فارسی که در شبه قاره هند استحکام و استقرار لازم را به دست آورده بود،همه گیر و رسمی شد و تا زمان حاکمیت استعمار انگلیس در هند زبان رسمی آن دیار بود. فرهنگ شهرهای ایران در این زمان:

 1)اصفهان

(2خراسان

(3آذربایجان

(4نواحی مرکزی ایران

 هرچند شاهان صفوی در ترویج و نفوذ زبان ترکی در ایران نقش بسزایی داشتند؛ اما کم و بیش به زبان فارسی نیز کتاب نوشته یا شعر گفته اند و به نوعی علاقه نشان داده اند.افزون بر آن برخی از ایشان مقام شیخی و رهبری طریقت داشتند و از این رو لازم می دانستند خود را در چنین مقام فرهنگی نگاه دارند،علاوه بر این با روسای مذاهب در تماس نزدیک بودند و از طرف دیگر رقبایی چون شاهان عثمانی و هندی داشتند.

 هنرهای رشدیافته در عصر صفوی: قالی بافی سفالگری نقاشی تذهیب

بابافغانی شیرازی

از شعرای تاثیرگذار قرن در ایران است که شعرش از نظر دقت،ظرافت و رقت معانی مشهور است.

وحشی بافقی از دیگر شاعران این دوره است که سبک شعرش حد واسط سبک عراقی و هندی است و واقع گرایی شاخصه ی اصلی آن است.

محتشم کاشانی در سرودن شعر مذهبی معروف و ترکیب بند عاشورایی او زبانزد است:

»باز این چه شورش است که در خلق عالم است

باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم»

حکومت صفوی پس از کشاکش های به وجودآمده در ایران روی کار آمد و مذهب شیعه را ترویج کرد و به شعر ستایشی و درباری و عاشقانه های زمینی بی توجه بود؛ از این رو شاعران سروده ها خود را بیشتر با مضامین پند و اندرز،توصیف و بیان امور طبیعی و همچنین تبدیل موضوعات و تمثیلات کهن به مضامین تازه و به زبان جدید همراه کردند.

 وابسته نبودن شعر به دربار و ازبین رفتن طبقه مدیحه سرایان درباری باعث شدکه طبقات و گروههای بیشتری مدعی شعر و شاعری شوند.

 رفاه اقتصادی مردم در آن زمان

آبادانی شهرهای ایران

 رونق تجارت و کسب و کار

کلیم کاشانی

در ابداع معانی و خیالهای رنگین مشهور است.و این ویژگی به غزل های او لطف ویژه ای بخشیده است.ضرب المثل ها و الفاظ محاوره که زبان غزل این دوره را به لفق خیال عامه نزدیک کرده سخن او را برجسته ساخته است.وی با به کار بردن مضمون های ابداعی فراوان«خالق المعانی ثانی»لقب گرفت.

صائب تبریزی

 معروف ترین شاعر سبک هندی و از پرکارترین شاعران فارسی زبان است. او در غزلسرایی مشهور است و برخی از تک بیتهای غزلش شاهکارهایی از ذوق و اندیشه اند.صائب را خداوندگار مضامین تازه ی شعری دانسته اند.

بیدل دهلوی

او را به سبب سرودن غزلهای خیال انگیز و به کار بردن مضمون های بدیع و گاه دور از ذهن می شناسیم.از ویژگی های عمده شعر بیدل مضمون های پیچیده و استعاره های رنگین،خیال انگیز و سرشار از ابهام و تخیل های رمزآمیز شاعرانه است.

بعد از آنکه پایه های آوایی بیت ها را مشخص کردیم و با خط عمودی از هم جدا کردیم ، اگر پایه های آوایی دو مصرع به شکلی هماهنگ در پی هم آمدند و درنگی منظم را در میان پایه ها احساس کردیم (هرمصرع از پایه های آوایی تکراری و منظم ، مثال سه هجایی یا چهار هجایی تشکیل شد)این پایه های تکراری و هماهنگ را پا یه های آوایی همسان می نامند.

همسان در لغت یعنی همسان ، مساوی ،مانند ،متحد اشکل ،همانند و یکسان

اگر کسی از من بپرسد میتوانی در یک جمله خالصه آموزش عروض(تقطیع کردن )را بگویی؟ میگویم وزن شعر یعنی مصوت های: بلند « آ     او     ای «

 همانگونه که شما میدانید زبان فارسی دارای 29 واج است که 23صامت مثل: د ،ر ،سو....  6مصوت 3: مصوت کوتاه   ُ  ِ  َ  و سه مصوت بلند آ او ای / اگر دانش آموزان نکات ریز و مهم مصوتها به ویژه مصوتهای بلند را در ذهن داشته باشد دچارخطا درتقطیع نخواهد شد.

برای پیدا کردن پایه های آوایی همسان ابتدا شعر را بصورت آهنگین می خوانیم

 روزگار است این که گه عزت دهد گه خوار دارد

چرخ بازیگر از این بازیچه ها بسیار دارد

سپس تقطیع به هجا و بعد تقطیع به ارکان می کنیم:

درزبان فارسی ابیات در هر مصرع (اشعار سنتی)حداقل دو رکن و حداکثر چهار رکن دارند.

 می بینیم که وزن این بیت از تکرار منظم 4بار فاعلاتن در هر مصرع تشکیل شده است.این نظم و تکرار همسان رکن ها را پایه های آوایی همسان می نامند.

ارکان عروضی فارسی 19 تاست که شما امسال با وزن های زیر آشنا می شوید:

فعولن                ( _ _U)مفاعیلن        (_ _ _U)   فاعالتن( _ _U_)

مستفعلن        ( _ U _ _)فعالتن       ( _ _UU) مفتعلن(_UU_ )

شمادر این درس با وزنهای تک پایه ای یا تکراری آشنا شدید که عبارتند از(معروفترین)

فعولن ( _ _U)  مفاعیلن   (_ _ _U)    فاعلاتن ( _ _U_)  مستفعلن ( _ U _ _)    مفتعلن (_UU_ )

در درس آینده نیز با پا یه های آوایی همسان دو لختی آشنا خواهید شد مانند : مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن / مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن- فعالت فاعلاتن فعالت فاعلاتن/ فعالت فاعلاتن فعلات فاعلاتن-

آوردن لفظی در معنی غیر معنی اصلی خود.

 اگر مشبه حذف شود و مشبه به بیاید: استعاره مصرّحه (آشکار(.

اگر مشبه به حذف شود و مشبه با لوازم مشبه به بیاید، استعارة مکنیّه (پوشیده(.

 استعارة مصرّحه :

بیان مشبه به و اراده تمامی ارکان تشبیه است.

 علّت نامگذاری استعارة مصّرحه: آن است که از طریق مشبه به، به آسانی می توان به وجه شبه و مشبه دست یافت چون مشبه به در داشتن وجه شبه ، قوی تر از مشبه است.

هدف از استعارة مصرّحه :

اغراق ، تاکید، ایجاز محسوس و عینی کردن امور و ...

 تشبیه ادعای همانندی است اما استعاره ادعای یکسانی.

 در استعاره : تشبیه به فراموشی سپرده می شود گویی مشبه، فردی از افراد مشبه به است.

 استعاره از تشبیه رساتر و خیال انگیز تر است و در بر انگیختن عواطف موثر است چون خود از درون تشبیه بلیغ که از رساترین نوع تشبیه است، خلق می شود.

 استعاره ذهن را با شگفتی، درنگ و جستجو روبرو میسازد و زیبایی آن نیز برخاسته از همین معنی است.

 توضیح: می بینیم که منظور از «گل»و «بهار»در مصراع اول همان گل و بهار حقیقی است ولی در مصراع دوم منظور از »گل»و «بهار»معشوق شاعر است و این منظور شاعر را از روی شباهت مشبه (معشوق) و مشبه به (گل و بهار) می فهمیم. توج )دلایل کشف مشبه از مشبه به در بیت فوق).

1)وجود نشانه ای که ذهن را از معنی اصلی باز می گردان

2)آشکاری وجه شبه یعنی صفت مشترک میان طرفین تشبیه به قدری آشکار است که مشبه به بلافاصله مشبه را به یاد میآورد.

هرچه کاوش ذهنی بیشتر باشد لذّت ادبی بیشتر است، زیبایی و رسایی استعاره نیز در همین نکته است.

 نفسی بیاوبنشین ، سخنی بگوو بشن   که به تشنگی بمردم برآب زندگانی

توضیح: شاعر نیاز خود را به تشنگی و دوست را به آب زندگانی مانند کرده است. لذا در این بیت دو استعاره داریم

 چون : اولا تشنگی و آب در معنی اصل به کار نرفته است. ثانیا تشنگی و آب مشبه به دو تشبیه است که همه پایه های آن حذف شده اند.

 زیبایی این هنر شاعرانه در این است که شاعر شباهت مشبه را به مشبه به به حدی می داند که آنها را یکسان می بیند و این یکسانی را غیر قابل انکار می داند که نیازی به ذکر طرف دیگر نمی بیند پس استعارة مصرحه تشبیه بلیغی است که مشبه آن حذف میگردد و مشبه به بیان میگردد.

 این استعاره مشبهی است که به همراه یکی از اجزای یا ویژگی های مشبه به می آید.

 به عبارت بهتر اگر در تشبیهی مشبه به حذف شود و مشبه، به همراه یکی از ویژگی های مشبه به یا به همراه وجه شبه ذکر شود استعارة مکنیّه است.

 1-جزء یا ویژگی «مشبه به»به «مشبه»اضافه می شود: اضافة استعاره مانند کنگرة عرش.

2-جزءیا ویژگی «مشبه به»به صورت یک گزاره به «مشبه»که نهاد جمله است نسبت داده می شود: اسنادی مانند:

 به صحرا شدم عشق باریده بود (عشق از جهت باریدن مانند  باران است(.

                        نهاد   گزاره  مشبه  وجه شبه  ادات  مشبه به

شرط زیبایی استعارة مکنیّه در گرو آن ویژگی است که از «مشبه به»انتخاب و به صحرا، «مشبه»ذکر میشود.

 تشخیص:

استعارة مکنیّه ای که مشبه به آن انسان باشد. مانند: رخ اندیشه، برای اندیشه رخ قائل شده که صفت انسانی است.

 استعاة مکنیّه :

از تشبیه و استعارة مصّرحه بلیغ تر و موثرتر است. زیرا ذهن برای فهم آن نیازمند دقّت ، تامّل و تالش بیشتری است و از این رو لذّت بیشتری می برد.

استعارة مکنیّه:

از استعارة مصّرحه اغراق بیشتری دارد زیرا در آن «مشبه»برتر از «مشبه به»انگاشته میشود و بارزترین ویژگی مشبه به ، به آن افزوده میگردد.

 تفاوت نمودار استعارة مکنیّه / مصرّحه و تشبیه:

 تشبیه:

مشبه + مشبه به + ادات + وجه شبه

استعاره های مصرّحه:

«مشبه به»به تنهایی

استعارة مکنیّه:

مشبه + یکی از لوازم یا ویژگی های مشبه به.

 مثال های دیگر:

 توضیح:

 شاعر «قضا»را به «عقابی»مانند کرده است که پر دارد و می تواند در آسمان پرواز کند و از نیرومندترین پرندگان است)همان طور که قضا نیرومند است و انسان در برابر او ناتوان) «پر فروهشتن»را به عنوان یک ویژگی بارز مشبه به (عقاب)به مشبه (قضا)نسبت می دهد.

 ای نسیم سحرآرامگه یارکجاست 

منزل آن مه عاشق کش عیار کجاست

توضیح:

 وقتی شاعر نسیم سحر را مورد خطاب قرار می دهد آن را همانند انسان تصور می کند و از این طریق به آن جان می بخشد. «ای»از لوازم «مشبه به»است که شاعر قبل از «مشبه»می آورد تا نشان دهد که «مشبه به»او انسان است بنابر این هر چیزی که مورد خطاب واقع می شود اگر انسان نباشد یک استعارة مکنیّه و یک تشخیص است.

 سبک هندی از اوایل قرن یازدهم تا اواسط قرن دوازدهم به مدت ۱۵۰ سال در تاریخ ادبیّات فارسی رواج داشت

حکومت صفوی با آموزه های سنتی عرفانی در تضاد بود، در نتیجه شاعران به این موضوعات روی آوردند.

اندرز، مضمون افرینی ،باریک اندیشی، تبدیل موضوعات کهنه به مضامین تازه، بازسازی اندرز و تمثیل های کهن به شیوۀ او به شعر مدحی و درباری و عاشقانه بهایی نمی داد.

شعر از حوزۀ تصرف شاعران باسواد و آگاه به فن ادب خارج شد و در دسترس عامه و پیشه وران و بازاریان قرار گرفت.

سود:

شعر میان عامه مردم آمد و با مضمون ها و قلمروهای تازه ای روبه رو شد.

زیـان:

افراد کم اطلاع و عامی به شعر روی آوردند و آن را از استواری و سلامت پیشین خود دور ساختند.

قلمرو زبانی :

الف)روی آوردن طبقات مختلف مردم که عمدتا آموخته های ادبی نداشتند به عالم ادبیات باعث شده بود زبان کوچه و بازار به شعر راه یابد.

ب)دایره واژگان شعر گسترش یافت

 بسیاری از لغات ادبی قدیم از شعر حذف شده به طوری که زبان شعردر سبک هندی ،زبان جدید فارسی شد.

در این عصر از مختصات زبان قدیم  مخصوصا سبک خراسانی خبری نیست .

حمالت پی در پی بیگانگان (مغولان ، تیموریان و ازبکان)به ایران به ویژه نواحی شرق که باعث نابودی کتابخانه و از بین رفتن آثار کهن شد و فضال دیگر با کتب قدیم و با زبان قدیم مانوس نبودند.

تغییر جغرافیایی حوزه های شعر در نقاط مختلف ایران و تاثیر پذیرفتن از زبان نواحی گوناگون شاعرانی از قبیل صائب که در اشعار قدما تتبّع بسیار داشتند، از به کار بردن زبان قدیم پرهیز می کردند.

 زیرا : شعر از مدرسه به بازار آمده بود و زبان رایج، همان زبان رایج مردم عصر بود، از این رو: به کار نگرفتن زبان شعری قدما را نباید دلیل بی فضلی برخی از شاعران بزرگ سبک هندی محسوب کرد.

 در این سبک لغاتی چون «نزاکت، قالی، شیشه ، پُل، بخیه، سفال و... »که تا این زمان کمتردر شعر راه داشت، رواج یافته بود.

قلمرو زبانی :

پ)ورود لغات مربوط به مذاهب و آداب و رسوم  هندوان در حوزه شعر و ادب

ت) در این دوره با از بین رفتن سلطه حومت بغداد در ایران کاربرد لغات عربی کم شد.

 حملات تیموریان و ازبکان  موجب رواج لغات ترکی و ضعف زبان فارسی شد.

سلاطین صفوی در دربار به ترکی سخن می گفتند .

ث)زبان سبک هندی راباید زبانی واقع گرا دانست زیرا زبان حقیق مردم آن دوره بوده است.

ح)بی توجهی به زبان

ج)بی دقتی در کاربرد جمله ها و ترکیب ها

چ)ورود واژه های عامیانه

قلمرو ادبی:

الف)به دلیل کم توجّهی شاعران کوچه و بازار به آرایه های ادبی،ازبدیع وبیان جز به صورت طبیعی و تصادفی کمتر استفاده می شد.

در شعر برخی از شاعران شاخص، آرایه های ادبی رواج دارد که آرایه های پرکاربرد آن عبارتند از :

 تشبیه

تلمیح (که در مضمون سازی نقش فعالی دارد، البته در تلمیحات رایج نه تلمیحات غریب و نادر)

حسن تحلیل

حس آمیزی

تمثیل

 اسلوب معاد

ب)( قالب مسلّط در این دوره به ظاهر غزل است .)

 تعداد ابیات غزل محدودیت ندارد، حتی به 4۰ بیت هم می رسد و تکرار قافیه در آن امری طبیعی است.

دلیل طولانی بودن ابیات غزل و تکرار قافیه :

آن است که در حقیقت شاعر سبک هندی تک بیت گو است، یعنی قالب حقیقی شعرش مفردات است. منتها شاعر، این ابیات مستقل را به وسیله قافیه و ردیف به هم گره می زند. شاعر تک بیتی می سازد و آن را در غزلی که مناسب آن بیت باشد، قرار می دهد؛ از این رو کم وزیاد شدن ابیات غزل، آسیبی به شعر نمی زند.

قلمرو ادبی:

پ)استفاده از ردیف های طولاننی و خوش آهنگ مانند خواهم شدن، می شود پیدا، می برد مرا ، دیگر است و..)

قلمرو فکری:

الف)شعرهندی،شعری معناگراست نه صورت گرا.

شاعران این دوره به معنی توجه داشتند تا به زبان

معروف است که هیچ معنا و مفهومی در جهان نیست که در شعر صائب نیامده باشد.

صائب از گل قالی ، تند باد و تبخال هم مضمون ساخته است .

شاعران این دوره برای مضمون سازی از هر چیز در عالم طبیعت یا در ذهن استفاده می کردند .

 همه این مضمون ها در سطح هستند و در بین آنها آثار معنایی بزرگی نظیر «شاهنامۀ فردوسی ، مثنوی مولوی یا آثار عطار و سنایی»پدید نیامداند.

قلمرو فکری :

ب)شعر در سبک هندی بیشتر به تک بیت خلاصه میشود.

طول و عرض معنا از یک بیت بیش تر نمیرود و حداکثر تحسین و اعجابی را درحدآن بیت بر می انگیزد.

پ)کار شاعران سبک هندی ترجمه مطالب فلسفی عرفانی و غنایی گذشتگان به سبک هندی است که گاهی با وجود داشتن ابهام ، آن را قابل درک تر و خلاصه تر بیان می کند.

تلاش شاعران سبک هندی مضمون یابی به ارائه خیال خواص و معنی برجسته است،یعنی فکر یجزئی اما تازه و نگفته با بیانی اعجاب انگیز.

نثر کتاب های این دوره سه نوع است

ساده

 مصنوعی

 بینابینی

قصود از نثر ساده در این دوره، نثر مرسلی نظیر تاریخ بلعمی نیست. در نثر ساده این دوره، لغات و ترکیبات عربی و اشاره و به آیات و احادیث و درهم آمیختگی شعر و نثر کم نیست.

کتاب های معروفی که به نثر ساده نوشته شده اند (در خارج از ایران):

کتب دارا شکوه در هند

شرفنامه بدلیسی در عثمانی

بدایع الوقایع در ماوراء النهر

کتاب های معروفی که به نثر ساده نوشته شده اند: در زمینه تاریخ در داخل از ایران

عالم آرای صفوی از اسکندر بیک منشی تذکره شاه طهماسب از شاه طهماسب صفوی

کتاب های معروفی که به نثر ساده نوشته شده اند (در داخل ایران در زمینه عرفان)

عین الحیات از علی بن حسین واعظ کاشفی

کتاب های معروفی که به نثر ساده نوشته شده اند : در زمینه زندگی نامه در داخل از ایران

در زمینه هفت اقلیم از امین احمدی رازی مجالس المومنین از قاضی نورالله شوشتری

کتاب های معروفی که به نثر ساده نوشته شده اند (در داخل ایران در زمینه فقه)

جامع عبّاسی از شیخ بهایی شیخ بهایی شیخ بهایی

در این دوره از نثر مصنوع در فرمان ها، منشآت و دیباچه کتاب ها استفاده می شد.

 آثاری که دیباچه آن به نثر مصنوع است:

 شرفنامه بدلیسی  _  عیار دانش

 معروف ترین کتبی که تماماً به نثر مصنوع نوشته اند:

 عبّاس نامه از وحید قزوینی   _  محبوب القلوب از میرزا برخوردار فراهی

نثر مصنوع سبک هندی، حالوت (شیرینی)و فخامت (استواری)نثر فنی قرن های ششم و هفتم را ندارد و هرچه هست ، تکلف و بی ذوقی و غلط پردازی است.

«بینابین» نثری است که نه چندان ساده و نه چندان دشوار است. قصد نویسنده از نثر بینابین، در اصل آسان نویسی بوده است ؛ هرچند امروزه چندان روان وآسان به نظر نمی رسد .

 معروفترین کتب به نثر بینابین:

 حبیب السّیر از خواندمیر  _   احسن التواریخ از حسن بیگ روملو

قلمرو زبانی:

1_در آمیختگی نظم و نثر

2_کاربرد وجه وصفی

3_جمع بستن با «ات«     در کلمات عربی : محاربات در کلمات فارسی : گیلانات در ترکی و مغولی : ییلاقات

4_مطابقت صفت و موصوف و تقلید ازعربی

5_ آوردن تتابع اضافات در مقام تعارف و تمجید از بزرگان یا به سبب قرینه پردازی و موازنه

آوردن جمالت طوالنی

7 -کاربرد افعال با پیشوند های متعدّد

8_فراوانی لغات ترکی و مغولی

قلمرو ادبی :

نثر این دوره از دیدگاه ادبی ارزش والایی ندارد، زیرا به زبان عامیانه نزدیک است.

 نویسندگان این دوره هرگاه بخواهند متن ادبی بنویسند، تصنّعی و باتکلّف می نویسند.

 انحطاط ادبی در این زمان از دوره تیموری هم بیشتراست.

 استفاده از آیات، احادیث و عبارات عربی رواج بیشتری یافت و در آرایه تلمیح نمودار شد.

 ضرب المثل های شیرین فارسی به عبارات عربی مکّرر و بی روح بدل گردید.

 ویژگی های نثر سبک هندی در سه قلمرو قلمرو ادبی استفاده از شعرهای ضعیف در متن کتاب های منثور-که غالباً سروده خود مؤلفان است- رواج یافت

. بی دقّتی در ذکر تاریخ و حوادث تاریخی و رواج مدح و چاپلوسی، نثر این دوره را از رونق انداخت.

 آمیخته شدن زبان فارسی با دیگر زبان ها )مغولی،ترکی ، عربی و ...( باعث شد در این دوره کتاب هایی با عنوان «فرهنگ لغت»نوشته شود.

قلمرو فکری:

 عوامل زیر سبب شد تا در عصر اعتالی (اوج)صفوی، یعنی زمان شاه عبّاس اوّل ، ایران از نویسنده قوی بی بهره باشد .

 فساد و تیره بختی چند قرن گذشته

 کشتار مردم

 فرار دسته جمعی افراد با ذوق و آزاده از ترس استبداد، به خارج از ایران.

 کشته شدن یا مُردن افراد با استعداد و دانشمند از گرسنگی و فقر.

نمونه ای از نظم و نثر این دوره :

روزگاری شد ز چشم اعتبار افتاده ام

چون نگاه آشنا از چشم یار افتاده ام

دست رغبت کس نمی سازد به سوی من دراز

چون گل پژمرده بر روی مزار افتاده ام

اختیارم نیست چون گرداب در سرگشتگی

نبض موجم در تپیدن بی قرار افتاده ام

عقده ای هرگز نکردم باز از کار کسی

درچمن بیکار چون دست چنار افتاده ام

همچو گوهر دلم از سنگ گردد دور نیست

دور از مژگان ابر نوبهار افتاده ام 

صائب(سبک هندی)

ویژگی زبانی:

ساده و قابل فهم بودن زبان

بیان گسترش دایره واژگانی شعرِ شاعر با به کار بردن لغاتی نظیر «نبض، تپیدن، عقده، مزار، پژمرده و چنار«

 کاربرد زبان رایج مردم عصر: «از چشم افتاده ام ، عقده باز نکردم، دست راست نمی سازد، اختیارم نیست، روی مزار «

 کاربرد واژه هایی که کمتردر شعر قُدما به به کار رفته است «مزار و چنار«

ویژگی ادبی:

 قالب :غزل

نوع ردیف: فعلی (افتاده ام (

 استعاره ها: چشم اعتبار ، دست رغبت، اختیار گرداب، نبض موج، دست چنار، مژگان ابر نوبهار

 تشبیه ها: چون نگاه آشنا ، چون گل پژمرده افتاده ام، چون گرداب ... ، همچون گوهر....

ویژگی فکری:

قابلیت به شمار آوردن تک بیت به عنوان مفردات : (بیت2(

 بهره گیری از تصاویر واقعی دنیا برای قابل فهم ساختن سخن: گل پژمرده بر روی مزار، دست بیکار چنار ، از سنگ بودن گوهر

ناامیدی و سرخوردگی شاعر(۱ )

بی ثمر بودن زندگی/ مضمون سازی(2(

 معنی گرا بودن شاعر (3(

 کامل بودن معنای تک بیت ها/ بی ثمر بودن ، مشکل گشا نبودن در کار دیگران(4(

 یافتن فکری جزئی امّا تازه با بیانی اعجاب انگیز (۵)

ای گل که موج خنده ات از سر گذشته است

آماده باش گریه تلخ گلاب را

  صائب(سبک هندی)

ویژگی زبانی :

کاربرد زبان رایج مردم عصر : از سر گذشته است .

ویژگی ادبی:

 به حساب آوردن تک بیت به عنوان مفردات

 ای گل، گریه گلاب: تشخیص ، استعاره

 خنده گل : استعاره از باز شدن گلبرگ های گل

گریه تلخ: حس آمیزی

گل و گلاب : اشتقاق و تناسب

 حسن تعلیل: شاعر می گوید گل باید برای گریه تلخ گالب گرفتن آماده شود، زیرا بی خبری از ناپایداری خود و جهان، مستانه در حال خندیدن است.

ویژگی فکری:

 ناپایداری لذّات و خوشی های دنیایی

توأم بودن آسایش و رنج در جهان

به یک کرشمه که در کار آسمان کردی

می برد از شوق چشم کوکب ها

صائب(سبک هندی)

ویژگی زبانی:

کاربرد لغات عربی :«شوق» کوکب

بهره گیری از زبان رایج مردم : در کار کسی کرشمه کردن

ویژگی ادبی:

حسن تعلیل :شاعر علت چشمک زدن ستاره را نتیجه کرشمه معشوق در آسمان می داند

چشم کواکب ، کارآسمان: تشخیص، استعاره

چشم: مجاز از پلک

واج آرایی : تکرار صامت ک

پریدن چشم کوکب ها: کنایه از درخشندگی ستارگان

کرشمه در کار کسی کردن: کنایه از توجه و عنایت اندک

آسمان و کوکب : تناسب

پریدن پلک چشم:کنایه از آمدن مهمان ، تلمیح دارد به باور عامیانه گذشتگان که مهمان و عزیزی از راه می رسد.

ویژگی فکری:

کرشمه معشوق و شورانگیز به عشق

ز منجنیــق فلــک ســنگ فتنـــــه می بــارد

مــن ابلهانــــه گریــزم در آبگینـــه حصـــار

 عرفی شیرازی(سبک هندی(

ویژگی زبانی:

  کار برد «ز »جای «از «

به کار بردن فعل مضارع اخباری بدون نشانه «می»گریزم

استعمال اسم به جای صفت «آبگینه حصار»به جای »آبگینه ای حصار» (حصار شیشه ای(

ویژگی ادبی:

 ویژگی ادبی تشبیه ها : منجیل فلک، سنگ فتنه

 باریدن فتنه: استعارۀ مکنیّه، کنایه از نابسامانی اوضاع زمانه

 آبگینه حصار : استعاره از جای ناامن یا پناهگاه سست و پرخطر

 سنگ ==  آبگینه (شیشه): تضاد

 سنگ و منجنیق : تناسب

ویژگی فکری:

 ویژگی فکری گله و شکایت از ظلم زمانه

 تصویر آفرینی و مضمون سازی شاعر

 از طبقه علیه شعرا که ناظمان منظم سخن پیرایی و پیرانه بندان سلسله معنی آرایی اند در آن هنگام در اردوی معلا ممالک محروسه, شاعران سخنور و سخنوران بلاغت گستر بی شمار بودند در اوایل حال حضرت خاقانی جنتت مکانی توجه تمام به حال این طبقه بود .                                                  اسکندر بیک ترکمان(سبک هندی )

ویژگی زبانی:

اطناب در سخن

مترادف نامأنوس و الفاظ خشک : ناظمان و پیرایه بندان

 آوردن تتابع اضافات در مقام تعریف و تمجید : ناظمان مناظم سخن پیرایی ، پیرایه بندان سلسله معنی آرایی، اوایل حال حضرت خاقانی

مطابقت موصوف و صفت به شیوۀ زبان عربی : طبقه علّیه ، ممالک محروسه

کثرت واژگان عربی : «طبقه ، علیه، شعرا ، ناظم و...« کاربرد واژگان غیر ساده : »

سخن پیرایی ، پیرایه بندان ، معنی آرایی، بالغت گستر، جنّت مکانی«

ویژگی ادبی:

 موازنه : ناظمان مناظم سخن پیرایی و پیرایه بندان سلسله معنی آرایی

 واج آرایی: تکرار صامت «ن»و مصوّت بلند «ا »در «ناظمان مناظم - معنی آرایی«

 اشتقاق : ناظم و مناظم

 تناسب : ناظمان، ناظم، سخن پیرایی، معنی آرایی، شاعران و...

ویژگی فکری:

توجّه خاص پادشاه صفوی در آغاز سلطنت به طبقه شاعران

ای دوست شکر خوش تر ؟ یاآن که شکرسازد؟

ای دوست قمرخوش تر؟ یا آن که قمر سازد؟

مولوی(سبک عراقی)  

ویژگی زبانی:                                                                                                                

 تکرار : واژه های «دوست، ای، خوش تر، یا آن که ، سازد «

 جناس ناهمسان (ناقص اختالفی): شکر و قمر

ترصیع

ویژگی فکری:

برتری خالق بر هر چیز

 با رویت پدیده های هستی به یاد خداوند افتادن

چـنــین اســـت رســـم ســــرای درشــــت 

گهـــی پشــت به زیـن و گهــی زین به پشـت  

فردوسی (سبک خراسانی) 

ویژگی زبانی:

سادگی زبان شعر

 کم بودن واژگان عربی : «رسم «

 کاربرد «گهی»به جای «گاهی«

 کوتاهی جملات

ویژگی ادبی:

 سرا : استعاره از دنیا

 زین و پشت : مراعات نظیر و عکس

ناپایداری قدرت های جهان

 اوضاع زمان همیشه یکسان نیست ، گاهی شکست و گاهی پیروزی نصیب آدمی می شود.

 واقع گرایی

توجّه به دنیای بیرون

از مــکـــافـــات عمــــل غافــــل مشـــو

گنــدم از گنــدم بــرویــد جــــو ز جــــو

 مولوی(سبک عراقی(

ویژگی زبانی:

 سادگی زبان شعر

 نزدیک بودن بیت به مختصات زبانی سبک خراسانی

ویژگی ادبی:

 تکرار : واژه های «گندم »و «جو «

 گندم و جو : مراعات نظیر

ویژگی ادبی:

 واقع گرایی

 توجه به دنیای بیرون

 نتیجه هر عملی متناسب با خود آن عمل خواهد بود.

نقشی بر آب می زنم از گریه حالیا

تا کی شود قرین حقیقت مجاز من

حافظ (سبک عراقی)

ویژگی زبانی:

دشواری زبان شعر نسبت به سبک خراسانی

کاربرد واژگان متعدّد عربی : «نقشه، قرین ،حقیقت و مجاز«

ویژگی ادبی:

 تضاد : حقیقت == مجاز

 نقش بر آب زدن : کنایه از کار بیهوده کردن

ویژگی فکری:

 غم گرایی

فراق

کار بیهوده و بی ثبات انجام دادن

 قـمــری ریختـه بـالــم به پنــاه کـه رَوَم؟

تـا بـه کـی سـرکـشی ای سـرو خرامـان مـن؟

کلیم کاشانی(هندی زبان(

ویژگی زبانی:

 ساده به زبان شعر

ویژگی ادبی:

تشبیه : قمری ریخته بالم

سرو : استعاره از معشوق

ریخته بال : کنایه از عاجز و ناتوان

»سرکشی»: ایهام: -۱ کنایه از روی بر میگردانی بی اعتنایی می کنی

2_ نا فرمانی می کنی

ویژگی فکری:

 درون گرایی و بیان احوال شخصی

 ناکامی عاشق و گله از روی گردانی معشوق

مـرا تـو غـایـت مقصودی از جهان ای دوست

هــزار جــان عـزیـزت فــدای جـان ای دوست

چــنان بــه دام تـو الـفت گـرفت مـرغ دلــم

کــه یــاد مـی نکـند عهــد آشیــان ای دوست

گَــرَم تـو در نگشـایی کـجـا توانـم رفـت؟

بـــه راستــان که بمیــرم در آسـتان ای دوست

مـرا رضـای تو بایـد، نـه زندگـانی خویـش

جواب تلخ ، بدیع است از آن دهان ای دوست

کـه گفـت سـعـدی از آسیب عشـق بگـریـز

به دوستـی کـه غلـط می بـرد گمان ای دوست

 مولوی(سبک عراقی(

ویژگی زبانی:

به کاربردن لغات عربی : «غایت ، مقصود، عزیز و ...»

درآمیختن مختصات نو و کهن : «می نکند »به جای »نمی کند«

 جهش ضمیر : هزار جان عزیزت فدای جان ، گَرَم تو در نگشایی

ویژگی ادبی:

قالب : غزل عاشقانه

 به کار بردن آرایه ها و زیبایی های ادبی در حدّ اعتدال به گونه ای که در ظاهر ، نشانی از تصنّع نیست.

 واج آرایی : تکرار مصوّت بلند «ا »بیت های (۱و4( تکرار صامت «س »و «ز »در بیت( 5)

 تکرار واژه «جان»در بیت (۱(

جناس : جان و جهان ، راستان و آستان، دوستی و دوست

 جناس تام : که (ضمیر مبهم) و که (حرف ربط)

تشبیه : مرغ دل

حس آمیزی : جواب تلخ

استعاره مکنیّه و تشخیص : غایت مقصود، الفت گرفتن دل، آسیب عشق

 کنایه : در گشودن

 اغراق : هزار جان

تناسب : دام و مرغ و آشیان : در و آستان، جواب و دهان ، تلخ و دهان

ویژگی فکری:

 زمینی بودن معشوق

آن کس که مهم است فقط معشوق است و بس

 مفاهیم محوری : جبراندیشی شاعر، رضا و تسلیم محض در برابر معشوق

ای دفتر حسن تورا فهرست خط و خال ها 

تفضیل پنهان شده در پرده اجمال ها

آتش فروز قهر تو آیینه دار لطف تو

هم مغرب ادیارها، هم مشرق اقبال ها

پیشانی عفو تورا،پرچین نازد جرم ها

آیینه کی برهم خورد از زشتی تمثال ها

با عقل گشتم همسفر یک کوچه راه بی کسی

د ریشه  ریشه دامنم از خار استدلال ها

 هر شب کواکب کم کنند از روزی ما پاره ای

هر روز گردد تنگ تر سوراخ این غربال ها

هرچند صائب، می روم سامان نو میدی کنم

زلفش به دست می دهد سر رشته آمال ها

صائب (سبک هندی)

ویژگی زبانی: 

کثرت لغات عربی : «دفتر، حُسن، فهرست و ...«

 گسترده بودن دایره واژگان

 کاربرد اصطالحات عرفانی : خط ، خال ، لطف

کاربرد الفاظ و ترکیبات عامیانه : یک کوچه راه ، ریشه ریشه شدن

جمع بستن جمع مکسّر با نشانه جمع فارسی آمال ها ) این نکته نشانۀ عدم پایبندی شاعر به اصول و قواعد زبان است(

 به کار بردن «هر چند »به جای «هر قدر»

ویژگی ادبی:

قالب: غزل

 تضاد : قهر == لطف، ادبار== اقبال، مغرب == مشرق ، تفصیل ==اجمال

 تشبیه ها : دفترحُسن، پرده اجمال، مغرب ادبار، مشرق اقبال، خار استدالل، سررشتۀ آمال ها، تشبیه خط و خال به فهرست دفتر حُسن

 استعاره ها : خط و خال : استعاره از پدیده های آفرینش، عفو، همسفر شدن با عقل، «کم کردن »برای کواکب، «غربال »استعاره از بهره و روزی ، زلف استعاره از عنایت معشوق ، تشخیص: همسفر شدن با عقل، کم کردن برای کواکب ، زلفش سررشتۀ آمال ها را به دست می دهد.

خط« ایهام تناسب : -۱ خط چهره -2 خط نوشتاری که با «دفتر »تناسب دارد.

 کنایه : پرچین شد پیشانی (خشم و عصبانیت ) بر هم خوردن (دگرگون شدن ، خدشه دار گردیدن)، همسفر شدن با عقل (عاقل شدن)، یک کوچه راه (مسافت بسیار اندک( ، ریشه ریشه شدن دامن (رنج و آزار دیدن)به دست دادن سرشته آمال ها (امیدوار ساختن(، سامان نومیدی کردن(ناامید شدن(

لف و نشر : در بیت (2)، اسلوب معادله در بیت (3(

 واج آرایی : تکرار مصوت «-ِ »و صامت «ر »در بیت (3(

 تلمیح اشاره به اعتقاد گذشتگان که ستارگان در سرنوشت آدمی تاثیرگذار است: در بیت(۵(

 جناس ناهمسان روز و روز

 تناسب : دفترو فهرست به خط : پیشانی و چین ، آیینه و تمثال

ویژگی فکری:

ویژگی فکری آسمانی بودن معشوق

 ارتباط ضعیف ابیات با هم

 رنگ فلسفی داشتن غزل (شاعر یا نگاهی حکمت آمیز به تبیین فلسفۀ هستی پرداخته است(

 مفاهیم محوری:

بیت (۱): اصل وحدت وجود بیت

بیت (2): اراده و نظرالهی بیت

بیت (3): غفّار بودن الهی بیت

بیت (4): سرزنش عقل گرایی، ناتوانی عقل از درک مفاهیم عرفانی بیت

بیت (۵): تاثیر کواکب و صور فلکی در تعیین مقدّرات انسان بیت

بیت (6): تاکید بر امیدواری

در درسهای پنجم و هشتم با پایه های آوایی همسان آشنا شدید و آموختید که اوزان همسان تک لختی از تکرار یک وزن واژه ایجاد می شوند 

 نوع دیگری از وزن همسان وزنی است که از تکرار منظم دو وزن واژه حاصل می شود .

 در بسیاری مواقع هنگام خوانش ابیات متوجه مکث و درنگی در میانه مصراع می شویم ، و متوجه می شویم که بعد از مکث وزن نیم مصراع قبل مجددا تکرار می شود ؛ در این موارد دو وزن واژه به صورت منظم و یک در میان پشت سر هم قرار می گیرند تا از چینش آنها وزن همسان دو لختی یا دوری ایجاد شود .

البته این بیت را می توان به رکن های سه تایی چهار تایی هم تقسیم کرد که در آن صورت وزن همسان دو لختی )مفعول فاعالتن _ مفعول فاعالتن ( حاصل می شد . در هر دوصورت می بینیم که هر مصراع به دوپاره تقسیم شده که وزن پاره دوم دقیقا تکرار وزن پاره اول هست .

 یا بیت :

 سلسله موی دوست حلقه دام بلاست

هر که دراین حلقه نیست فارغ از این ماجراست.

با توجه به بیت بالا می بینید که هر مصراع به دوپاره مساوی تقسیم می شود و موسیقی و وزن پاره دوم مصراع دقیقا تکرار موسیقی و وزن پاره اول مصراع است . یعنی اینکه چینش و نظم هجا ها در نیم مصراع اول در نیم مصراع دوم نیز به همان شکل چیده شده و نظم حاصل به شکل تکرار وزن واژه : (مفتعلن - فاعلن )در هر دو نیم مصراع مشهود است .

در لغت به معنای «پوشیده سخن گفتن است»و در اصطلالح واژه ای(مثل چشم سفید)یا عبارتی (مثل پشت دست داغ کردن)است که: معنای ظاهری و نزدیک آن مورد نظر گوینده نیست، بلکه مفهوم دورآن مد نظر است.

شباهت کنایه با مجازواستعاره:

کنایه هم گونه ای از مجاز است که بر بنیاد اصل مجاورت استوار است. همان طور که استعاره بر بنیاد مشابهت استوار بود. در کنایه هم معنای قاموسی و واژگانی عبارت (مورد نزدیک)و هم معنای مجازی(معنای دور)با هم به ذهن خواننده می آیند. اما خواست گوینده معنای دور است.

گونه ای از مجاز است چون فقط لفظ یا عبارت مورد نظر ما دومعنا دارد. یکی معنای حقیقی(نزدیک)یکی معنای مجازی(نانهاده، دور(

گونه ای از مجاز است چون فقط لفط یا عبارت مورد نظر ما دومعنا دارد. یکی معنای حقیقی(نزدیک)یکی معنای مجازی(نانهاده، دور(

تعریف استعاره یادتان است؟ نوعی مجاز که بر پایه مشابهت(شباهت تشبیه)استوار است

موارد1 ابتدای درس را به خاطر دارید؟ معنای حقیقی واژه ها و عبارت ها هم درست به نظر می آمد.

 الف)در مجاز معموال «یک کلمه»در دو معنای حقیقی و مجازی داریم اما در کنایه معمولا با یک «جمله»یا یک عبارت یا درمواردی با یک «واژه مرکب» سروکار داریم. معنای مجازی یا نانهاده ای هم که از مجاز دریافت می کنیم معمولایک کلمه است اما معنای دور یا نانهاده ای که ازکنایه دریافت میکنیم معمولا یک عبارت یا جمله است

فلانی آب از دستش نمی چکد.

 این که واقعا آب از دست یک نفر چکه کند یا نه، در توصیف شخصیتش زیاد مهم نیست؛ پس معنای دور تر از این عبارت مدنظر است.)توجه به بافت کلام(

پس کنایه داریم(یک جمله«آب از دستش نمی چکد»)

معنای مورد نظر این است که فلانی«خسیس و بخیل است»(باز هم یک جمله)

ب) در مجاز، فقط یکی از دو معنی، یعنی معنای مجازی و غیر حقیقی قابل دریافت است،اما در کنایه هر دومعنی دور و نزدیـک دریافـت مـی شـود. اگرچــــه منظـــــور شـــــاعر یـــــا نویســـــنده معنـــــای دور اســـــت خانه فلانی را دزد برد« دزد خود خانه را که نمی تواند بردارد و ببرد! پس منظور از «خانه» وسایل درون خانه است.(مجاز به علاقه جایگاه یـا حـال و محل) میبینید که فقط یکی از دو معنی » خانـه »یعنـی معنـای مجـازی (وســــــایل خانــــــه) قابــــــل دریافــــــت اســــــت ! «فلانی در خانه اش به روی همه باز است»خب! این چیز عجیبـی نیست!ممکن است در خانه واقعا به روی همه باز باشد( پـس معنـی نزدیـک قابـل دریافت است)اما وقتی در وصف کسی این حرف را مـی زنـیم منظورمـان «فلانی مهمان نواز اسـت » معنـی دوم هـم قابـل قبـول اسـت  اتفاقـــــا همـــــین معنـــــی، مـــــورد نظـــــر اســـــت .

«کنایه» معنای دور و نزدیک

امروز :

الف)یک کلمه است.معنای مورد نظر(مجازی)هم یک کلمه است: اکنون، حالا.

ب)فقط معنایی مجازی قابل دریافت است. منظور شاعر «اکنون و زمان حال»است نه لزوما امروز

فردا:

 الف)هم خود لغت یک کلمه است، هم معنای مجازی آن : آینده.

ب)فقط معنای مجازی، یعنی «آینده»قابل دریافت است.

 دامن کشان :

 الف)دامن کشان یعنی «درحالی که دامن روی زمین کشیده می شود»معنای کنایی آن هم «با ناز و غرور راه رفتن« است.

 ب)هردو معنی قابل دریافت است، هم «درحالی که دامن روی زمین کشیده می شود « وهم با ناز و غرور راه رفتن»اما منظور، معنی دوم است.

 غبار کالبدت بر هوا رود :

الف)یک جمله است. معنای کنایی آن هم یک جمله است : «خواهی مرد«

 ب)هردو معنی قابل دریافت است. هم این که وقتی شخصی مرد و جسمش به خاک تجزیه شد ممکن است «غبار خاک جسمش به هوا برود»و هم این که شخص «خواهد مرد»اما معنای دوم مدنظر است.

 میدانید که استعاره نوعی مجاز است که بر پایه شباهت شکل می گیرد. پس دو فرقی که کنایه با مجاز داشت، با استعاره هم دارد. یک فرق دیگر هم هست که تفاوت استعاره و کنایه را تابلوتر! می کند. استعاره ساختار تشبیهی دارد، یعنی بین معنای مجازی و حقیقی کلمه رابطه شباهت(علاقه شباهت)وجود دارد، اما در کنایه چنین ارتباطی بین معنای دور و نزدیک وجود ندارد.

 برای نمونه : به خون خود آغشته و رفته اند

 چه گل های رنگین به جوبارها

 «عالمه طباطبایی«  در این بیت «گل ها»استعاره از شهیدان است:

الف)گل ها یک کلمه و معنی مجازی آن یعنی شهیدان هم یک کلمه است.

ب)معنای حقیقی قابل قبول نیست. (گل خون ندارد و نمی رود)(گفتیم در مجاز، معنای حقیقی لغت قابل قبول نیست، استعاره هم که نوعی مجاز است پس طبیعی است معنای حقیقی لغت گل قابل قبول نباشد.(

 میان گل و شهید رابطۀ تشبیهی وجود دارد(وجه شبه،سرخی گل و خون شهید است(

دامن هر گل مگیر و گرد هر بلبل مگرد

طالب حسن غریب و معنی بیگانه باش

(صائب تبریزی)

دامن چیزی را گرفتن کنایه از متوسل شدن و کمک خواستن و طلب کردن از آن چیز است.

گرد چیزی گردیدن نیز کنایه از دور و بر چیزی بودن به قصد کسب منفعت یا هواخواهی است .

دندان بر دندان خاییدن : خشمگین شدن و حرص خوردن

از نفس افتادن : خسته شدن

کاسه کوزه را جمع کردن : بساط و وسایل را جمع کردن

کاسه کوزه یکی شدن : خودمونی شدن، مدام همراه هم بودن

چپ چپ نگاه کردن: بد و با تهدید نگاه کردن.

انگشت به دندان گزیدن : حسرت خوردن

(عنان / دامن)از کف دادن : بی اختیار شدن

سر در(جیب/گریبان)فروبردن : (در انزوا)به اندیشه فرو رفتن.

چین بر پیشانی یا جبین افکندن : خشمگین یا ناراحت شدن

ی دل/ دلباخته / دلداده : عاشق

عنان سبک کردن: راه افتادن

عنان کشیدن / عنان گران کردن : توقف کردن

عنان گسیخته/ لجام گسیخته : سرکش، گستاخ

ضعیف رو ضعیف و رنجور (سرخ رو): سرحال و سلامت

مردن =غزل خداحافظی خواندن=سرآمدن / سرآوردن زمان= هستی باختن

کار بیهوده کردن =آب در هاون کوبیدن = محیط( دریا) به کفچه پیمودن =البرز به کلنگ (برکندن/ برگرفتن)= نقش بر آب زدن / آب در غربال گرفتن

خشت زدن : سخنان گزاف و بیهوده گفتن== در افشانی کردن : سخنان گرانبها گفتن

 لنگر انداختن : اقامت کردن

لنگر(انداختن / کشیدن / نهادن)درنگ کردن، توقف کردن

در خواب بودن : غافل بودن

تنگ چشم : حریص و بخیل

مهر بر(لب / دهان)داشتن : سکوت کردن

 دل بستن : عالقه مند شدن/ اعتماد کردن

بلغمی مزاج / دمدمی مزاج : کسی که سلیقه و حالاتش هر لحظه عوض می شود.

دست بر(دامان / آستین)کسی زدن : توسل و کمک خواستن از او

سر در سر کاری کردن : جان خویش را بخاطر آن کار از دست دادن

رخت (کشیدن / بردن) رفتن ==رخت افکندن : ماندن و اقامت

سرگران کردن / سرسنگین بودن : بی اعتنایی کردن

سرسپردگی : مطیع و فرمانبردار بودن

باد به دست بودن : حاصل و نتیجه ای نداشتن

رسوا شدن، فاش شدن و آشکار شدن کاروزار:

بخیه به روی کار افتادن=انگشت نما شدن =بر سر زبان ها افتادن=(افتادن / دریده شدن ) پرده= (افتادن / دریده شدن )پرده

دقت و ریزبینی فراوان :

مو شکا فتن=مو از ماست کشیدن

پیش آمدن سختی ، مشکل و ناراحتی:

سنگ در دندان آمدن=پای بر سن آمدن

تشنه چیزی بودن : میل و شوق بسیاربه آن چیز داشتن

 چند مرده حلاج بودن : قابلیت و توانایی

سر به مهر : پوشیده، پنهان

 کوتاه بودن دست : ناتوانی از انجام کار