شعر «کار رو تلاش» و معنی شعر:

درس هفدهم

کار و تلاش

• قالب شعر: مثنوی
• شاعر: پروین اعتصامی
• اثر: دیوان اشعار

به راهی در، سلیمان دید موری            که با پای ملخ، می کرد زوری

در راهی، مورچه ای را دید که با نیرو و توان بسیار، پای ملخی را با خود می بُرد. (با پای ملخی، زورآزمایی می کرد.)

به زحمت، خویش را هر سو کشیدی            وزان بارِگران، هر دم خمیدی

با رنج و زحمتِ بسیار، خودش را به هر سمت می کشید و به خاطر سنگینی آن بار (پایِ ملخ) هر لحظه، خم می شد.

نکته دستوری:

بار گران  ß  ترکیب وصفی

«و» (وزان)  ß  حرف ربط

زِ هر گردی، برون افتادی از راه            ز هر بادی، پریدی چون پرِ کاه

هر گرد و غباری که بلند می شد، [مورچه] راهش را گُم می کرد و هر بادی که می وزید، مانند پرِ کاهِ سبکی، پَرت می شد.

آرایه ادبی:

برون افتادی از راه  ß  کنایه از مسیر خود را گم کردن و از راهِ اصلی خارج شدن

چون (مانند) پرِ کاه  ß  تشبیه (مورچه به پرِ کاه، مانند شده است)

چون پرِ کاه  ß  کنایه از بسیار سبُک

چنان بگرفته راهِ سعی در پیش            که فارغ گشته از هر کس، جز از خویش

آن چنان در حال تلاش و کوشش بود که به جز کارِ خویش، به هیچ چیز یا کسی توجّهی نداشت.

به تندی گفت «کای مسکینِ نادان            چرایی فارغ از مُلکِ سلیمان

[سلیمان] با خشم گفت: ای بیچاره ی نادان، چرا از پادشاهی و لطفِ سليمان بی خبری؟

نکته دستوری:

این بیت از سه جمله، تشکیل شده است

مسکینِ نادان  ß  منادا

بیا زین ره، به قصرِ پادشاهی            بخور در سفرهی ما، هر چه خواهی

از همین راه به قصر پادشاهی سلیمان بیا و هر چه که دوست داری از سفره ی ما (سلیمان) بخور.

نکته دستوری:

جمله های «بيا زين ره، به قصر پادشاهی» و «بخور در سفرهای ما»، امری هستند

چرا باید چنین خونابه خوردن            تمامِ عمرِ خود را بار بُردن

این همه رنج و سختی بکشی و تمام عمر خود را به بار کشی (انجام کارهای سخت) بگذرانی؟

آرایه ادبی:

خونابه خوردن  ß  کنایه از رنج و سختی کشیدن

رَه است اینجا و مردم رهگذارند            مبادا بر سرت، پایی گذارند

اینجا راهِ عبور و مرور مردم است، نکند که به هنگام عبور کردن، تو را لگد بکنند.

مکش بیهوده، این بار گران را            میازار برای جسم، جان را»

این بارِ سنگین را بیهوده، و برای آرایش و راحتی جسم، روح و روانِ خودت را آزار نده.

نكته دستوری:

این بیت دو جمله دارد که هر دو جمله ی آن، امری است

این بار گران و جان، مفعول هستند

بگفت: «از سور، کمتر گوی بامور            که موران را، قناعت خوشتر از سور

 [مورچه] گفت: با مورچه ها درباره ی جشن و مهمانی، کم تر حرف بزن؛ زیرا برای مورچه ها، قناعت از جشن و مهمانی بهتر است. (مورچه ها اهل شادی، خوشگذرانی و ریخت و پاش نیستند.)

نیفتد با کسی ما را سر و کار            که خود، هم توشه داریم و هم انبار

ما به کسی نیاز نداریم، زیرا هم آذوقه و غذا داریم هم انباری که تمام نیاز ما در آن، ذخیره شده است.

مرا امّید راحت هاست زین رنج            من این پای ملخ، ندهم به صد گنج»

من امیدوارم که بعد از تحمّل این همه رنج و سختی به آرامش و آسایش برسم؛ بنابراین، من این پای ملخ را با صد گنج عوض نمی کنم. (پای ملخ به ظاهر بی ارزش از صد گنج گرانقدر، با ارزش تر است)

گرَت همواره باید کامکاری            زمور آموز رسم بُردباری

اگر می خواهی، همیشه خوشبخت باشی، از مورچه راه و رسم صبر و شکیبایی را یاد بگیر.

نكته مفهومی:

باید در برابر سختی ها صبر کرد تا به نتیجه رسید

مَرو راهی که پایت را ببندند            مکن کاری که هُشیاران بخندند

راهی را انتخاب نکن که دچار گرفتاری و مشکل بشوی و دست به کاری نزن که انسان های عاقل و خردمند [به خاطر آن کار ناشایست]، مسخره ات بکنند.

نکته ادبی:

این بیت، مَثَل (ضرب المثل) است

گهِ تدبیر، عاقل باش و بینا            رهِ امروز را مسپار فردا

به هنگام اندیشه و چاره جویی، خردمند و آگاه باش و کار امروز را به فردا نیفکن و به موقع به کارهایت، برس.

آرایه ادبی:

مصراع دوم کنایه از به موقع به کارهایت برس

مصراع دوم، مَثَل (ضرب المثل) است

نکته دستوری:

این بیت از سه جمله تشکیل شده است و بعد از «بینا» فعل «باش» حذف شده است

بکوش اندر بهارِ زندگانی            که شد پیرایه ی پیری، جوانی

در روزگاران شادابی و جوانی، تلاش و کوشش بکن؛ زیرا جوانی، زینت و زیبایی روزهای پیری است. (اگر در جوانی تلاش بکنیم روزگاران پیری را با آرامش و آسایش سپری می کنیم.)

دیگر آرایه های ادبی:

قافیه ها و ردیف های آن به ترتیب، عبارت اند از:

بیت اوّل:

موری و زوری  ß  قافیه (ردیف ندارد)

بیت دوم:

کشیدی و خمیدی  ß  قافیه (ردیف ندارد)

بیت سوم:

راه و كاه  ß  قافیه (ردیف ندارد)

بیت چهارم:

پیش و خویش  ß  قافيه (ردیف ندارد)

بیت پنجم:

نادان و سلیمان  ß  قافيه (ردیف ندارد)

بیت ششم:

پادشاهی و خواهی  ß  قافیه (ردیف ندارد)

بیت هفتم:

خوردن و بار بُردن  ß  قافیه (ردیف ندارد)

بیت هشتم:

رهگذارند و گذراند  ß  قافیه (ردیف ندارد)

بیت نهم:

گران و جان  ß  قافيه (را و را  ß  ردیف)

بیت دهم:

مور و سور  ß  قافيه (ردیف ندارد)

بیت یازدهم:

کار و انبار  ß  قافیه (ردیف ندارد)

بیت دوازدهم:

رنج و گنج  ß  قافيه (ردیف ندارد)

بیت سیزدهم:

کامکارى و بُردباری  ß  قافیه (ردیف ندارد)

بیت چهاردهم:

ببندند و بخندند  ß  قافیه (ردیف ندارد)

بیت پانزدهم:

بینا و فردا  ß  قافیه (ردیف ندارد)

بیت شانزدهم:

زندگانی و جوانی  ß  قافیه (ردیف ندارد)

محتوای شعر:

پروین اعتصامی در شعر «کار و تلاش»، داستان «ملاقات کردن حضرت سلیمان (ع) و مورچه» را در قالب مثنوی به صورت «مُناظره» (بحث و گفتگو کردن)، بیان کرده است. حضرت سلیمان (ع) مورچه ای را می بیند که به طور جدّی در حال کار و تلاش است. به تُندی به مورچه می گوید که دست از این همه رنج و سختی بردارد و به قصر وی بیاید که همه چیز آماده و مهیّا است؛ امّا مورچه نمی پذیرد و در جوابش می گوید: «قناعت و تلاش، بهتر از جشن و میهمانی است و نمی خواهد به کسی وابسته و محتاج باشد».

پروین اعتصامی (۱۳۲۰ - ۱۲۸۵ هـ.ش):

در تبریز متولّد شد. سرودن شعر را از هشت سالگی آغاز کرد. تنها اثر اور دیوان شعری است که بارها چاپ شده است. سرانجام، پروین، بر اثر بیماری حصبه درگذشت. آرامگاه او در شهر قُم کنار صَحنِ حضرت معصومه (س) قرار دارد.

برخی بندهای متن «بخوان و بیندیش: همه چیز را همگان دانند» و معنی آنان:

بخوان و بیندیش

همه چیز را همگان دانند

• نوع نثر: ساده و روان
• نویسنده: اسفندیار معتمدی
• برگرفته از کتاب: ابوریحان و ریحانه

زندگی مانند آسمان، گاهی آفتابی و گاهی ابری است. در یکی از همین روزها پدرم را از دست دادم.

زندگی مانند آسمان است؛ گاهی آفتابی است (همراه با خوشی و شادی است) و گاهی ابری می باشد (همراه با غم و ناراحتی است). در یکی از همین روزهای زندگی، پدرم مرد (فوت کرد).

از آن پس، بخشی از وظایف پدر، به عهده ی من گذاشته شد؛ ناگزیر، نان آور خانه و یاور مادر شدم.

از آن به بعد، قسمتی از کارها و مسئولیت های پدر را من پذیرفته بودم، به ناچار برای گذران زندگی خانواده ام کار می کردم و کمک مادرم شدم.

چرخ زندگی را گرداندم.

کنایه از زندگی را با تلاش اداره می کردم.

مردم کوچه و بازار آموزگارم و طبیعت، کتابم شد؛ تمام تلاشم، جُست و جوی رازِ آفرینش و رسیدن به جایگاه ارجمند انسانی شد.

از برخورد با مردم کوچه و بازار، درس زندگی را یاد گرفتم و طبیعت زیبای خداوند مانند کتابی بود که من به وسیله ی آن، خدا را می شناختم. من تلاش می کردم که به راز شگفت آفرینش و مقام گرانقدر و شایسته ی انسانیّت برسم.

همه چیز را همگان می دانند و همگان، هنوز از مادر زاده نشده اند.

هر شخصی پاسخ پرسشی را می داند، بنابراین مجموع علم ها و دانش ها را انسان ها می دانند، امّا هنوز خیلی ها از مادر به دنیا پس پرسش های بسیاری مانده اند که باید در آینده به آنها پاسخ داده شود.

«حکایت: جوان و راهزن»:

حکایت

جوان و راهزن

• نوع نثر: ساده و روان
• نویسنده: عبد الرحمن جامی
• برگرفته از کتاب: سُبحةُ الابرار

این حکایت با مثل «راستی، راه نجات است.» ارتباط معنایی دارد.

سُبحة الابرار:

از کتاب های معروف جامی، شاعر معروف قرن نهم است.

متن «نیایش» و معنی آن:

نیایش

•  
• قالب شعر: مثنوی
• شاعر: جلال الدّین محمّد مولوی
• برگرفته از کتاب: مثنوی معنوی، دفتر اوّل

این درختانند همچون خاکیان            دست ها بَر کرده اند از خاکدان

درختان مانند انسان ها، دستِشان را برای راز و نیاز به سوی خداوند، بلند کرده اند.

آرایه ادبی:

درختان مانند خاکیان هستند

درختان دست ها را بَر کرده اند  ß  تشخیص

نكته دستوری:

بیت از دو جمله، تشکیل شده است

با زبانِ سبز و با دستِ دراز            از ضمیر خاک، می گویند راز

با برگ های سبز و شاخه های بلند، رازِ عظمت و بزرگی خداوند را از دلِ زمین، آشکار می کنند

نکته دستوری:

زبان سبز و دست دراز  ß  دو ترکیب وصفی هستند

بیت از یک جمله تشکیل شده است

• برگرفته از کتاب: فیه ما فیه، جلال الدّین محمّد مولوی

یا رب، لطف و رحمت خود را از ما باز مگیر.

خداوندا، ما را مورد لطف و مهربانی خودت، قرار بده.

و دل های ما را به پرتوِ معرفتِ خود، روشن دار.

وجود (درون) همه ی ما را با نور شناخت خودت، روشن بکن. (ما را به راهِ درست هدایت گردان.)

پروردگارا، ما را بدان نوری بپروَر که بندگان نیک خود را پروَردی.

ای خدا، ما را با همان نوری پرورش بده که بندگان خوب و نیک خودت را پرورش دادی و هدایت کردی.

نکته مفهومی:

منظور از «نور»، هدایت، محبّت و نشانه های خداوند است

مَلِکا، غافلان را به لطفِ خود بیدار گردان.

پروردگارا، با لطف خود، بی خبران را آگاه کن.

نكته دستوری:

ملكا  ß  یک جمله

ملک  ß  منادا

ا  ß  ندا

نكته مفهومی:

در اصل، خداوند به «مَلِک» تشبیه شده است

دیگر آرایه های ادبی:

قافیه های آن عبارت اند از:

بیت اوّل:

خاکیان و خاندان  ß  قافيه (ردیف ندارد)

بیت دوم:

دراز و راز  ß  قافیه (ردیف ندارد)

مثنوی معنوی:

از کتاب های معروف جلال الدّین محمد مولوی، شاعر بزرگ و عارف قرن هفتم است. این کتاب در قالب نظم است و 26000 بیت دارد.

فيه مافيه:

این کتاب به نثر است که مولوی آن را در قرن هفتم به زبان ساده و روان نوشت.

معنی واژگان درس «کار و تلاش»:

واژگان هم خانواده درس «کار و تلاش»:

واژگان متضاد درس «کار و تلاش»:

واژگان املایی درس «کار و تلاش»:

واژه آموزی: ترتیب واژه ها در جمله:

واژه آموزی

ترتیب واژه ها در جمله

در نوشته های عادی (نثرهای عادی) ترتیب قرار گرفتن واژه ها (ترتیب اجزای جمله) کاملاً رعایت می شود؛ مانند

سلیمان            در         راهی،   موری    دید.

1                     2          3         4          5

در مثال بالا ترتیب واژه ها به وسیله ی شماره ها، مشخّص شده است. حالا همین نوشته را به صورت شعر در می آوریم و واژه ها را به وسیله ی شماره ها، مشخص می کنیم:

به راهی            در         سلیمان            دید       موری

 3                     2          1                       5          4

همان طور که می بینید، در شعر، جای واژه ها تغییر کرده است، یعنی نظم و ترتیبی که در نوشته ی عادی داشتند، در شعر رعایت نشده است.

توجّه:

در مرتب کردن واژه ها (اجزای جمله)، نهاد در اوّل و فعل در آخر جمله قرار می گیرد؛ یعنی واژه های یک شعر را در ابتدا، مرتّب می کنیم و بعد نهاد را در اوّل و فعل را در آخر جمله قرار می دهیم و دیگر واژه هایی را که در بین نهاد و فعل قرار گرفته اند، مرتّب می کنیم.

پرسش:

ترتیب واژه های بیت زیر را مشخص کنید.

الف) «بکوش اندر بهارِ زندگانی        که شد پیرایه ی پیری، جوانی»

پاسخ:     بکوش            اندر      بهار                  زندگانی            که        شد       پیرایه ی            پیری،   جوانی

               4                   1          2                      3                    5           9            7                  8          6

مرتّب شده: [تو] اندر (در) بهار زندگانی بکوش که جوانی، پیرایه ی پیری شد.

ب) من این پای ملخ، ندهم به صد گنج

پاسخ:    من      این       پای       ملخ،    ندهم   به         صد       گنج

             1           2         3         4          8        5           6           7

مرتّب شده: من این پای ملخ [را] به صد گنج ندهم.

توجّه:

واژه هایی که در داخل علامت قرار گرفته اند، با توجّه به نیاز جمله، آورده شده است.