شعر «فضلِ خدا» و معنی شعر:

درس دوم

فضلِ خدا

• شاعر: سعدی
• قالب شعر: قصیده
• آثار: بوستان، گلستان و کلیات

فضل خدای را، که تواند شمار کرد؟            یا کیست آن که شکر یکی از هزار کرد؟

به درستی که، کسی نمی تواند، بخشش و نعمت های خداوند را بشمارد و هیچ کسی نمی تواند که یکی از هزاران نعمت خدا را شکر و سپاس بگوید.

نكته دستوری:

«که» به معنی چه کسی، ضمیر پرسشی به حساب می آید.

بحر آفرید و برّ و درختان و آدمی            خورشید و ماه و اَنجُم و ليل و نهار کرد

[خداوند]، دریا، خشکی، درختان و انسان را آفرید و خورشید، ماه، ستارگان و شب و روز را به وجود آورد.

أرایه ادبی:

بحر و برّ  ß  تضاد

ليل و نهار  ß  تضاد

خورشید، ماہ و انجم:تناسب (مراعات نظیر)

نکته دستوری:

مصراع اول، دو جمله دارد.

مصراع دوم از یک جمله تشکیل شده است.

نکته مفهومی:

مصراع اول به موجودات زمینی و مصراع دوم به پدیده های آسمانی، اشاره دارد.

اجزای خاکِ مُرده، به تأثير آفتاب            بُستانِ میوه و چمن و لاله زار کرد

بر اثر تابش نور آفتاب، خاک مُرده و بی روح، جان می گیرد و تمام این خاک به بوستان، باغ میوه، سبزه و گل های لاله، تبديل می شود.

آرایه ادبی:

بستان، میوه، چمن و لاله  ß  تناسب (مراعات نظیر)

نكته دستوری:

اجزای خاک مرده  ß  نهاد

بُستان میوه، چمن و لاله زار  ß  مفعول

نكته مفهومی:

منظور از «خاک مرده»، خاکی سرد و بی روح است که هیچ چیزی در آن رویش ندارد.

ابر، آب داد بیخِ درختانِ مُرده را            شاخِ برهنه، پیرهنِ نوبهار کرد

ابر به وسیله ی باران به ریشه ی درختان بی جان، آب داد و شاخه های خشک و برهنه، دوباره، سرسبز شد.

آرایه ادبی:

آب دادن ابر  ß  جان بخشی

پیرهن پوشیدن شاخ برهنه  ß  جان بخشی (تشخیص)

نکته دستوری:

آب:مفعول

شاخ برهنه  ß  نهاد

بیت از دو جمله، تشکیل شده است.

نكته مفهومی:

«پیرهنِ نو بهار» کنایه از برگ های سبز درختان است که در فصل بهار می رویند.

توحید گوی او، نه بنی آدم اند و بس            هر بلبلی که زمزمه بر شاخسار کرد

تنها انسان نیست که خدا را ستایش می کند، بلکه هر بلبلی که بر روی شاخه ی درختی آواز می خوانَد، خدا را می ستاید.

نكته مفهومی:

این بیت به مفهوم زیر اشاره دارد:

تمام موجودات و پدیده ها، خداوند را ستایش می کنند.

نكته دستوری:

بیت از سه جمله تشکیل شده است که در مصراع دوم، فعل، بعد از هر بلبلی حذف شده است.

دیگر آرایه های ادبی:

قافیه های شعر «فضل خدا» عبارت اند از:

بيت اول:

شمار و هزار  ß  قافیه (كرد، کرد  ß  ردیف)

بیت دوم:

نهار  ß  قافيه (کرد  ß  ردیف)

بیت سوم:

لاله زار  ß  قافيه (کرد  ß  ردیف)

بیت چهارم:

نوبهار  ß  قافيه (کرد  ß  ردیف)

بیت پنجم:

شاخسار  ß  قافيه (کرد  ß  ردیف)

سعدی:

شیخ مُصلح الدّین، مُشرف بن عبدالله، سعدی شیرازی از بزرگترین نویسندگان و شاعران ایران است. وی در قرن هفتم می زیست. جایگاهش نزد اهلِ ادب تا بدان جاست که به وی لقبِ استاد سُخن و شیخ اَجل ( بزرگ) داده اند. آثار وی عبارت اند از:

گلستان (به نثر و نظم)

بوستان (به شعر و در قالب مثنوی است)

و کلیات (شامل شعرها)

سعدی در سال ۶۹۱ هـ.ق. در شیراز وفات یافت.

محتوای شعر:

این شعر، حالت مناجات (راز و نیاز با خدا) دارد. سعدی در این شعر، لطف و بخشش خداوند را یادآور می شود و می گوید:

انسان ها نمی توانند سپاسگزار این همه نعمت های خداوند باشند.

به عظمت و توانایی خداوند، اشاره دارد که:

خدا به زمین بی جان و مُرده، دوباره، حیات و زندگی می دهد و آن را سرسبز می کند.

و در آخر می گوید:

تمام موجودات (پرندگان و ...) خداوند را ستایش می کنند.

محتوای متن «بخوان و بیندیش: راز گل سرخ»:

بخوان و بیندیش

راز گل سرخ

• نوع نثر: ساده
• نویسنده: مهدی مراد حاصل
• برگرفته از: کتاب زیباترین قصّه ها

محتوای متن:

نباید در زندگی مغرور و خودخواه باشیم و خود را نسبت به دیگران بزرگ تر یا برتر بدانیم، بلکه همه چیز، از آن خداست و هر چه که داریم به خاطر لطفی است که خداوند به ما دارد؛ بنابراین، نباید به خاطر داشته هایی که از طرف خداوند است، نسبت به دیگران، مغرور و خودخواه باشیم.

معنی برخی بندهای «حکایت: درختِ گِردکان»:

حکایت

درختِ گِردکان

• نوع نثر: ساده و روان

درختِ گردکان به این بلندی، درخت خربزه، الله اکبر! من که از کار خدا هیچ سر در نمی آورم.

وقتی درخت گردو [با میوه های کوچکش] به این بزرگی است، پس درختِ خربزه [با این میوه های بزرگش] چقدر بزرگ است! من که اصلاً، متوجه راز و قدرت خداوند نمی شوم.

آرایه ادبی:

سر در نمی آورم  ß  کنایه از متوجه نمی شوم.

نکته:

مفهوم کلّی این حکایت با مَثَل (ضرب المثل) «عقلش به چشمش است» ارتباط دارد؛ یعنی انسان نباید درباره ی ظاهر هر چیز، زود قضاوت و داوری کند.

محتوای حکایت:

این حکایت به همه ی ما سفارش می کند که هرگز درباره ی ظاهر یک چیزی قضاوت نکنیم؛ یعنی بدون فکر و اندیشه نباید درباره ی چیزی نظر بدهیم و زود قضاوت بکنیم، به قول معروف: «عقل آدم نباید به چشمش باشد.» پس در هر کاری، اول فکر و اندیشه لازم است بعد قضاوت و تصمیم گیری.

معنی واژگان درس «فضلِ خدا»:

واژگان هم خانواده درس «فضلِ خدا»:

واژگان متضاد درس «فضلِ خدا»:

واژگان املایی درس «فضلِ خدا»:

دانش ادبی، دستور زبان و قالب شعر:

دانش ادبی

لحن و آهنگ

وزش باد، حرکت آب در رودخانه، به هم خوردن برگِ درختان در باد، ریزش آب از کوهساران، صدای سم اسبان، حرکت قطار، تیک تاک ساعت و ... هر کدام صدا و آهنگِ ویژه ای را به ذهن می آورد.

من و شما به هنگام خواندن نوشته ها در مکان ها و موقعیّت های مختلف، حالت خودمان و لحن صدایمان را با آن مکان و موقعیت می کنیم.

اگر بخواهیم متن تبریک را خطاب به کسی که موفقیتی به دست آورده، بخوانیم، چه می کنیم؟

اگر بخواهیم متن تسلیت را خطاب به کسی که به سوگی دچار شده، بخوانیم، چه می کنیم؟

لحن ها انواعی دارند که در این جا به سه مورد آنها اشاره می شود:

1- لحن ستایشی:

این لحن بیشتر مربوط می شود به شعرهایی که درباره ی ستایش پروردگار بزرگ است؛ مانند: شعر «ای همه هستی زتو پیدا شده» از نظامی

٢- لحن حماسی:

این شعرها بیشتر در وصف دلاوری ها و پهلوانی هاست که بسیار استوار و محکم سروده می شود؛ مانند شاهنامه ی فردوسی

٣- لحن وطنی:

این شعرها درباره ی وصف وطن است و در آن از احساسات وطنی بهره گرفته می شود؛ مانند شعر «هنوزم ز خردی به خاطر در است» از علی اکبر دهخدا.

دستور زبان

لحن جمله ها از لحاظ کاربرد دستوری

1- جمله ی خبری:

جمله ای که یک خبر را بیان می کند؛ مانند: «خاک ضعیف از تو توانا شده»

پایان جمله ی خبری، نقطه (.) است.

2۔ جمله ی پرسشی:

جمله ای است که درباره ی یک کاری می پرسد؛ مانند: «چرا باید این کارها را بکنیم؟»

پایان جمله ی پرسشی، علامت پرسش (؟) قرار می گیرد.

3- جمله امری:

جمله ای که در آن مفهوم فرمان، دستور، خواهش، توصیه، نهی و بازداشتن وجود داشته باشد؛ مانند «یار شو، ای مونس غمخوارگان.»

«یار شو» جمله ی امری است و در پایان آن علامت نقطه (.) قرار می گیرد.

4- جمله ی عاطفی:

جمله ای که یکی از عواطف انسان، مانند: آرزو ، تعجب، امید، نفرین، دعا و ... را بیان می کند؛ مانند «عجب صبری خدا دارد!»

در پایان جمله ی عاطفی، علامت تعجب (!) قرار می گیرد.

قالب شعر

قصیده

شعر فضلِ خدا، در قالب قصیده سروده شده است.

قصیده:

به شعری گفته می شود که مصراع اول بیت اول با تمام مصراع های دوم هر بیت، قافیه ی مشترک دارد. کمترین بیت قصیده، پانزده بیت است و بیشترین آن، هفتاد یا هشتاد بیت می باشد. معروف ترین قصیده سرایان عبارت اند از:

رودکی - فرخی سیستانی - منوچهری دامغانی - خاقانی - سنایی - عطار - سعدی و … .

شکل قرار گرفتن قافیه در قصیده:

-----------------------*            -----------------------*

-----------------------              -----------------------*

-----------------------              -----------------------*

-----------------------              -----------------------*