درسنامه کامل جغرافیا (2)

الف - معیارهای مربوط به عوامل طبیعی

این معیارها عبارت اند از: ناهمواریها، آب وهوا بارش – دما، پوشش گیاهی، خاک.

ب - معیارهای مربوط به عوامل انسانی

این معیارها ممکن است شامل جمعیت، اقوام (قومیت ها)، دین، زبان، فرهنگ، نوع فعالیت های اقتصادی و نظایر آن باشد.

هر مکان در روی زمین ویژگی هایی دارد و یکی از کارهای جغرافیدانان، مطالعه شباهت ها و تفاوتهای میان مکان ها است.

شباهت ها و تفاوتهای میان مکان های مختلف جغرافیایی، از آن ناشی می شود که میان اجزا و پدیده های هر مکان، نوعی پیوستگی و هماهنگی وجود دارد که آن مکان را از سایر مکان ها متفاوت و مجزا می سازد.

ناحیه عبارت است از بخشی از سطح زمین که ویژگی های جغرافیایی ( طبیعی ، اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و ... ) همگون و خاصی دارد ؛ به طوری که با بخش های مجاور خود متفاوت است.

با توجه به تعریف بالا، می توان دو ویژگی را برای ناحیه برشمرد:

 1-ویژگی اصلی هر ناحيه، وحدت و همگونی نسبی عناصر طبیعی و انسانی موجود در آن است. (وحدت یابی )

2- هر ناحیه، به درجه ای از همگونی رسیده است که از سایر بخش های پیرامون خود متمایز می شود و با آنها تفاوت دارد.

هدف از این تقسیم بندی ها عبارت است از: 

شناخت بهتر و آسان تر مكانها

علمی کردن مطالعات و تحقیقات

برنامه ریزی صحیح درباره مکانها

بنابراین می توان «ناحیه بندی» را این گونه تعریف کرد :

وقتی یک محیط جغرافیایی را بر اساس معیار هایی به واحد های کوچک تر تقسیم کنیم، به طوری که هر واحد با واحد مجاور تفاوت داشته باشد ، در واقع ناحیه بندی کرده ایم.

انتخاب معیارها و مالکها برای تعیین حدود یک ناحیه، به هدف جغرافیدان از مطالعه و تحقیق بستگی دارد.

 -1  انسانها نواحی را به وجود می آورند

انسانها در محیطهای طبیعی تغییراتی به وجود می آورند.

آنها برای زندگی و بهره برداری از محیط طبیعی از ابزارها و شیوه های متفاوتی استفاده میکنند.

 2 -نواحی به فعالیت های انسان ها شکل می دهند

انسان با پیشرفت در دانش و تولید ابزار و فناوری، برمحیط طبیعی غلبه کرده و در نتیجه، نواحی مختلفی را در اختیار گرفته است.

محیط ها و نواحی طبیعی زندگی مردم را تحت تأثیر قرار میدهد. در واقع، محدودیت های محیطی هر ناحیه شرایط خاصی را به انسان ها ارائه میکند. در نتیجه، انسان با ابداع ابزارهایی در چارچوب آن شرایط، دست به عمل می زند.

3 -رابطه متقابل نواحی با یکدیگر

نواحی با یکدیگر مبادلات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دارند.

همه نواحی به ویژه از نظر اقتصادی، تحت تأثیر یکدیگرند.

4 - نواحی تحت تأثیر تصمیم گیری های سیاسی حکومت ها هستند

نواحی تحت تأثیر روابط معمول انسان ها و محیط طبیعی به حکومت ها و تصمیم گیری های سیاسی هستند.

ساخت جزایر مصنوعی پیامدهای نامطلوبی بر محیط زیست خلیج فارس دارد، از جمله آسیب زدن به بوم سازگان  اکوسیستم دریایی و آب سنگ های مرجانی

هر ناحية جغرافیایی دارای کانون با مرکزی است که بیشترین عوامل وحدت و همگونی را دارد.

با دور شدن از کانون یک ناحیه جغرافیایی و حرکت به طرف مرزهای آن از عوامل همگونی آن ناحیه کاسته میشود و این عوامل ناپدید می گردند

تعیین مرزهای دقیق نواحی دشوار است : در نواحی انسانی (قومی، زبانی)تعیین مرز نواحی دشوارتر از نواحی طبیعی مثل نواحی خاک یا زیست بوم هاست. 

قلمرو و وسعت نوامی، متفاوت است : یک ناحیه ممکن است بخشی از یک روستا، شهر، استان با کشور و گاه چند کشور و قاره را دربربگیرد. 

مرزهای نوامی قابل تغییرند :تغییر مرزها بر اثر عوامل طبیعی و انسانی، مهاجرت روستاییان از یک ناحيه، وقوع خشکسالی

مرزهای اداری و سیاسی معمولا بر مرزهای نواحی طبیعی و انسانی منطبق نیستند  : مرزهای سیاسی و اداری بر مبنای انتخاب و تصمیم گیری انسان ها تعیین می شوند. گاهی یک ناحیه آب و هوایی، ناحیه زبانی وقومي چند استان با چند کشور را در برمی گیرد.

آب و هواشناسی (اقلیم شناسی) از شاخه های جغرافیای طبیعی می باشد.

آب و هوا از عوامل مهم پدید آمدن ناحیه هستند.

ویژگی های آب و هوایی متفاوت منجر به موارد زیر می شود:

1 - ایجاد تفاوت بخش های مختلف سیاره زمین با یکدیگر

2 -ایجاد نواحی آب و هوایی

هوا  وضعیت گذرا و موقتی هوا کره در یک محل در کوتاه مدت مثال : امروز هوا ابری است. 

آب و هوا شرایط و وضعیت هوای یک ناحیه در طولانی مدت مثال: اندونزی کشوری گرم و مرطوب است. 

جهت پی بردن به نوع آب و هوای یک ناحیه داده های آماری مربوط به دما، بارش، رطوبت و ... را طی سال های طولانی (معمولا سی سال یا بیشتر) جمع آوری و میانگین آن را محاسبه می کنند.

محیط زندگی ما حاصل تعامل چهار بخش است:
1 - هوا کره (اتمسفر)   2 - سنگ کره (لیتوسفر)  3 - آب کره (هیدروسفر)   4 - زیستکره (بیوسفر)

مخلوطی از گازهای مختلف (۷۸ ٪ نیتروژن، 21% اکسیژن، 1% سایر گازها)است که تا حدود 3000 کیلومتری اطراف سیاره زمین را فرا گرفته است.

وجود آن از ویژگی های مهم سیاره زمین است و وجه تمایز آن از سایر سیارهها است زیرا زیست کره به واسطه هواکره قادر به حیات است.

هواکره (اتمسفر) - سه بر روی آب کره و سنگ کره تأثیرگذار است.

از لایه های مختلف تشکیل شده است و بیشترین تغییرات آب و هوایی در لایه زیرین هوا، یعنی وردسپهر (تروپوسفر)، ایجاد می شود.

خورشید مهم ترین منبع انرژی برای زمین و همچنین عامل اصلی به وجود آمدن ویژگی های آب و هوایی در نواحی مختلف کره زمین می باشد

تأثیرگذاری بر عناصر آب و هوایی (دما، فشار، رطوبت و بارش) تأثیرگذاری تابش خورشید بر عناصر آب و هوایی، به این صورت است:

الف-  زاویه تابش خورشید و میزان پراکندگی آن بر روی زمین یکنواخت نیست.

ب - همه قسمتهای زمین انرژی خورشید را در مدت زمان یکسان دریافت نمی کنند

مایل بودن محور زمین بر مدار گردش انتقالی آن به دور خورشید، موجب می شود که طی حرکت وضعی و انتقالی، وسعت منطقه روشن و تاریک و طول روز و شب و فصول مختلف سال در نواحی مختلف و در نیمکره شمالی و جنوبی متفاوت باشد به طوری که نواحی قطبی با دریافت کمترین انرژی، حتی در زمستان به مدت چند ماه در تاریکی کامل فرو می روند و انرژی جذب شده از سطح خود را از دست می دهند، بی آنکه دوباره انرژی به دست بیاورند.

دریافت نامساوی انرژی خورشید در سطح زمین مناطق گرم، معتدل و سرد را ایجاد میکند. 

عوامل مؤثر بر دمای یک مکان:

1 - ارتفاع از سطح زمین (کاهش 6 درجه ای دما در لایه وردسپهر به ازای هر 1000 متر(

2 -دوری و نزدیکی به اقیانوس ها و دریاها 

3 -عبور جریان های دریایی آب گرم و آب سرد 

4 -جهت و شیب ناهمواریها

5 – عرض جغرافیایی

با حرکت از استوا به سمت عرضهای جغرافیایی بالاتر، دمای هوا کاهش می یابد. 

اشعه خورشید در مناطق استوایی در طی سال، عمود و نزدیک به عمود می تابد

بنابراین این نواحی منبع بزرگ ذخیره گرما و سرچشمه جریان های دریایی آب گرم در اقیانوس ها هستند.

هوا دارای وزن است و بر همه چیز فشار وارد می کند.

تعريف : نیروی وارد بر یک واحد از سطح زمین که مقدار آن در سطح دریای آزاد برابر با وزن ستونی از جیوه به ارتفاع 76 سانتی متر است.

به وسیله فشارسنج اندازه گیری می شود. 

واحد اندازه گیری آن «هکتوپاسکال» است.

در یک مکان متغیر است و کم یا زیاد میشود. 

مرکز کم فشار

با گرم شدن هوای یک منطقه، مولکولها سریع تر حرکت میکنند و از هم فاصله می گیرند و از وزن و فشار هوا در واحد حجم کاسته می شود هوای گرم، سبک میشود و صعود می کند  هوای گرم نسبت به اطراف خود فشار کمتری دارد و بر روی منطقه گرم، یک مرکز کم فشار (سیکلون) ایجاد می شود. (هوای کم فشار را با حرفL نشان می دهند.)

مرکز پرفشار

با سرد شدن هوا، مولکول های آن به هم نزدیک تر می شوند ، تعداد مولکولها در واحد حجم بیشتر میشود ، هوای سرد، سنگین است و به سمت پایین یا سطح زمین فرود می آید ، بر روی منطقه سرد یک مرکز پرفشار (آنتی سیکلون) ایجاد می شود. (هوای پرفشار را با حرفH   نشان میدهند.) 

هوا همیشه از جایی که فشار بیشتری وجود دارد، به سمت جایی که فشار کمتری دارد، جریان می یابد در نتیجه باد به وجود می آید. 

هوای گرم و سبک بالا می رود و هوای نسبتا سرد و سنگین به زیر آن می رود و جانشین آن می شود.

تعریف: حجم وسیعی از هوا که از نظر دما و رطوبت، در سطح افقی تا صدها کیلومتر ویژگی های یکسانی داشته باشد.

مثال توده هوای گرم و مرطوب، توده هوای سرد و خشک  جبهه هوا 

تعریف:  مرز بین دو توده هوای مجاور و عامل جدایی آنها 

با قرارگیری دو توده هوای متفاوت در مجاورت هم و برخورد با هم، یک منطقه گذار یا تغییر از نظر دما یا فشار در مرزهای آنها ایجاد می شود.

برخورد توده های هوا با یکدیگر موجب ناپایداری هوا می شود و در صورت دارا بودن رطوبت موجب بارندگی میشود.

جبهه قطبی

الف - از مهم ترین جبهه های هوا

ب - بین هوای سرد قطب و هوای گرم استوایی در منطقه جبهة قطبی معتدله شکل می گیرد.

ج - نقش مهمی در تغییرات آب و هوایی کشور ما دارد.

کمربندهای فشار و گردش عمومی جو

یکی از عوامل مهم گردش عمومی هوا و تغییرات آب و هوای نواحی پراکندگی کانونهای فشار بر روی کره زمین

نیروی کوریولیس یک شبه نیرو است که باعث انحراف اجسام در حال حرکت به بیرون از راستای خط راست می شود. این نیرو نتیجه حرکت وضعی زمین بر أجسام متحرک است. 

کمربندهای فشار در دو نیمکره شمالی و جنوبی قرینه هستند. 

جابه جایی توده های هوا بین کمربندهای فشار، سبب وزش بادهای مختلف در سطح کره زمین و تغییرات آب و هوایی می شود.

میزان بارش در نقاط مختلف کره زمین یکسان نیست. 

نواحی استوایی و آسیای موسمی مه بسیار پرباران (بیش از 1500 میلیمتر بارندگی در سال) 

نواحی داخلی قاره ها و بیابان ها می بارندگی ناچیز (کمتر از 50 یا 100 میلی متر در سال) و حتی امکان عدم بارش طی سالها

دو عامل مؤثر در وقوع بارش

1 - وجود هوای مرطوب: هرچه نواحی از اقیانوس ها و دریاها (منبع عمده رطوبت هوا) دورتر باشند، رطوبت آنها دو عامل مؤثر در وقوع بارش کمتر و خشکی هوایشان بیشتر است

2 - عامل صعود: توده هوای مرطوب باید تا ارتفاع معینی باال برود و سرد شود تا به نقطه اشباع برسد و پس از تشکیل ابر، ببارد.

 انواع بارش

تقسیم بندی های مختلفی برای نواحی آب و هوایی وجود دارد که معروف ترین تقسیم بندی های نواحی آب و هوایی «طبقه بندی کوپن» می باشد. این طبقه بندی بر مبنای سه معیار بارش، دما و پوشش گیاهی می باشد.

پنج گروه اصلی آب و هوایی تفکیک شده بر اساس این طبقه بندی در جدول زیر آمده است:

ویژگی های مناطق خشک

در برگیرنده بخش عمده ای از کشور ما می باشد.

این اقلیم در گروه B در تقسیم بندی کوپن جای می گیرد.

دارای کمبود بارش است.

دارای بارندگی نامنظم می باشد.گاهی چند سال بارش ندارد و یا به طور ناگهانی با رگبارهای کوتاه مدت مواجه می شود.

بیابان

بخشی از مناطق خشک می باشد.

دارای دو ویژگی مشترک در تعاریف ارائه شده از بیابان، کمبود بارش و تبخیر زیاد می باشد.

بارندگی در آن کمتر از 50 میلی متر در سال (امکان عدم بارش طی چند سال) می باشد.

از یک یا دو عامل ایجاد بارش (رطوبت و صعود هوای مرطوب) محروم می باشد.

پوشش گیاهی آن فقیر است.

یکی از تقسیم بندی های نواحی خشک بر مبنای «بارش»

تقسیم بندی بیابان ها از نظر «دما»

الف -  استقرار مرکز پرفشار جنب استوایی

در نواحی پرفشار، فرونشینی هوا مانع صعود هوا و در نتیجه بارش می شود. 

در منطقه جنب استوایی، توده های هوا در حوالی مدار رأس السرطان و رأس الجدی فرو می نشینند و منطقه پرفشار را ایجاد می کنند؛ بنابراین کمربند بیابانی کره زمین در اطراف این دو مدار در سه قاره گسترده شده است.

در مناطق قطبی هم به دلیل پرفشار بودن، امکان صعود هوا وجود ندارد.

ب - دوری از منابع رطوبت و شکل و جهت ناهمواری ها

برخی مناطق به دلیل دوری از دریاها و منابع رطوبتی و همچنین قرارگیری در پشت کوهها (که از رسیدن توده هوای مرطوب به آنها جلوگیری می کند) با خشکی هوا مواجه می شوند؛ 

در نقشه های هواشناسی، نقاطی که فشار برابر دارند، با خطوط منحنی به یکدیگر وصل می شوند.به این خطوط منحنی های هم فشار یا « ایزوبار » گفته می شود

پراکندگی سکونتگاه ها (جمعیت )در همه جای کشور یکسان نیست

تعداد  سکونتگاه ها در مناطق پایکوهی بیشتر، و جمعیت در آنها متراکم تر است.

نقشه تراکم جمعیت در نواحی شهری

نقشه ناهمواری های ایران

بخش اعظم سرزمین ما را نواحی مرتفع و کوهستانی تشکیل می دهد. 

ناهمواری ها بر تشکیل اجتماعات انسانی، نوع معیشت مردم و حتی بر تاریخ کشور ما، پیروزی و ناکامی های تاریخی نیز تأثیرگذار بوده است.

به عنوان نمونه آریوبرزن سردار دلاور ایرانی با استفاده از تنگه تکاب در ارتفاعات زاگرس (جایی در استان کهگیلویه و بویراحمد کنونی) در برابر حمله اسکندر مقدونی از ایران دفاع کرد.

در سال پایانی دفاع مقدس، رزمندگان اسلام در منطقه اسلام آباد غرب و کِرِند غرب(تنگه چهارزبر واقع در استان کرمانشاه) با استفاده از موقعیت کوهستانی و عوارض طبیعی منطقه، عملیات مرصاد را با موفقیت اجرا کردند

ناهمواری های ایران بیشتر طی دوران های اوّل تا سوم زمین شناسی پدید آمده است 

پیدایش نهایی آنها به اواخر دوران سوم زمین شناسی (سنوزوئیک) مربوط است. 

طی دورۀ کواترنر ناهموار یهای کشور ما شکل نهایی یافته 

تحت تأثیر عوامل فرسایش تغییر شکل می یابند.

این عوامل فرسایش شامل : آب های روان، باد، اختلاف دما و یخچال ها و  عملکرد انسان، که با بهره برداری های گوناگون خود از محیط، سرعت تغییرات را افزایش داده است، موجب تغییر شکل ناهموار یهای ایران شده است

الف) سرزمینهای کوهستانی که اغلب بیش از هزارمتر از سطح دریاهای آزاد ارتفاع دارند.

ب) سرزمینهای پست و هموار که شامل دشتها در نواحی داخلی و جلگه های کم ارتفاع در سواحل دریاها می شوند

الف) منطقة کوهستانی آذربایجان: 

دو رشته کوه ارسباران (قره داغ) در شمال  و رشته کوه مرزی ایران و ترکیه، شمال و غرب این منطقه  را دربرگرفته است. 

علاوه بر این کوه ها، دو تودۀ کوهستانی مهم دیگر، به نام های سهند و سبلان بر اثر  فعالیت های آتش فشانی، در این منطقه وجود دارند.

ب) منطقۀ کوهستانی تالش: 

 این منطقه جهت شمالی- جنوبی، دارد و منطقۀ آذربایجان را از کناره های دریای خزر جدا کرده است. 

شیب عمومی این کوه ها به سمت خزر بیش از منطقۀ آذربایجان است 

آبهای جاری از آنها با سرعت به دریای خزر، وارد می شود

پ) منطقۀ کوهستانی البرز: 

موقعیت :  از تنگۀ منجیل شروع شده و در امتداد غربی - شرقی تا کوه های شاه کوه در نزدیکی شاهرود و گردنه خوش ییلاق ادامه دارند.

دامنه های این کوه ها معمولا به سمت شمال و یا جنوب است 

در آن دره های وسیع و عمیقی هست، که رودهایی چون چالوس و هراز در آنها جریان دارند.

بخش اعظم این چین خوردگی وسیع، حاصل کوه زایی مواد رسوبی طی میلیون ها سال است. 

فعالیت های آتش فشانی در دورۀ کواترنر سبب شکل گیری قلۀّ  دماوند در این رشته کوه شده است 

قلهّ  های مهم البرز : دماوند،  علم کوه، تخت سلیمان و توچال

مراکز جمعیتی بسیاری در امتداد کوهستان های البرز مستقر شده است 

یکی از کانون های عمدۀ فعالیت های اقتصادی کشور به شمار می رود.

گسترۀ فعال البرز

عوامل ناپایداری 

گسترش شهرهای پررونق اقتصادی (مثل تهران، کرج)  ، احداث جاده های ارتباطی (شوسه و راه آهن)، احداث سدها ، هدایت رودخانه ها و بهره برداری از آنها، گسترش فعالیت های کشاورزی گوناگون  ، بهره برداری از معادن

پیامدهای ناپایداری در البرز

دامنه ها و دره ها، دشت ها و رودخانه های این منطقۀ کوهستانی طی دهه ها، چهرۀ دیگری به خود بگیرد 

مخاطراتی همچون ریزش* و لغزش* در جاده ها و دامنه ها، لرزش های خفیف و گسترده، طغیان رودها و بروز سیلاب و همانند آنها حادث شود.

ت)کوه های شمال خراسان: 

به شکل منظم و موازی در شمال شرقی ایران قرار دارند.

از رشته کوه های مهم کوه های شمال خراسان، می توان هزار مسجد، آلاداغ و در اطراف نیشابور، بینالود را نام برد

چین خوردگی های دیواره مانندی با دره های موازی و به طول صدها کیلومتر که از مریوان درکردستان با جهت شمال غربی - جنوب شرقی تا شمال تنگۀ هرمز  کشیده شده است.

زاگرس چگونه به وجود آمد؟

رشته کوه زاگرس از برخورد دو صفحۀ شبه جزیره عربستان و صفحۀ اوراسیا به وجود آمده است. 

این چین خوردگیها پس از تشکیل، به حالت اولیه باقی نمانده و طی میلیونها سال به علت فرسایش تغییر شکل یافته است.

یکی از زیباترین و فعالترین پدیده های رشته کوه زاگرس، گنبدهای نمکی است.

عوامل تغییردهندۀ زاگرس در حال حاضر

الف) عوامل طبیعی: 

1- رودها - جریان آب در این رودها به علت تغییرات اقلیمی، دچار نوساناتی شده و از حالت منظم به حالت نامنظم و طغیانی تغییر شکل داده است. 

2- ریزش های جوی شدید،کوه ها را فرسایش می دهد و مواد آن در دسترس این رودها قرار می گیرد.

3-  توفان های گرد و غبار از دیگر عواملی است که هم طبیعت و هم انسان در منطقۀ زاگرس در ایجاد و گسترش آنها مؤثر است. 

ب) عوامل انسانی: 

1- سد ها - این سدها برای جلوگیری از طغیان رودها، تولید برق آبی، تنظیم آب مورد نیاز برای آبیاری اراضی کشاورزی، استفاده های صنعتی و یا تأمین آب مورد نیاز شهرها و روستاها احداث شده است.

2– گشترش شهرها  در کنار رودها – باعث برهم خوردن تعادل جریان رودهاب ر اثر دست کاری های انسانی (مثل دیواره بندی، مجراسازی، پل سازی، پوشاندن روی رودها و ورود فاضلاب های شهری) در نواحی شهری شده و سیلاب می شود

3 - احداث جاده ها

4-  از بین بردن جنگل ها 

5- استفادۀ نامناسب از اراضی کشاورزی در نواحی شهری و روستایی زاگرس

اگر سه نقطۀ کوه جغتای در خراسان رضوی، گردنه آوج در استان قزوین و قلۀّ  کوه بزمان یا خضر زنده در سیستان و بلوچستان را به یکدیگر وصل کنید، مثلثی تشکیل می شود که منطقه کوهستانی مرکزی نامیده می شود.

ناهمواری های این منطقه دو نوع است: 

بخشی کوه های چین خورده که به آنها کوه های مرکزی گفته می شود 

برخی توده های نفوذی آذرین که به آنها کوه های منفرد مرکزی می گویند

در جنوب استان سیستان و بلوچستان و اطراف چالۀ جازموریان در کرمان، منطقۀ مکران واقع شده است که در آن  رشته کو ههای بشاگرد و اطراف آن با ارتفاع نسبتا کم و فرسود های وجود دارد. در این کوهها، فرسایش، شکلهای  زیبایی با دره ها، چاله ها و گودالهای عمیق ایجاد کرده است که آنها را ناهموار یهای مریخی(کوه های مینیاتوری) هم می نامند

گل فشان 

در استان هرمزگان و جنوب استان سیستان و بلوچستان در فاصلۀاین ناهموار یها تا دریای عمان، چندین گِل فشان وجود دارد

گل فشان ها معمولا به شکل گنبدی یا مخروطی شکل و در برخی جاها به صورت حوضچه های مملو از آب و گل مشاهده می شوند. 

گل فشان ها به علت خروج گاز یا بخار آب از اعماق زمین به بالا می آیند

1 -ذخایر آ ب       2 -معدن و ذخایر طبیعی     3 –دامداری            4 -  تولید انرژی

ب) سرزمین های هموار

سرزمین های هموار شامل: 1 – دشت ها               2 – جلگه ها

تعریف : سرزمین های هموار یا نسبتا همواری هستند که حصاری کوهستانی آنها را فرا گرفته است

عوامل تغییر دهنده دشت ها

الف) عوامل طبیعی:

1– تغییرات اقلیمی - امروزه تغییرات اقلیمی که نشانه های آن را می توان تغییر در الگوی پراکندگی ریزش های جوی، بروز توفان ها و خشکسالی ها دانست، نه تنها در بسیاری از مناطق جهان بلکه در کشور ما و در مناطق پست داخلی مشغول تغییر شکل ناهمواری های کنونی است.

2 -  توفان ها و بادهای شدید -  به فرسایش و جابه جایی مواد در دشت ها مشغول است و تپه های ماسه ای و دیگر پدیده های طبیعی مثل شوره زارها، بستر رودها و دشت های ریگی* را از نظر وسعت و مکان تغییر می دهد.

3 -  رودها -  با طغیان های دوره ای خود، مواد را از جایی برمی دارد و در جای دیگری برجای می نهد که شکل های تازه ای بر اثر آنها ایجاد می شود.

ب) عوامل انسانی:

1.بهره برداری انسانی و تغییرات کاربری اراضی

2.بوته کنی و از بین بردن پوشش های گیاهی

3.دست کاری نابخردانه در مسیل* ها و مجاری رودها

4.احداث جاده ها در مناطق حساس به دست کاری های انسانی 

5.بهره برداری وسیع از معادن و منابع طبیعی

ارزش های اقتصادی دشت ها

1) جاذبه های گردشگر ی

2)استفاده از انرژی پاک، مانند انرژی خورشید و باد

3)گذران اوقات فراغت به دلیل مناسب بودن برای رصد ستارگان، کویرنوردی و برگزاری مسابقات ورزشی

4)معادن گچ، نمک و مصالح ساختمانی

5)فعالیت های کشاورزی

  تعریف : جلگه ها سرزمین های همواری هستند که از یک طرف به کوه ها و از طرف دیگر به دریاها و دریاچه ها

منتهی می شوند.

علل پیدایش جلگه ها:

ساختمان زمین،  مقاومت سنگ،  عمق آب  ، تراکم آبرفت از علل پیدایش جلگه ها هستند.

جلگه ها به دلیل حاصلخیز بودن خاک، جمعیت زیادی را در خود جای می دهد

عوامل تغییردهندۀ جلگه ها:

الف) عوامل طبیعی: 

1 - حرکات دریا  - (جزر و مد*، توفان های دریایی، سونامی*، جریان های دریایی* و نوسانات عمومی آب دریاها)

2 - رودهای طغیانی-  که به دریاها می ریزد نیز نهشته ها و آبرفت های فراوانی را بر جلگه های ساحلی، تحمیل و مرتب اا  مکان و وسعت جلگه ها را دچار تغییر می کند.

ب) عوامل انسانی: 

اسکله سازی، بندرسازی، دیواره سازی، احداث جاده روی جلگه ها،. گسترش شهرها و روستاها  از عوامل انسانی تغییر دهنده جلگه ها هستند.

ارزش های اقتصادی جلگه ها

الف) کشاورزی 

ب) ارتباطی و بازرگانی  

ج) ماهی گیری 

د) گردشگری و تفریحی

تعریف: یکی از چهار محیط کره زمین که موجودات زنده (گیاهان، جانواران و انسانها) را شامل می شود

مطابق حدس دانشمندان، آفرینش حیات روی سیاره زمین، میلیون ها سال پیش آغاز شده و زیست کره به تدریج روی آن گسترده شده و در دوره های زمین شناسی تغییر یافته است

انسان ها رکن مهم زیست کره هستند.

تعریف :  مجموعه ای از موجودات زنده که با یکدیگر و با محیطی که در آن زندگی میکنند، در ارتباط و تعامل هستند؛ مانند یک جنگل، یک چمنزار، یک دریاچه آب شیرین و ...

حیات دیگر موجودات زنده در یک بوم سازگان، به گیاهان وابسته است؛ چون گیاهان می توانند با عمل نور ساخت (فتوسنتز) غذا بسازند (تولیدکننده هستند)

مطالعه زیست بوم ها: یکی از موضوعات رشته جغرافیای زیستی 

از تعدادی بوم سازگان تشکیل شده و وسعت آن زیاد است.

تعریف نواحی وسیع جغرافیایی هستند که انواع خاص و مشابهی از گیاهان و جانوران در آن زندگی میکنند به همین دلیل یک ناحیه را ایجاد می کنند که با نواحی دیگر متفاوت است؛ مثلا توندرا، تایگا و...

نوع و ویژگی های هر زیست بوم به عوامل زیادی بستگی دارد؛ مانند 

1 -  موقعیت جغرافیایی          2  -  شرایط آب و هوایی (دما، تبخیر و بارش)         3 - شکل ناهمواریها

۴- ارتفاع از سطح زمین            ۵ -جنس خاکها

این عوامل در سطح زمین یکنواخت نیستند در نتیجه و زیست بوم های متنوعی روی زمین ایجاد شده است.

تقسیم بندی زیست بوم ها کار پیچیده ای است و سابقه ای طولانی دارد. 

 برای تعداد زیست بوم ها و تقسیم بندی آنها، توافقی بین متخصصان جغرافیای زیستی وجود ندارد )برخی زیست بوم ها را به دو دسته خشکی و دریایی تقسیم کردند و برخی در طبقه بندی خود 16 بیوم خشکی و ۵ بيوم دریایی ارائه کرده اند(. 

طبقه بندی وایتگر

وایتگر (جغرافیدان زیستی) در تقسیم بندی خود، به دو عامل بارش و دما توجه کرده است و نمودار زیر توزیع انواع پوشش گیاهی براساس میانگین سالانه دما و بارش را نشان می دهد.

طبقه بندی گودی 

نقشه زیر براساس طبقه بندی گودی (جغرافیدان طبیعی) از زیست بوم ها ترسیم شده است.

او در این طبقه بندی، زیست بوم ها را به هشت دسته محدود کرده است. 

در این طبقه بندی علاوه بر شرایط آب و هوایی و خاک از روش های جدید نیز استفاده شده است.

در روش های جدید، جهت تمایز زیست بوم ها از هم، از معیار میزان تولید ماده آلی و سرعت رشد گیاهان بهره برده میشود.

گیاهان موجودات زنده تولیدکننده ای هستند که با عمل فتوسنتز، ترکیبات آلی تولید و اکسیژن آزاد می کنند.

جذب بیشتر انرژی خورشید = سرعت رشد گیاهان = تولید ماده آلی بیشتر

انتشار و انرژی خورشید در سطح زمین یکنواخت نیست.

در روش های جدید، جهت تمایز زیست بوم ها از هم، از معیار میزان تولید ماده آلی و سرعت رشد گیاهان بهره برده میشود.

گیاهان موجودات زنده تولیدکننده ای هستند که با عمل فتوسنتز، ترکیبات آلی تولید و اکسیژن آزاد می کنند.

جذب بیشتر انرژی خورشید = سرعت رشد گیاهان = تولید ماده آلی بیشتر

انتشار و انرژی خورشید در سطح زمین یکنواخت نیست.

انرژی دریافتی روزانه در مناطق :

نزدیک معتدله: 400 کالری در سانتی متر مربع قطبی: 100 کالری در سانتیمتر مربع استوایی: 800 کالری در سانتی متر مربع

زیست بوم ها از نظر میزان تولید ترکیبات آلی و توده  زیستی که از آنها حاصل می شود، متفاوتند.

نمودار رو به رو میزان تولید خالص اوليه(NPP) را  در زیست بوم های مختلف نشان میدهد. گیاهان  در نتیجه فتوسنتز، موادی تولید می کنند؟ به این  تولید، تولید ناخالص میگویند. گیاه مقداری از این  مواد را برای رفع نیازهای خود، مثل تنفس، مصرف می کند. آنچه باقی می ماند، تولید خالص اولیه است.

رابطه پراکندگی پوشش گیاهی با ارتفاع

عوامل مؤثر در پراکندگی پوشش گیاهی و زندگی جانوری :

1 -  آب و هوا                   2 – خاک                        3 -نوع ناهمواری ها و ارتفاعات

گیاهان و جانوران در ارتفاع معینی قادر به حیات هستند.

با افزایش ارتفاع، 1-تعداد گونه ها 2 - قد یا بلندی گیاهان 3 - انبوهی و درجه رشد ۴ - فصل رویش آنها، کم تر و کوتاه تر می شود.

شیب دامنه ها بر عمق خاک و زهکشی آن تأثیر می گذارد به ضخامت خاک در دامنه های پرشیب، کم تر است و این دامنه ها کمتر می توانند آب را در خود ذخیره کننده بنابراین پوشش گیاهی ضعیف است.

 انسان به واسطه امتیازاتی که خداوند متعال به وی عطا کرده، رکن مهم زیست کره( بیوسفر )است

33 درصد از سطح زمین (صحرای بزرگ افريقا ۹ میلیون کیلومتر مربع وسعت دارد.)

بیابان ها معمولا خالی از جمعیت یا کم جمعیت هستند.

محدودیت های نواحی بیابانی

1.کمبود آب و خاک برای کشاورزی

2.شرایط نامناسب برای سکونت و فعالیت انسان مو به دلیل سرما یا گرمای شدید هوا، خشکی هوا، کمبود آب، دشواری آمد و شد و راهسازی (به علت پوشش وسيع ماسه ای)   

3.حرکت ماسه های روان و فرسایش خاک

بیابانی شدن (بیابان زایی) یعنی گسترش بیابان ها و تبديل مناطق بیشتری به بیابان

مهم ترین عوامل بیابان زایی

خشکسالی و گرم شدن هوا و کاهش بارندگی، حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق در مناطق خشک و استفاده بی رویه از آبهای زیرزمینی ، از بین رفتن پوشش گیاهی

محل تلاقی زیست بوم خشکی و دریایی  هستند.

کمتر از 1۵ درصد سطح زمین را شامل میشوند.

دارای زندگی گیاهی و جانوری متنوع و خاص (گیاهان خشکی و آبزی، انواع ماهیان، مرجان ها و نرم تنان، پرندگان، حشرات و سخت پوستان) در جزایر، آبها و سواحل  هستند.

در برگیرنده 40 درصد جمعیت جهان میباشند. (پیش بینی می شود تمرکز جمعیت در آینده در سواحل بیشتر شود (

اغلب شهرهای بزرگ و بندری جهان در این نواحی قرار دارند.

قابلیتهای نواحی ساحلی

1-ماهیگیری و فعالیتها و مشاغل وابسته به صید آبزیان

2-گردشگری و استراحت، تفریح و ورزش های آبی 

3-فعالیت های بازرگانی و بنادر و مشاغل وابسته به آن 

4-انرژی حاصل از امواج و جزر و مد

حفاظت از نواحی ساحلی

تعریف:

1)حفاظت از سواحل در مقابل بالا آمدن آب و کاهش انرژی امواج از طریق و نصب و احداث انواع حفاظ های عمودی، موج شکن، دیواره های دریایی 

2)حفاظت از تپه های ماسه ای 

3)تثبیت تپه های ماسه ای از طریق کشت گیاهان سازگار با محیط روی آنها (مانند آموفیلا با علف ساحلی) 

4)انتقال ماسه از نواحی دیگر به ساحل و ایجاد تپه های ماسه ای مصنوعی

5)پاکسازی سواحل از آلودگی ها، تدوین مقررات و قوانین و نظارت بر فعالیتهای گردشگری و سایر فعالیتها

6)زهکشی اراضی ساحلی (خارج کردن آب از آنها)

در برگیرنده 10 درصد جمعیت جهان  می باشند.

دامنه های کوههای آلپ: دارای بیشترین تراکم جمعیتی نواحی کوهستانی هستند.

قابلیت های نواحی کوهستانی

دامنه های مناسب برای پرورش دام و رمه گردانی هستند.

تأمین منابع آب شیرین (رودها و چشمه ها) برای دشتها و نواحی پایکوهی را بر عهده دارند.

تنوع زیستی و تنوع فرهنگ های بومی را شامل میشوند.

دارای جاذبه های گردشگری و چشم اندازهای زیبا، هوای تمیز و معتدل، امکان کوهنوردی و ورزش های زمستانی، چشمه های آب گرم  هستند.

معادن نیز یکی دیگر از قابلیت های نواحی کوهستانی به شمار می آیند.

مشکلات مشاهده شده در اغلب کوهستانها

الف)تغییرات آب و هوایی و ذوب شدن یخچال 

ب)از بین رفتن پوشش گیاهی دامنه ها ( به دلیل ساخت و سازهای غیر اصولی مسکونی و تأسیسات گردشگری و تفریحی(

ج)چرای بی رویه دامها و حفر تونل ها و جاده های خاکی (برای یافتن معادن(

د)آلودگی های ناشی از فعالیت های گردشگری (مانند زباله و فاضلاب ها)

در پایه های نهم و دهم با تعریف و مفهوم فرهنگ و ابعاد و عناصر مهم آن (نمادها، هنجارها،ارزش ها و عقاید) آشنا شدید وآموختید که فرهنگ به طورکلی به شیوۀ مشترک زندگییک جامعه گفته می شود.

یک «ناحیه فرهنگی» بخشی از سطح زمین است که در آن فرهنگ ویژه ای(نوع خاص زبان، دین، هنر و معماری، عقاید، نوع بهره برداریاز محیط طبیعی، سبک زندگی روزانه، غذا، لباس و... ) غالباست و به سبب همان فرهنگ ویژه از سایر نواحی جدا می شود.

مطالعه نواحی فرهنگی از مهم ترین موضوعات جغرافیای فرهنگی است، جغرافیای فرهنگی یکی از شاخه های دانش جغرافیاست.

تعریف: زبان نظامی از ارتباطات است که در آن، معنی الفاظ را فقط گروه خاصی که درآن مشترک اند، درک می کنند و می فهمند و برای گروه دیگر،معنایی ندارد.

نقش زبان

1- زبان از مهم ترین شاخصه ای فرهنگی است و برای افرادی که به آن تکلم می کنند، هویت مشترکی به وجود می آورد. مجسم کنید شما و دوستانتان در خیابان با گروهی گردشگر که از کشوری مانند ژاپن یا روسیه به ایران سفر کرده اند، برخوردمی کنید و آنها را مشغول گفت وگو بایکدیگر مشاهده می کنید. شما نمی توانید دریابید آنها به هم چه می گویند و آنها نیز صحبت های شماو دوستانتان را درک نمی کنند.

2- زبان، همچنین، عنصر اصلی گسترش یک فرهنگ است؛ زیرا انسان ها از طریق آن، اطلاعات، تجربه ها، ارز ش ها و آداب و رسوم خودرا به دیگران و به نسل بعدی منتقل می کنند.

امروزه حدود 7000 هزار زبان در سراسر جهان وجود دارد که مردم به آنها تکلم می کنند.برخی از این زبا ن ها در ناحیه های کوچک رایج اند و گاهی کمتر از هزار نفر سخنگو دارند و بعضی از آنها نیز در قاره های مختلف جهان گسترده شدند و میلیون ها نفر با آنها تکلم می کنند. نمایش پراکندگی همه زبان ها بر روی نقشه، کار دشواری است.

خانواده های بزرگ زبانی چیست؟

زبان شناسان زبان های دنیا را به خانواده های بزرگ زبانی تقسیم کرده اند.منظور از یک خانواده زبانی، گروه بزرگی از زبان هاست که یک ریشه اصلی دارند؛ برای مثال، مردم انگلستان، اسپانیا، روسیه، هند و ایران به زبان های مختلف صحبت می کنند اما همگی جزءخانواده زبانی هند واروپایی محسوب می شوند؛ زیرا ریشه مشترک دارند. به نقشه پراکندگی خانواد ه های زبانی مهم جهان توجه کنید.کشورهایی را که از نظر زبانی هم خانواده اند، می توان یک ناحیه زبانی به حساب آورد.

خانواده های زبانی مهم و پرتکلم جهان

1-خانوادۀ هند و اروپایی

2-خانوادۀ چینی تبتی

3- خانوادۀ آفرو آسیایی  (سامیایی حامیایی)

4-خانواده زبانی اورالیک -آلتاییک

5-خانواده زبانی ماالیی-پولینزیایی

6-خانواده زبانی نیجر-کنگویی

1-خانوادۀ هند و اروپایی

بزرگ ترین خانواده زبانی دنیا:

خانواده زبانی هند واروپایی بزرگ ترین و گسترده ترین گروه زبانی دنیاست که در چندین قاره گسترده شده است. بیش از نیمی ازمردم جهان، به یکی از زیرشاخه های این زبان صحبت می کنند. زبان هند و اروپایی خود به شاخه های مختلف تقسیم می شود.یکی ازاین زیرشاخه های زبان هند واروپایی، زبان ایرانی است.

مهم ترین زبان ها و لهجه های ایرانی:

امروزه مهم ترین و پرگویش ترین زبان های ایرانی که ریشه باستانی مشترک دارند عبارت اند از: فارسی، پ شتو، تاجیکی، لُری،کردی، بلوچی، طبری، گیلکی و تالشی. این زبان ها در کشور ایران و خارج از آن، به ویژه در کشورهای همسایه، گسترده شده اند.

2- خانوادۀ چینی تبتی

خانواده زبانی چینی تبتی دومین خانواده بزرگ زبانی از نظر تعداد سخنگو است. و در میان مردم زردپوست ناحیه آسیای شرقی رواج دارد. ماندارین چینی از معرو ف ترین و پرسخنگو ترین شاخه های این زبان محسوب می شود.

3- خانوادۀ آفرو آسیایی (سامیایی – حامیایی)

زبان سامی، زبان مردم عرب و یهود و زبان حامی، زبان بعضی از مردم در شمال افریقاست.

اهمیت زبان عربی ومحدوده جغرافیایی آن:  در بین زبان های خانواده آفروآسیایی،معروف ترین و مهم ترین آنها زبان عربی است که در جنوب غربی آسیا وشمال افریقا بدان تکلم می کنند. زبان عربی زبان رسمی حدود بیش از 20 کشور و یکی از زبان های رسمی سازمان ملل متحد است. به علاوه ، زبان قرآن است و با آن که قرآن به بسیاری از زبان های دنیا ترجمه شده است، میلیون ها نفر از مسلمانان جهان آن را به زبان اصلی (عربی) می خوانند و می آموزندو به همین دلیل، اهمیت ویژه ای دارد

عوامل گسترش برخی اززبان ها:

 پراکندگی زبا ن ها در جهان امروز، همواره به شکل کنونی نبوده است. عواملی چون جنگ و فتح سرزمین ها، تجارت و مهاجرت مردم از یک ناحیه به نواحی دیگر، موجب گسترش برخی زبان ها و تغییر در نواحی زبانی شده است.

 نقش«عصراکتشافات جغرافیایی» درتغییرتاریخی الگوهای زبانی جهان:

 »عصراکتشافات جغرافیایی» یکی از مهم ترین تغییرات تاریخی در الگوهای زبانی جهان در قرن 15 و 16 میالدی معروف به آغاز شد. وقتی اروپاییان با پیشرفت در دریانوردی، سرزمین های نو را کشف کردند، در امریکای شمالی، استرالیا و نیوزیلند، زبان انگلیسی گسترش یافت؛ در مستعمرات آنها در قاره های افریقا، امریکای جنوبی و بخش هایی از آسیا نیز زبان های انگلیسی، اسپانیایی، پرتغالی و فرانسوی رواج پیدا کرد.

 عامل گسترش زبان انگلیسی:

درقرن بیستم و بیست ویکم، با پیشرفت های صنعتی و گسترش ارتباطات، برخی زبان ها مانند انگلیسی در سراسر جهان به کار گرفته شد.

 اهمیت زبان انگلیسی:

امروزه از زبان انگلیسی در اغلب نرم افزارهای رایانه ای، برای پایش رفت وآمد هواپیماها و کشتی ها، و نیز در متون علمی وتحقیقاتی بین المللی استفاده می شود

علل غلبه بیشتر برخی زبان ها درجهان:

 یکی از موضوعات مورد توجه جغرافیدان ها، اهمیت تنوع جغرافیایی زبان هاست. امروزه در اثر رشد ارتباطات و فناوری اطالعات، برخی از زبان ها در جهان غلبه بیش تری پیدا کرده اند.

 چرا اغلب کشورها سعی می کنند زبان ملی و زبان های محلی خود را حفظ کنند؟

همچنین، پیش بینی می شود که در آینده برخی از زبان های بومی و محلی در نواحی مختلف از بین بروند. به همین دلیل، اغلب کشورهای جهان یا نواحی سعی می کنند زبان ملی و زبان های بومی و محلی خود را حفظ کنند تا هویت فرهنگی شان پابرجا بماند.

کانادا کشوری انگلیسی زبان است، با این حال، در ایالِت کِبک در این کشور، بیشتر جمعیت به زبان فرانسوی صحبت می کنند و زبان رسمی این ایالت، فرانسوی است.  

مسئولان ایالت کِبک به موضوع زبان فرانسه و گسترش آن، حساسیت زیادی دارند و برای ترویج آن تلاش می کنند. بیشتر تابلوهای راهنمایی و نام مغازه ها و فروشگاه هابه زبان فرانسه نوشته شده است.یکی از اقدامات مسئولان ایالت کبک برای ترویج این زبان، برگزاری کلاس های زبان رایگان برای مهاجران است.

در کشور انگلستان، مردم ناحیه ولْز به زبان ولزی یاِولْشی صحبت می کنند که با زبان انگلیسی، متفاوت است.

ولزیها که در انگلستان «اقلیت« محسوب می شوند، بااقداماتی از قبیل ایجاد کانال تلویزیونی، نوشتن و نشرکتاب های ادبی و قصه نویسی به زبان ولزی برای ترویج این زبان تالش می کنند.

منظور از  «زبان زنده جهانی » زبانی است که یک یا چند تا از این ویژگی ها را داراست:

الف) تعداد زیادی سخنگودارد،

ب) در بسیاری از کشورها به عنوان زبان دوم آموخته می شود،

پ) ادبیات غنی دارد،

ت) در روابط سیاسی، بازرگانی و اقتصادی و امور علمی مورد استفاده قرار می گیرد.

یکی از گسترده ترین زبانهای زنده دنیای امروز زبان انگلیسی است.

در سازمان ملل متحد، 6زبان شامل انگلیسی (بریتانیایی) ، فرانسوی، چینی، عربی، اسپانیایی و روسی به عنوان زبان های رسمی پذیرفته شده اند که در مالقات ها و جلسه ها و اسناد رسمی مورد استفاده قرار می گیرند.

تاثیرات دین:

دین یکی از شاخص های مهم فرهنگی است. دین ها بر قوانین اجتماعی، عقاید، رفتارها و ارزش های اخالقی، آیین ها و مراسم، و همچنین پدیده های قابل مشاهده مانند بناها و آثار هنری تأثیر زیادی دارند و به همین سبب، آثار دین را می توان در نواحی مختلف مشاهده کرد.

دو گروه اصلی دین ها:

الف) ادیان مبتنی بر یکتاپرستی : اسلام (تشیع و تسنن) ، مسیحیت (کاتولیک، پروتستان و ارتدوکس) ، یهود ، زرتشت

ب)ادیان مبتنی بر پرستش غیر خدای یگانه : آنیمیسم (مذاهب قبیله ای(  ، هندوئیسم ( برهمایی) ، بودائیسم ( کنفوسیوس ، شینتو و تااویی)

دو مذهب بزرگ اسلام:  امروزه بیش ازیک ونیم میلیارد نفر از مردم جهان، مسلمان اند و علاوه بر آسیا و افریقا در سایر قاره ها نیز پراکنده شده اند. تشیع و تسنن دو مذهب بزرگ اسلام هستند.

 پیروان دین مسیحت درکدام نواحی بیشترهستند؟ دین مسیحیت در آسیا ظهور کرد اما امروزه شمار پیروان آن در قاره های اروپا، امریکا، استرالیا و نیوزیلند و کشورهای مرکزی و جنوبی افریقا بیشتر است.

 سه مذهب عمده دین مسیحیت:  این دین شامل سه مذهب عمده کاتولیک، پروتستان و ارتدوکس است.

 پیروان دین یهود درکدام نواحی هستند؟ بیشتر پیروان دین یهود به صورت پراکنده در شهرها و نواحی بزرگ بازرگانی جهان زندگی می کنند و سرزمین مشخصی ندارند. یکی ازمراکز تجمع یهودیان، سرزمین فلسطین اشغالی است که بعد از جنگ جهانی دوم با حمایت دولت های استعماری اشغال شده است.

پراکندگی جغرافیـایی مذهب شینتو:

神道ژاپنی: Shintoشینتو یعنی راه خدایان که این مذهب در کشور ژاپن پیروان زیادی دارد. پرستش خدایان ملی و امپراتور، کرنش و قربانی برای مردگان و وطن پرستی از آداب این آئین است.

تعریف: چشم انداز یعنی منظره قابل رؤیت از یک مکان .ساختمان ها و بناها، سبک معماری، نوع سکونتگاه های شهری و روستایی، مزارع، جاده ها، خیابان ها و نظایر آن که دریک چشم انداز مشاهده می شود، شیوه زندگی مردم یک ناحیه را به مشاهده گر نشان می دهد.

انسان ها با تغییراتی که در محیط های طبیعی به وجود می آورند، « چشم اندازهای فرهنگی»خلق می کنند.فرهنگ هر ناحیه، موجب به وجود آمدن چشم اندازهای خاصی در آن ناحیه می شود.

نقش مهم دین درخلق چشم انداز های فرهنگی: در بین عناصر فرهنگی، دین نقش مهمی در خلق چشم اندازهای فرهنگی دارد. پیروان یک دین با توجه به باورها و اعتقادات خود، چشم اندازهای خاصی را در قالب معماری، هنر، نقاشی، مجسمه سازی، ایجاد مکان های مقدس و زیارتگاهی به وجود می آورند.

 معمولاً در اطراف شهرهای مذهبی و مجاورت مکان های مقدس، بازارها، هتل ها، بنگاه های مسافرتی و فروشگاه های مختلف برای مسافران و بازدیدکنندگان پدید می آید.

علت تقسیم زمین به نواحی فرهنگی توسط جغرافی دانان:  جغرافیدان ها برای مطالعه و شناخت تنوع های فرهنگی، سطح زمین را به نواحی فرهنگی تقسیم کرده اند.

 معیارهای اصلی جغرافی دانان درتقسیم زمین به نواحی فرهنگی:  این نواحی فرهنگی، در یک یا چندشاخص فرهنگی، مانند دین، زبان، آداب و رسوم، هنر و معماری و نوع فعالیت اقتصادی شباهت هایی دارند. شباهت در یک یا چند عامل، هر ناحیه را از نواحی دیگر متمایز می کند.

 تاکنون تقسیم بندی های مختلفی از نواحی فرهنگی جهان ارائه شده است. این نقشه، یکی از انواع تقسیم بندی ها را نشان می دهد که در آن جهان به شش ناحیه وسیع فرهنگی (قلمرو فرهنگی) تقسیم شده است.این شش ناحیه را نام ببرید.

تعریف پخش:  پدیده پخش یا انتشار فرایندی است که طی آن یک موضوع یا پدیده مانند زبان، مذهب، افکار و ایده ها، نوآوری، وسایل و ابزار، لباس، شیوه زندگی و حتی بیماری از یک مکان به سایر مکان ها گسترش می یابد.

تاثیرات پخش فرهنگی درزمان های گذشته:

 پخش فرهنگی از زمان های بسیار کهن وجود داشته است. بسیاری از ابداعات بشر که در تمدن های اولیه شکل گرفته اند، مانند شیوه کشاورزی، خط، ذوب فلزات و تولید سلاح های جنگی، کم کم از ناحیه مبدأ خود به نواحی اطراف گسترش یافته اند.

 تاثیرداد و ستدها درپخش فرهنگی: در گذشته، دادوستد میان نواحی نقش مهمی در پدیده پخش فرهنگی داشته است. برای مثال، آمدوشد کاروان ها در مسیر جاده ابریشم موجب گسترش ابداعات ، افکار ،کالاها و... در سرزمین های مختلف می شد.

گسترش دین ها(دین اسلام( : بسیاری از ادیان و زبان ها طی دوره های تاریخی در جهان گسترش یافته اند. دین اسالم فقط در محل ظهور یا کانون خود باقی نماند بلکه در بخش های وسیعی از جهان، انتشار یافت.

عوامل مهم درپخش فرهنگی در دنیای امروز:

در دنیای امروز علاوه بر مهاجرت و دادوستد، گردشگری و جهانگردی، استفاده از انواع رسانه ها (کتاب و مجالت، تلویزیون و اینترنت و...) و انقلاب در فناوری اطلاعات و ارتباطات، نقش مهمی در پخش فرهنگی دارند.

 انواع پخش وانتشار فرهنگی:

1-گاهی دو ناحیه فرهنگی به هم خیلی نزدیک اند و پدیده فرهنگی در اثر تماس مستقیم مردم، از ناحیه ای به ناحیه دیگر منتقل می شود؛ مانندورزش «هاکی» که مبدأ آن کشور کاناداست اما در بین مردم ایالات متحده امریکا و نواحی مرزی آن کشور با کانادا رواج بسیاریافته است.

 2-گاهی پخش و انتشار از یک فرهنگ به فرهنگ های دیگر بدون آن که فرهنگ ها در تماس مستقیم با یکدیگر باشند، اتفاق می افتد.امروزه برخلاف گذشته، با توجه به گسترش رسانه ها ، نوع دوم پخش فرهنگی غالب است و رسانه ها نقش عمده ای در تغییر عالئق، رفتارها، سبک زندگی روزانه (شیوه لباس پوشیدن، نوع غذا ، تفریحات و... ) حتی در نواحی دورافتاده دارند.

 خطربزرگ یکسان سازی فرهنگ هاوتوسعه فرهنگ کشورهای سلطه گر:

 امروزه فرایند یکسان سازی فرهنگ ها و توسعه فرهنگ کشورهای سلطه گر خطری بزرگ برای فرهنگ و هویت ملی و بومی نواحی جهان می باشد.

1ـ فعالیتهای نوع اول (کشاورزی و معدن):

به فعالیتهایی گفته میشود که با استخراج و بهدست آوردن مواد خام یا محصول اززمینیا دریا سروکار دارند؛ مانند زراعت، دامپروری، صید ماهی، جنگل داری و استخراجمعدن.

2ـ فعالیتهای نوع دوم (صنعت):

شامل فعالیتهایی است که طی آنها منابع و مواد اولیه در کارخانه ها تغییرشکل مییابندو به کالا تبدیل می شوند؛ مانند تولید انواع کالاهایی که در زندگی روزانه از آنهااستفاده می کنیم.

3ـ فعالیتهای نوع سوم (خدمات):

به فعالیت هایی گفته می شود که در فرایند آنها خدماتی به دیگران ارائه می شود؛مانندحمل و نقل، بانک داری، امور پزشکی و درمانی، امور آموزشی، قضایی، خرید وفروش، تجارت و مانند آن.

4ـ فعالیتهای نوع چهارم:

بخشی از فعالیتهای اقتصادی که فراهم کننده خدمات مربوط به جمع آوری و پردازشاطلاعات و فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی(ICT) و پژوهش و تحقیق و توسعه است.

اهمیت کشاورزی

یکی از نیازها و نگرانی های مهم بشر امروز، تأمین غذاست وامنیت غذایی جزء اهداف و برنامه های مهم همه کشورهامحسوب می شود. به همین سبب، کشاورزی یک فعالیت بسیار مهم اقتصادی است. کشاورزی از گذشته های بسیار دور و شکل گیری اولین سکونتگاه ها در کنار رودها تا امروز، که تقریباً در همه کشورها انجام می شود، اهمیت خود را در زندگی بشر حفظ کرده است.

نواحی کشاورزی در جهان

معیارهای طبقه بندی کشاورزی درجهان

برای طبقه بندی نواحی کشاورزی در جهان از معیارهایگوناگونی استفاده می شود؛ برای مثال، معیشتی یا تجاریبودن، اندازه و وسعت زمین، مالکیت زمین ( شخصی،دولتی، اجاره ای و ...) میزان سرمایه، نیروی انسانی وکاربرد ماشین آلات و فناوری و ...

1 - کشاورزی معیشتی (غیر تجاری)

تولید محصول یا پرورش دام بیشتر در حد مصرف خانوار کشاورز یا فروش محلی صورت می گیرد و میزان تولید و سود اقتصادی، کم است .

2-کشاورزی تجاری

تولید محصول کشاورزی یا پرورش دام به منظور فروش در بازارهایداخلی یا صادرات به کشورهای دیگرو با هدف کسب سود انجام می شود. در این نوع کشاورزی، معمولاً از فناوری های پیشرفته و ابزارآلاتی مانند تراکتور، کمباین، بذراصلاح شده و کود شیمیایی استفاده می شود. این نوع کشت به سرمایه بسیار نیاز دارد و میزان تولید محصول نیز در آن زیاد است.

کشاورزی تجاری به دنبال رشد جمعیت در جهان گسترش یافته است و هم درکشورهای پیشرفته و هم در کشورهای کمتر توسعه یافته جهان رواج دارد.

گله داری شبانی : چرای شبانی و کوچ افراد و دام ها به منظور یافتن آب و علوفه در استپ ها؛ مانند بخش هایی از عربستان، ایران،آسیای مرکزی و جنوب غربی آسیا، ساوانا و ...

کشت نوبتی (کوچنده) : قطع درختان و سوزاندن پوشش گیاهی در نواحی استوایی توسط ساکنان بومی و کشت محصولاتی چونذرت و رها کردن زمین پس از ضعیف شدن آن و به جست وجوی زمین دیگر رفتن (بسوزان و برو)

کشت برنج آبی (غرقابی) : تراس بندی مزارع برنج در آسیای موسمی روی دامنه های ملایم، و مزارع کم وسعت اما پرمحصول، مانند

مزارع برنج فیلیپین، تایلند و ...

کشت غله روستایی و دامداری : در نواحی سرد و خشک آسیا، دره های رودها در جنوب غربی آسیا و قسمتی از اروپا، کشت غلات، ارزن، لوبیا، سیب زمینی و ... توسط خانوار روستایی و پرورش گاو و گوسفند

زراعت بدوی ساکن: در ارتفاعات یا دره ها یا جلگه های رودخانه ای مناطقاستوایی مانند ارتفاعات آند ،استفاده از وسایل ابتدایی ،کشت ذرت و سیب زمینی و گندم و پرورش لاما و گوسفند

الف)کشت غله تجاری : کشت غلاتی مانند گندم، جو، ذرت و برنج در مقیاس وسیع با استفاده از وسایل پیشرفته برای عرضه به بازارهای جهانی؛ مانند ناحیه میدوست در امریکا، کانادا، روسیه و .

ب) دامداری تجاری :  پرواربندی دام برای استفاده از گوشت همراه با دامداری مجهز در کنار کشت غله تجاری مانند هلند، فرانسه، استرالیا، امریکا

پ) پلانتیشن (plantation) : تولید تخصصی یک محصول گرمسیری مانند موز، قهوه و نیشکر در نواحی استوایی برای فروش گسترده در بازارهای جهانی

ت) باغداری تجاری : کشت متمرکز میوه و سبزی با تمرکز روی یک محصول؛ مانند باغ های زیتون در یونان

ث) کشاورزی مدیترانه : پرورش درختان انگور، زیتون، انجیر و مرکبات همراه با دامداری نسبتا کوچک )بز و خوک(

ج) گله داری مزرعه : گله داری های بزرگ توسط خانوارهای کشاورز مانند گله داران استرالیا، زالندنو و آرژانتین

الف) کشت غله تجاری

اهمیت غلات : غلات مانند گندم، برنج ،ذرت، جو، چاودار و ارزن نقش مهمی درتأمین غذای مردم جهان دارند. در کشورهای آسیایی و افریقایی بخش عمده غذای مردم را غلات تشکیل می دهد. میانگین تولید سالانه غلات در جهان 5/1میلیارد تن است که البته در سالهای مختلف، کاهش یا افزایش می یابد.

مهم ترین نواحی کشت گندم : از مهم ترین نواحی کشت غله تجاری در دنیا مزارع وسیع گندم در چین، هند، ایالات متحده امریکا، روسیه، کانادا، فرانسه واسترالیاست. این کشورها بخش عمده گندم جهان را تولید می کنند.

نواحی کشت ذرت :  ذرت به طور وسیعی در اغلب نواحی دنیا کشت می شود. ایالات متحده امریکا حدود 40درصد ذرت جهان را تولید می کند.

چرا برنج در نواحی خاصی کشت میشود؟ برنج از غلات مهم است و نقش مهمی در تأمین غذای جهان دارد اما به دلیل اینکه به شرایط خاص آب و هوایی گرمسیری ونیمه گرمسیری و رطوبت هوا و آب زیاد وابسته است، در نواحی خاصی کشت می شود. بیشتر برنج دنیا در قاره آسیا، به ویژه آسیای شرقی و جنوب شرقی، کشت می شود.

مزارع غله تجاری وکشت و صنعت : مزارع غله تجاری معمولا بسیار بزرگ اند و کاشت و برداشت محصول در آن ها به صورت ماشینی انجام می شود. گاه این مزارع به صورت یک شرکت یا اتحادیه بزرگ اداره می شوند. در این نوع کشاورزی، معمولًا در کنار مزارع، کارخانه هایی برای تبدیل، بسته بندی و توزیع محصوالت در بازارهای مصرف پدید می آید که دراصطالح به آنها "کشت و صنعت" می گویند.معمولًا از بقایای برداشت غلات برای خوراک دام استفاده می شود

انقلاب سبز : از دهه 1970میالدی با انقالب سبز و به کار بردن علمی، بذرهای اصالح شده، کود و آفت کش های شیمیایی وماشین آلات، برخی کشورها موفق شدند تولید کشاورزی خود را به چند برابر افزایش دهند که از جمله این کشورها می توان به فیلیپین و پاکستان اشاره کرد که در زمینه تولید برنج به خودکفایی رسیدند.

ب) دامداری تجاری

دامداری تجاری چیست؟ در دامداری تجاری، دامداران برای تولید گوشت، شیر و سایر لبنیات یا پشم به نگهداری از دام ها و پرواربندی آنها با استفاده از تجهیزات مدرن و روش های علمی اقدام می کنند. این گونه دامداری ها ممکن است در کنار مزارع بزرگ غله تجاری ایجاد شوند و از بقایای محصولات کشاورزی برای تغذیه دام استفاده کنند.

 مهم ترین مراکز دامداری تجاری :  ایالات متحده امریکا، اتحادیه اروپا، استرالیا، زالندنو، آرژانتین و برزیل از مهم ترین مراکز دامداری تجاری در جهان هستند.

پ) پلانتیشن (plantation)

پلانتیشن چیست؟ پلانتیشن عبارت است از زمین های وسیع کشاورزی که به تولید یک محصول خاص اختصاص دارد. این محصولات برای صادرات وعرضه به بازارهای فروش جهانی تولید می شوند.

محصولات تولیدی درمزارع پلانتیشن : محصولاتی چون موز، قهوه، آناناس و کاکائو که در نواحی بسیاردور از ما کشت می شوند در مزارعی که به «پلانتیشن» معروف است، پرورش داده می شوند.

مزارع پلانتیشن درکدام نواحی قراردارند؟ درنواحی گرم و مرطوب استوایی در کشورهای مجاور استوا درقاره های آسیا، افریقا و امریکای جنوبی قرار دارند.

تاریخچه پیدایش مزارع پلانتیشن : در گذشته، وقتی اروپاییان قاره امریکا را کشف و به آنجامهاجرت کردند و در آن جا ساکن شدند، برخی از تاجرانثروتمند، مزارع تجاری وسیع (پلانتیشن) را به ویژه در جنوب ایالات متحده احداث کردند.

مالکان سفیدپوست و ثروتمند، بردگان سیاه پوست را استثمار و به کار در این مزارع مجبور می کردند و از راه تجارت این محصولات، سود بسیاری به دست می آوردند. کارگران مجبوربودند ساعت های زیادی در هوای گرم و مرطوب برای اربابان کار کنند؛ در حالی که از هرگونه حقوقی محروم بودند وهمواره مجازات و تنبیه می شدند.

پلانتیشن ها وشرکت های چندملیتی

چراصاحبان مزارع پلانتیشن ،شرکت های چندملیتی هستند؟ امروزه صاحبان اغلب مزارع تخصصی (پلانتیشن ها) شرکت های بزرگ، به ویژه شرکت های چندملیتی هستند؛زیرا این گونه مزارع به سرمایه گذاری زیادی نیاز دارند.

تعریف شرکت های چند ملیتی:شرکت های چندملیتی شرکت هایی هستند که معمولاً بخش مرکزی آنها در کشورهای پیشرفته صنعتی قرار داردو شعبه هاو کارخانه های مونتاژ آنها در سایر نواحی ایجاد شده اند.این شرکت ها در خارج از مرزهای کشور مبدأ فعالیت می کنند.

شرکت های چندملیتی، که عمدتاًًامریکایی و اروپایی هستند، با احداث این مزارع در کشورهای نواحی استوایی سرمایه گذاری می کنند و از نیروی کارگرارزان قیمت آنها در مزارع خودبهره می برند. برخی ازاین شرکت ها سالیانه میلیاردها دلار از تولید و صدور این محصولات، سود به دست می آورند.

چرابیشتر مزارع پلانتیشن درنزدیکی دریاهای نواحی استوایی قرار دارند؟ بیشتر مزارع تک محصولی نواحی استوایی در نزدیکی ساحل دریاهاواقع شده اند تا بتوان از کشتیبرای صدور محصولات به نواحی مختلف جهان استفاده کرد.

پیامدهای توسعه مزارع پلانتیشن : از نظر کارشناسان محیط زیست، در کشت تک محصولی، به دلیل اینکه مزارع سالیان متمادی به کشت یک محصول اختصاص می یابند، خطرفرسایش و ضعیف شدن خاک زیاد است. به علاوه،استفاده مداوم و زیاداز کودها و آفت کش های شیمیایی در این مزارع نیز به محیط زیست این نواحی آسیب می رساند.

میلیون ها نفرگرسنه درکجا زندگی می کنند؟ گرسنگی و سوءتغذیه از مسائل مهم جهان امروز است. براساس گزارش فائو، بیش از 800میلیوننفر از مردم جهان به سوءتغذیه دچارندو میلیون ها نفر گرسنه در قاره های آسیا، افریقا و امریکای لاتین و حوزه کارائیب زندگی می کنند. در یکی دو دهه اخیر، مردم کشورهایی چون زامبیا،ماداگاسکار، اتیوپی، چاد، سودان، افغانستان و یمن با مشکل گرسنگی، دست به گریبان بوده اند.

قربانیان اصلی گرسنگی: کودکان، قربانیان اصلی سوءتغذیه محسوب می شوند و گرسنگی آسیب های جدی و جبران ناپذیرچون ناتوانی یادگیری و مرگ زودرس به آنها وارد می کند.

علت گرسنگی و دسترسی نداشتن گروه هایی از مردم جهان به غذا چیست؟ علت اصلی گرسنگی «فقر» است. بی عدالتی، یعنی توزیع نابرابر درآمدها، در جهان موجب میشود عدهای قادر به خرید مواد غذایی نباشند.

جنگ ها و مهاجرت های اجباری عامل دیگر فقر و بی پولی و به دنبال آن گرسنگی محسوب می شوند. تغییرات آب وهوایی و وقوع خشکسالی، سیل، طوفان و نظایر آن نیز موجب کاهش ذخیره جهانی غلات و بالا رفتن قیمت های مواد غذایی می شوند و در نتیجه، بر ناتوانی مردم در خریدغذا و افزایش گرسنگی تأثیر می گذارند.

امروزه بسیاری از کالاهایی که در زندگی روزانه از آنها استفاده میکنیم در کارخانه ها تولید می شوند. زندگی بشر امروز به انواع صنایع کارخانه ای، شامل ماشین آلات و ابزار، الکترونیک، پوشاک و نساجی وچرم، محصولات غذایی، چوب و کاغذ، صنایع شیمیایی و دارو و... وابسته است.

آیا می توانید از هریک از این صنایع، کالایی مثال بزنید که در زندگی روزانه از آن استفاده می کنید؟ صنایع کارخانه ای، تقریباً در همه کشورها وجود دارد، اما نواحیجهان از نظر تعداد صنایع، کمیت و کیفیت تولیدات کارخانه ای وهمچنین سودی که از راه صدور کالاهای صنعتی به دست می آورند،یکسان نیستند.

مهم ترین نواحی صنعتی ( قطب های صنعتی جهان )

الف) آمریکای شمالی: شامل ایالات متحده امریکا و کانادااست. نواحی صنعتی ایالات متحده امریکا بیش تردر شمال شرق وازکوههای آپالاش تا دریاچه های پنجگانه گسترده شده اند.

ب) اروپای غربی:مهمترین نواحی صنعتی اروپا در غرب این قاره قرار دارند. ناحیه رور در کشور آلمان و نواحی صنعتی انگلستان، فرانسه و شمال ایتالیا از نواحی صنعتی مهم در جهان هستند.

پ) مشرق، جنوب و جنوب شرقی آسیا: ژاپن ازمهم ترین نواحی صنعتی در این بخش از جهان است. چین در دودهه اخیر درزمینه صنعت به رشد قابل ملاحظه ای دست یافته وبه یک قدرت صنعتی جهانی تبدیلشده است. هند نیز، به ویژه در ناحیه کلکته و بمبئی، از نظر توسعه صنعت اهمیت جهانی یافته است. کشورهای کره جنوبی، تایوان، مالزی و سنگاپور در چنددهه اخیربه تولیدکنندگان و صادرکنندگان مهم کالاهای صنعتی در جهان تبدیل شده اند.

ت) روسیه و اروپای شرقی : ناحیه مسکو، قفقاز، ولگا و جمهوری های چک و لهستان از اروپای شرقی، نواحی صنعتی مهم این بخش هستند.

صنایع نو با فناوری پیشرفته

صنایع نو با فناوری پیشرفته یا هایتک چیست؟ شاید پیش از این اصطلاح صنایع «هایِتک» (High Technology)را شنیده باشید.

این صنایع که به طور عمده با میکروالکترونیک ها و ریزپردازنده ها سروکار دارند، در سی سال اخیر در جهان رشد قابل توجهی یافته اند. صنایع الکترونیک شامل رایانه ها و تجهیزات آنها، وسایل صوتی و تصویری، تلفن های هوشمند همراه، صنایع هوافضا، لیزر، ربات ها و زیست فناوری، انرژی های نو، مهندسی پزشکی و به طور کلی،صنایع دانش بنیان از جمله صنایع نوین یا «هایِتک» هستند. این صنایع، با فعالیتهای اقتصادی نوع چهارم ارتباط نزدیکی دارند.

ویژگی های مهم صنایع نو

1-این صنایع عمدتاً بر محور فناوری پیشرفته و استفاده از متخصصانو محققان قرار دارند.

2-پیشرفت آنها بر مبنای نوآوری و رقابت است (برای مثال،تولیدکنندگان گوشیهای تلفن همراه هرساله گزینه های جدیدی بهمدلهای قبلی اضافه میکنند تا از سازندگان دیگر جلو بیفتند و دررقابت، سود بیشتری نصیب خود کنند)

3-این صنایع ناگزیر به برقراری ارتباط با فناوری های روز دنیا وصادر کردن کالاهای تولید شده به کشورهای دیگر جهان اند.

هدف از ایجاد پارک های علم و فناوری: امروزه کشورهاسعی میکنند باایجاد پارکهای علمی و فناوری، صنایع نو را گسترش دهند.

پارک های علم و فناوری چیست؟ این این پارک ها معمولاً در نزدیکی قطب های صنعتی ایجاد می شوند و از تحقیقات دانشگاهی استفاده می کنند. در این مناطق، آزمایشگاه های متعدد تحقیقاتی و پژوهشگرانی که به ابداع و نوآوری مشغول اند، تمرکز یافته اند.

در تعریفی دیگر در مورد پارک فناوری آمده است: پارک فناوری واحدی است که: 1. با مؤسسات آموزشی و پژوهشی در ارتباط است.

2. زیرساختها و خدمات پشتیبانی، خصوصاً مستغلات و فضاهای اداری را برای واحدهای تجاری فراهم می نماید.

3. وظیفه انتقال فناوری را بر عهده دارد.

4. وظیفه توسعه فناوری را بر عهده دارد.

بخش خدمات، فعالیت های متنوعی را دربر می گیرد و گسترش فعالیت های خدماتی برچشم انداز و منظره شهرها تأثیرات بسیاری می گذارد. مؤسسات و نهادهای مالی، بانکها، مؤسسات گردشگری ومجتمع های رفاهی، مؤسسات حمل و نقل، مراکز درمانی- آموزشی و ... موجب پیدایش ساختمان های بلندمرتبه و برج های عظیم در شهرها شده اند.مراکزخرید و مجتمع های تجاری چندطبقه که هم بخش خریدو هم بخش های تفریحی دارند، در بسیاری از شهرهای بزرگ جهان گسترش یافته اند. این مراکز معمولاً طراحی ومعماری مشابهی دارند.

تجارت چیست؟ تجارت، خرید و فروش کالاها و خدماتی است که نیازها یا خواسته های مارا برآورده می کنند. آیا می توان زندگی اجتماعی را بدون مبادله کالاها و خدمات تصور کرد؟

انواع تجارت : تجارت و داد وستد کالاها و خدمات ممکن است در داخل مرزهای یک کشور و بین بخش های مختلف آن جریان داشته باشدو یا بین یک کشور و کشورهای دیگر صورت بگیرد.

امروزه هیچ کشوری از نظر منابع و مواد خام وکالاهای صنعتی خودکفا و بی نیاز از مبادله با سایر نواحی جهان نیست.

اقتصاد جهانی چیست؟ منظور از اقتصاد جهانی، تجارت بین المللی کالاها و خدماتاست که بر مبنای ارزش یک پول معین صورت می گیرد.

ارتباط اقتصاد هر کشور با تجارت بین المللی : بخش های مختلف اقتصاد هر کشور با تجارت بین المللی سروکاردارد. شاید کاغذ همین کتابی که در دست شماست، از چوب درختانی در جنگل های آسیای جنوب شرقی به دست آمده باشد.

اغلب ما در زندگی روزانه با اقتصاد جهانی سروکار داریم ولی ممکن است به آن توجه نکرده باشیم. برای مثال، برخی کالاهایی که ما مصرف می کنیم در کارخانه هایی در مناطق دوردست خارج از کشور تولید شده و به دست ما رسیده و یا ممکن است مواد خام به کار رفته در آنها یا ابزارآلات و ماشین های کارخانه تولیدکننده آن از خارج از کشورتهیه شده باشند.

از سوی دیگر، کشور ما محصولاتی مانند نفت، مواد پتروشیمی،قالی و خشکبار به کشورهای دیگر صادر می کند. افزایش یا کاهش قیمت این محصولات در بازارهای جهانی بر روی اقتصاد و زندگی ما تأثیر می گذارد.

پیشینه  تعامل و روابط اقتصادی در جهان: جهان همان طور که گفته شد، در جهان امروز همه کشورها ناگزیر به مبادله و تجارت اند، اما نکته مهم این است که همه نواحی و کشورها دراقتصاد جهانی موقعیت یکسانی ندارند و جایگاه آنها متفاوت است. این جایگاه متفاوت، تأثیرات زیادی در زندگی مردم کشورهای مختلف میگذارد.

برای آنکه به وضعیت نابرابر نواحی در اقتصاد جهانی امروز بهتر پی ببریم، باید به پیشینه تعامل و روابط اقتصادی در جهان توجه کنیم؛ همان طور که در درس تاریخ مطالعه کرده اید،در گذشته های دور، تجارت بیشتر در سطح محلی صورت می گرفت. به تدریج، با ایجاد راه ها و کاروان سراها و استفاده از چارپایان و کاروان ها، مبادله کالاها در نواحی دوردست گسترش یافت. سپس، با پیشرفت هایی که در ساخت کشتی ها حاصل شد، میزان مبادلات تجاری بیننواحی مختلف افزایش یافت. شبکه راه های به هم پیوسته جاده ابریشم که تا قرن پانزدهم میلادی شکل گرفت، بزرگ ترین شبکه دادو ستدجهانی بود که از طریق مسیری طولانی، شرق وغرب جهان آن روز را، از چین در شرق آسیا تا اروپا در کنار دریای مدیترانه، در بر می گرفت.

دوره  استعمار کهن

با ورود به عصر اکتشافات جغرافیایی و پیشرفت در دریانوردی در قرن های پانزدهم و شانزدهم میلادی،اروپاییان به سرزمین هایی نو در امریکا و اقیانوسیه دست یافتند و با تصرف بخش هایی ازآسیا، افریقا وامریکای جنوبی و ایجاد مستعمرات، به استخراج وغارت منابع طبیعی آنها پرداختند. از قرن هجدهم، با وقوع انقلاب صنعتی، استعمارگری اروپایی ها در جهان گسترش یافت. در این دوره، کارخانه های انگلستان و دیگرکشورهای اروپایی برای تولید کالاهای صنعتی به مواد اولیه و خام نیاز داشتند و استعمارگران اروپایی با تسلط بر نواحی مختلف جهان، منابع و مواد اولیه گران بها مانند طلا و الماس، نفت، چوب و دیگر مواد معدنی را به کشورهای خود سرازیر کردند.

درنظر بگیرید که کشور وسیعی مانند هند مدت چند قرن، مستعمره انگلستان بود، کشور کوچکی چون هلند،سا ل ها سرزمین وسیع و زرخیز اندونزی را در سیطره خود گرفته بود، کشور بلژیک سا ل ها کنگو را غارت وچپاول کرد و الجزایر سال ها مستعمره فرانسه بود. البته کشورهای استعمارگردر سایر نواحی جهان نیز، کهرسماً مستعمره آنها نبودند، از طریق فشار بر حکومت ها یا دخالت های نظامی، امتیازاتی به نفع خود میگرفتند. این ثروت رایگان و ارزان از عوامل مهم رشد سریع کشورهای اروپایی بود.

نهضت های استقلال طلبانه در کشورهای مستعمره

پس از جنگ های جهانی اول و دوم، نهضت های استقالل طلبانه در کشورهای مستعمره بیشتر شد و به تدریج، کشورهای مستعمره به استقلال دست یافتند و به عضویت سازمان ملل متحد درآمدند. بدین ترتیب، دوره استعمار کهن که در آن قدرت نظامی و اشغال سرزمین ها اهمیت ویژه ای داشت، به پایان رسید اما رابطه نابرابر اقتصادی بین نواحی جهان همچنان ادامه پیدا کرد و شکل های جدیدی به خود گرفت.

عوامل مانع پیشرفت صنعتی و اقتصادی کشورهای کمتر توسعه یافته صنعتی:

1-عوامل خارجی : که همان استعمار و تسلط کشورهای قدرتمند و سلطه گر براین کشورهاست.

2- عوامل داخلی : مانند حکومت های مستبد و وابسته در این کشورها که به منافع ملی و پیشرفت کشور خود بی توجه بوده اند ، نا آگاهی و بی سوادی مردم، جنگ ها وکشمکش های داخلی و نداشتن اتحاد، خود باوری و ایمان و اراده و پشتکار برای تغییر وضع موجود

وضعیت اقتصاد جهانی پس از جنگ جهانی دوم

پس از جنگ جهانی دوم، کشورهای جهان به دو بلوک غرب (کشورهای سرمایه داری امریکا واروپای غربی)و بلوک شرق (کشورهای کمونیستی شوروی سابق، چین و اروپای شرقی)تقسیم شدند. جنگ های جهانی اول و دوم خسارت های زیادی به کشورهای سرمایه داری صنعتی زد.

این کشورها و در رأس آنها امریکا برای بهره برداری از منابع سرزمین های دیگر و همچنین جلوگیری از گسترش کمونیسم، وارد مرحله تاز ه ای شدند و آن مرحله صدور سرمایه علاوه برصدور کالا بود؛ به این ترتیب که علاوه بر وارد کردن فشارهای سیاسی به حکومت ها، به سرمایه گذاری و ایجاد کارخانه های مونتاژ در دیگر نقاط جهان و بهره کشی از آنها اقدام کردند. البته،در این مرحله کشورهایی که از نظرعلم و فناوری صنعتی عقب مانده بودند، همچنان به فروش منابع و مواد اولیه و خام، و خرید و واردات کالاهای کارخانه ای از کشورهای پیشرفته صنعتی ادامه دادند.

یکی از مهم ترین ویژگی های این دوره، گسترش شرکت های چندملیتی بود.

شرکت های چندملیتی نقش مهمی در تجارت جهانی دارند. همان طور که پیش تر گفته شد، شعبه اصلی این شرکت ها در کشورهای پیشرفته صنعتی(مادر) است و طراحی و فناوری علمی اصلی تولید در کشور مادر صورت می گیرد. شرکت های چند ملیتی شعبه هایی نظیر کارخانه های مونتاژ یا شرکت های وابسته در کشورهای دیگر ایجاد می کنند تا بتوانند کالاها و خدمات خود را در آن کشورها تولیدکنند و به فروشبرسانند.

به عبارت دیگر، شرکت های چندملیتی از شرکت های محلی در کشورهای میزبان برای تولید یا فروش کالاهاو خدمات خود استفاده می کنند.

در هفتاد سال اخیر، صنایع و بانک های ایالات متحده امریکا، اروپای غربی و ژاپن به شکل قابل توجهی در دیگر مناطق جهان، سرمایه گذاری کرده اند. ایالات متحده امریکا برای تشویق شرکت های خود به سرمایه گذاری در خارج از کشور، به آنها کمک های مالی وحمایتی کرده است.

علل سرمایه گذاری شرکت های چندملیتی به سرمایه گذاری در کشورهای دیگر:

1- با احداث کارخانه یا شرکت در کشورهای دیگر از منابع طبیعی آن نواحی استفاده می کنند؛

2- این که از نیروی کار ارزان قیمت این نواحی برخوردار می شوند

3- درکشورهای کمترتوسعه یافته صنعتی، نظام مالیاتی و بیمه کارگران و قوانین و مقررات زیست محیطی، چندان جدی و سخت نیست، فعالیت شرکت های چندملیتی در این گونه کشورها، آسان تر و ارزان تر تمام می شود.

دلایل افزایش وابستگی کشورهای درحال توسعه به کشورهای توسعه یافته صنعتی

شرکت های چندملیتی به دنبال افزایش فروش و سود خود هستند و به منافع کشورهای میزبان چندان توجهی ندارند. این شرکت ها گاه انحصار تولید یک کالا را در دست می گیرند و کارخانه های داخلی کشورها را از دوررقابت، خارج می کنند و موجب ورشکستگی آنها می شوند. در این صورت، وابستگی نواحی به کشورهای توسعه یافته صنعتی بیشتر می شود.

1 -کشورهایی که اقتصاد آنها به طور عمده مبتنی بر تولید و صدور مواد اولیه و خام و منابع انرژی و معدنی است؛(گروه اول)

2-کشورهایی که اقتصاد و درآمد آنها به طور عمده مبتنی بر تولید و صدور انواع کالاهای کارخانه ای وصنعتی همراه با فناوری های پیشرفته و نوین است.(گروه دوم)

ویژگی های اقتصاد کشورهای گروه اول

اقتصاد کشورهای گروه اول در برابر نوسانات قیمت در بازارهای جهانی آسیب پذیری زیادی دارد و کاهش قیمت خرید محصولات آن ها می تواند شوک های عظیمی به اقتصادشان واردکند. در این نوع اقتصاد، حمایت از بخش های تولیدی داخلی ضعیف است وواردات گسترش زیادی دارد.

علل تشکیل اوپک توسط کشورهای صادرکننده نفت

در بین کشورهای صادر کننده مواد خام و منابع انرژی، برخی کشورهای صادر کننده نفت و گاز برای دفاع از منافع خود وجلوگیری از آسیب پذیری ناشی از کاهش قیمت نفت در بازار جهانی، با یکدیگر متحد شده وسازمان اوپک را به وجود آوردند

اوپک (opec) برای مطالعه

اوپک یا سازمان کشورهای صادرکنندۀ نفت، یک کارتل بین المللی است و در حال حاضر دوازده کشور ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی، امارات متحدۀ عربی، قطر، الجزایر، لیبی، نیجریه، اکوادر، آنگولا، ونزوئلاعضو آن هستند. اوپک که هدف آن دفاع از منافع کشورهای صادرکنندۀ نفت است، تلاش می کند که کشورهای عضو بتوانندمتحد و هماهنگ عمل کنند و نفت را با بهترین قیمت، بفروشند. این سازمان در سال 1960میلادی برای مقابله با سیاستهای استثماری شرکت های بزرگ نفتی امریکا و اروپا به وجودآمد. تا آن زمان، این شرکت ها فناوری تولید نفت خام و شبکۀ حمل و نقل آن را در اختیار داشتند واز افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی جلوگیری می کردند. مقر سازمان اوپک در وین است و کشورهایعضو برای تبادل نظر در موضوعاتی چون تعیین سهمیه فروش نفت، قیمت گذاری و نظایر آن با یکدیگرجلسات گفت وگو برگزار می کنند.

شاخص های توسعه انسانی

ما در جهانی آکنده از نابرابری زندگی می کنیم؛ جهانی که در آن تعداد زیادی از مردم مجبور به تحمل فقر و رنج اند .

در جغرافیای پایه نهم با موضوع نابرابری جهانی آشنا شدید و آموختید که یکی از ملاکهای سنجش و مقایسه کشورها دراین زمینه«شاخص توسعه انسانی» است. همچنین، دریافتیدکه شاخص توسعه انسانی سه عامل را در بر می گیرد:

1ــ درآمد و رفاه، 2ــ امید به زندگی یا متوسط طول عمر، 3ــ سواد و آموزش.

عامل اول جنبه اقتصادی دارد. امروزه ثروت و درآمد جهان به شدت در دست برخی کشورها متمرکز شده است؛ به طوری که مردم برخی از کشورها درآمد و سطح زندگی ورفاه خوبی دارند؛ در حالی که در برخی کشورهای دیگر، بخش بزرگی از مردم با فقر وکمبود امکانات زندگی مواجه اند.

ارتباط نابرابری اقتصادی با فضای جغرافیایی

نابرابری اقتصادی در فضای جغرافیایی جلوه گر می شود. به عبارت دیگر، چون منابع و امکانات و خدمات به طور عادلانه توزیع نمی شوند، نابرابری را می توان در سطح زمین و فضایی که انسان ها در آن زندگی می کنند، مشاهده کرد.

نتیجه وتاثیرنابرابری اقتصادی برنواحی

در نتیجه نابرابری اقتصادی، ناحیه هایی پدید می آیند که از نظر امکانات و تسهیلات و چشم اندازهای جغرافیایی با یکدیگر تفاوت دارند.

در نظام سرمایه داری جهانی، بر اساس روابط و مبادله نابرابری که بین نواحی پدید آمده است، برخی نواحی نقش «مرکز» یافته و بر سایرنواحی غالب و مسلط شده اند. برخی نواحی نیز نقش «پیرامون»  دارند که به لحاظ اقتصادی به مرکز وابسته اند . بر اساس این نظریه، مرکز، پیرامون را استثمار می کند و بر آن سیطره اقتصادی دارد. به مدل توجه کنید؛

تعریف کشورهای مرکز : منظور از مرکز، کانون های سلطه اقتصادی بر جهان است. کشورهای توسعه یافته صنعتی که از نظر در آمد و ثروت بالاترین موقعیت را دارند،مرکز نامیده می شوند.

ویژگی های کشور های مرکز

1-این کشورها مانند یک قطب آهن ربا عمل می کنند و بخش عمده ای از سود و ثروت جهان رادریافت و جذب می کنند.

2 -آنها حتی به صدور سرمایه، یعنی سرمایه گذاری در دیگر نواحی جهان می پردازند.

3 -از ویژگی های کشورهای مرکز، برخورداری از صنایع نو و خدمات پیشرفته، فناوری باال و نیروی ماهر و متخصص، و زیر ساخت های مناسب برای توسعه اقتصادی مانند حمل و نقل پیشرفته و سطح بالای زندگی و رفاه اجتماعی است.

4-کشورهای مرکز، مواد خام را با قیمت ارزان تر از کشورهای پیرامون به دست می آورند و کالاهای ساخته شده صنعتی را با سود بیشتربه آنهامی فروشند.

5 -کشورهای مرکز همچنین از طریق سرمایه گذاری یا شرکت های چند ملیتی از نیروی کار ارزان قیمت کشورهای پیرامون استفاده می کنند.

6-کشورهای مرکز گاهی با روش های مختلف افراد با استعداد و متخصص یا به اصطلاح، مغزهای متفکر را نیز از کشورهای پیرامون به خود جذب می کنند. در حالی که کشورهای پیرامون هزینه های تحصیل و رشد این افراد را پرداخته اند.

مهم ترین کشور های مرکز: کشورهای امریکای شمالی، اروپای غربی، ژاپن و استرالیا جزء کشورهای مرکز هستند.

ویژگی های کشور های پیرامون

1-کشورهای پیرامون عمدتاً تولیدکننده و صادرکننده مواد اولیه و خام اند.

2-این کشورها از نظر توسعه صنعتی و فناوری های نوین در سطح پایین تری قراردارند.

3-این کشورها که به واردات کالاهای صنعتی از مرکز وابسته اند، بازار خوبی نیز برایتولیدات آن هاهستند و بنابراین، سود هنگفتی نصیب کشورهای مرکز می کنند.

4-از دیگر ویژگی های کشورهای پیرامون، کمبود نیروی کار ماهر ومتخصص وزیرساخت ها و تجهیزات لازم برای توسعه صنعتی است.

مهم ترین کشورهای پیرامون : از جمله کشورهای پیرامون در قاره های آسیا،افریقا و امریکای لاتین می توانبه کشورهای افغانستان، بنگلادش، مراکش، نامبیا، پروو نیکاراگوئه اشاره کرد.

تغییرجایگاه کشورهای پیرامون : جایگاه کشورها به عنوان مرکز و پیرامون در طول زمان ثابت نیست و ممکن است تغییر کند نظریه پردازان مرکز پیرامون معتقدندکه در طول زمان گروهیاز کشورها جایگاه نیمه پیرامون یافته اند .

ویژگی کشورهای نیمه پیرامون

1-این کشورها از نظراقتصادی از کشورهای پیرامون قوی ترند اما هنوز ازنظر قدرت اقتصادی به کشورهای مرکز نرسیده اند.

2-این کشورها بین کشورهای مرکز و پیرامون نقش واسطه بازی می کنند و ساختار اقتصادی و اجتماعی آنهادچار تغییرات و تحولات صنعتی و فناورانه شده است.

منظورازکشورهای نیمه پیرامون : منظور از کشورهای نیمه پیرامون کشورهایی هستندکه بین مرکز و پیرامون قرار گرفته اند.

کشورهای نیمه پیرامون: از جمله کشورهای نیمه پیرامون می توان به چین، که در دودهه اخیر خیز اقتصادی فوق العاده ای درجهان برداشتهاست و همچنین کره جنوبی و سنگاپوراشاره کرد.

اگر ارزش صادرات یک کشور بیشتر از واردات آن باشد، موازنه تجاری مثبت است و آن کشورمیتواند از راه سودی که به دست می آورد،استانداردهای زندگی و رفاه را در کشور خود بهبود بخشد.

اگر ارزش واردات بیشتر از صادرات باشد، موازنه، منفی است که به آنکسری تجاری می گویند وبرای اقتصاد کشور نامطلوب است.

اقدمات کشورها برای کاهش تاثیرمنفی تجارت خارجی (صادرات و واردات) و رونق اقتصادی

1-وضع تعرفه های گمرکی و مالیات بر کالاهای وارداتی

2-محدود یا ممنوع کردن واردات برخی کالاها در دوره های زمانی خاص

3- تشکیل اتحادیه های اقتصادی -تجاری منطقه ای وایجاد مناطق آزاد تجاری

1. اتحادیه های اقتصادی ـ تجاری منطقه ای (ناحیه ای)

1-اتحادیه های اقتصادی - تجاری منطقه ای، میان کشورهای همسایه شکل میگیرد.

2-کشورهای عضواین اتحادیه ها براساس موافقت نامه هایی که امضا می کنند،سعی می کنند مالیات ها و تعرفه های گمرکی را بین خودشان کاهش دهند یابردارند تا تجارت بین کشورهای منطقه، افزایش یابد و به رونق و توسعه اقتصادی کشورها کمک شود.

3-از جمله اتحادیه های اقتصادی منطقه ای می توان به ِ اکو، آسه آن و نَفتا اشاره کرد.

2ـ مناطق آزاد تجاری

تعریف مناطق آزاد تجاری : مناطق آزاد تجاری مناطقی هستند که در اصل برای توسعه صادرات یک کشور و رونق اقتصادی آن ایجاد می شوند.

دراین مناطق، تولیدکنندگان و بازرگانان می توانند بدون پرداخت حقوق و عوارض گمرکی یا معافیت های مالیاتی، به صادرات و واردات و انبارداری کالاها بپردازند. به طورکلی دراین مناطق، مقررات و قوانین اقتصادی ویژه و متفاوت با دیگر نواحی سرزمین وجود دارد.

چرا همه مناطق آزاد به اهداف خود نرسیدند؟ زیرا در برخی کشورها به پایگاه واردات تبدیل شده اند و نتوانسته اند به توسعه اقتصادی کمک کنند. مناطق آزاد تجاری اغلب در مجاورت بنادر مهم ایجاد می شوند.

مهم ترین مناطق آزادتجاری ایران: کیش و منطقه آزاد تجاری  - صنعتی انزلی

تفاوت منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی و منطقهٔ ویژە اقتصادی

مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی و ویژە اقتصادی هر دو به منظور ایجاد تحرکاقتصادی، صادرات غیر نفتی، انتقال کالا و فناوری به کشور ایجاد می شوند.

در این مناطق، فعالیت های اقتصادی مشمول معافیت مالیاتی است و امکان استفاده از ماشین آلات و تجهیزات و مواد اولیه و مصرفی بدون پرداخت حقوق گمرکی وجوددارد. به عبارت دیگر، همهٔ شرایط برای مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی و مناطق ویژٔۀ اقتصادی یکسان است امادر مناطق آزاد تجاری امکان تأسیس بانک و بیمه و گشایش اعتبارات اسنادی و معافیت مالیات بر درآمدکل فعالیت خدماتی نیزوجود دارد که این در مورد مناطق ویژه صدق نمی کند.

اهمیت وبرتری حمل و نقل دریایی : در بین روش های مختلف حمل و نقل (زمینی، هوایی و دریایی) حمل و نقل دریاییجایگاه ویژه و ممتازی دارد؛ به طوریکه حدود90درصد تجارت جهانی از نظر وزن کالاهایی که جابه جا می شوند، از طریق حمل و نقل دریایی و توسط کشتی هاصورت می گیرد.

حمل و نقل دریایی به دلیل پایین تر بودن هزینه ها با وجود وزن زیاد کالاهای جابه جا شده و نیز قابلیت جابه جایی کالا تا مسافت های دوردست، بر دیگر شیوه هایحمل و نقل برتری دارد.

امروزه بیشتر مبادلات اقتصادی ازطریق چه کشتی هایی انجام می شود؟ امروزه بیشتر مبادلات اقتصادی کشورها از طریق انواع کشتی های فله بر( که غلات، زغال، سنگ آهن، سیمان و ... حمل می کنند،) کشتی های کانتینری، کشتی های نفتکش و شناورهای تانکر حمل کننده گاز انجاممی گیرد.

کشتی های بزرگ، کالاها را در بندرهای اصلی و بزرگ تخلیه می کنند.این کالاها توسط کشتی ها و شناورهای کوچک تر در بنادرفرعی کشورهاتوزیع می شوند.

ارکان ناحیۀ سیاسی : به طورکلی، هر ناحیه سیاسی سه رکن یا سه ضلع دارد: قلمرو و فضای جغرافیایی، سازه (ساختار) انسانی و نظام مدیریت

ناحیه سیاسی چیست؟  ناحیۀ سیاسی به بخشی از سطح زمین گفته می شود که تحت مدیریت سیاسی یافرمانروایی یک قدرت سیاسی باشد.

نحوه اداره فضای جغرافیایی ناحیه سیاسی؟ این قدرت یا مدیریت سیاسی ممکن است متعلق به یک فرد، یک نهاد، یک سازمان، شورا یا حکومت باشد که ادارۀ آن فضای جغرافیایی را بر عهده گرفته است.

چند نمونه ناحیه سیاسی: ناحیۀ سیاسی می تواند یک روستا، یک شهر، یک استان، یک کشور و حتی ناحیۀ وسیعی فراتر از یک کشور باشد.

انواع نواحی سیاسی

1ـ ناحیۀسیاسی فروملی :  یک واحد جغرافیایی مانند روستا، شهر، بخش، شهرستان و استان است که تحت مدیریت دهداری، شهرداری، بخشداری، فرمانداری واستانداری قرار دارد

2ـ ناحیۀسیاسی ملی : هر کشور مستقل که نظام حکومتی مستقلی دارد ، یک ناحیه سیاسی ملی محسوب میشود.

3ـ ناحیۀسیاسی فراملی (منطقه ایئ) : عبارت است از چند کشور که تحت اداره یک نظام مدیریت منطقه ای قرار گرفته اند؛ مانند اتحادیه اروپا

4ـ ناحیۀ سیاسی ویژه : ناحیه ای است که نظام مدیریت مخصوص به خود دارد؛ مانندنواحی خودمختار و مناطق آزاد تجاری

اتحادیه اروپا از 27کشور اروپایی تشکیل شده است. این کشورهامستقل اند اما باهم متحد هستند و پذیرفته اند که از نظام مدیریت مشترکی تبعیت کنند. کشورهای عضو این اتحادیه برای تحقق مدیریت مشترک، رؤسایی را برای شورا و مجلس قانون گذاری اروپا، بانک مرکزی اروپا و نظایر آن انتخاب می کنند.

کشورهای اتحادیه اروپا در امور سیاست خارجی، کشاورزی، تجارت، محیط زیست و نظایر آن، از اصول و شیوه های مشترکی پیروی می کنند.

اغلب کشورهای اتحادیه اروپا یورو را به عنوان واحد پول مشترک پذیرفته اند.

همچنین، برای تسهیل رفت وآمدمردم به برخی کشورهای عضو به منظور زندگی،کار، تحصیل یاسرمایه گذاری، اخذ روادید (ویزا) بین این کشورها لغو شده است وافراد می توانند بر طبق پیمان «شنگن» آزادانه و بدون نیاز به روادید به این کشورها، سفر کنند.

تعریف نواحی خودمختار: نواحی خودمختار به استان ها یا ایالت هایی گفته می شود که به دلیل شرایط قومی و مذهبی و نظایر آن، از استقلال محدودی برخوردارندو در امور سیاست خارجی و دفاع، تابع حکومت مرکزی هستند. به عبارت دیگر، خودمختاری، استقلال محدود یک واحد سیاسی در اداره امورخود در داخل یک کشور است.

چند نمونه ازنواحی خود مختارجهان : از نواحی خودمختار جهان می توان به نخجوان در جمهوری آذربایجان،بندر هنگ کنگ (چین) وکردستان در عراق اشاره کرد.

مناطق آزاد تجاری چنان که در درس قبل گفته شد، مناطقی هستندکه برخی قوانین و مقررات کشور در آنها اجرا نمی شود؛ برای مثال، اتباع خارجی می توانند بدون اخذ روادید (ویزا) از قبل، به مناطق آزادتجاری یک کشور وارد شوند و یا قوانین مالیاتی و گمرکی کشورها درمورد سرمایه گذاری در مناطق آزاد اجرا نمی شود.

کانون ناحیۀسیاسی : هر ناحیه سیاسی کانونی دارد که محل تمرکز قدرت سیاسی است و قدرت سیاسی از آن نقطه در سطح ناحیه سیاسی اعمال می شود. کانون نواحی سیاسی همان پایتخت ها، مراکز ایالت ها و استان ها و شهرهای مهم ناحیه ای یا مقر سازمان های بین المللی هستند.

فضای جغرافیایی ناحیۀسیاسی : هر ناحیه سیاسی فضای جغرافیایی را در بر می گیرد و نظام مدیریت، برای اداره بهتر امور،آن فضا را به واحدهایی تقسیم بندی کرده است. برای مثال فضای جغرافیایی کشور ما به استان، شهرستان و... تقسیم بندی شده است.

مرز ناحیه سیاسی : هر ناحیه سیاسی دارای مرز و قلمرویی است. خطوط مرزی حدِاعمال اراده سیاسی یک نظام مدیریت یا حکومت هستند. به عبارت دیگر، از آن حد به بعد، مدیریت و اراده سیاسی نهاد فرمانروایی، قابلیت اعمال و اجرا ندارند.

مطالعه نواحی سیاسی درکدام رشته از جغرافیا مورد بررسی قرارمی گیرد؟ مطالعه نواحی سیاسی یکی از موضوعات رشته «جغرافیای سیاسی» است.

چرا جغرافیای سیاسی، از دو عنصر «جغرافیا» و «سیاست» ترکیب شده است؟ جغرافیای سیاسی شاخه ای از علوم جغرافیایی است. عنوان جغرافیای سیاسی، از دو عنصر «جغرافیا» و «سیاست» ترکیب شده است؛ زیرا جغرافیا و فضای جغرافیایی بر تصمیمات سیاسی، تأثیر می گذارند و برعکس، سیاست و تصمیم گیری های سیاسی نیز روی فضای جغرافیایی اثر می گذارند و آنها را تغییر می دهند.

برای اینکه هر چه بیشتر به این رابطه پی ببرید،مثال ها را بخوانید و فعالیت را انجام دهید.

تعریف جغرافیای سیاسی

اکنون با توجه به مثالها و فعالیتی که انجام دادید، به تعریف جغرافیای سیاسی بهتر پی می برید. برای جغرافیای سیاسی، تعاریف متعددی ارائه شده است اما به طورکلی، جغرافیای سیاسی علم مطالعۀ کنش های متقابل جغرافیا و سیاست است و پیامدهای تأثیر این دو بر یکدیگر را تحلیل می کند.

در درس گذشته آموختیم که کشور یکی از انواع نواحی سیاسی است. چند کشور نام ببرید.

فکر کنید و بگویید چه چیزی موجب می شودکه این واحدهای سیاسی را «کشور» بنامیم؟

در این درس با ویژگی های کشور به عنوان یک ناحیه سیاسی آشنا می شوید.

ارکان بنیادی کشور

1ـ سرزمین:  هر کشور بخشی از سطح زمین را اشغال کرده و زیستگاه مشترک افرادی است که به آن کشور تعلق دارند. هیچ کشوری بدون سرزمین قابل تصور نیست.

2ـ جمعیت(ملت) : هر کشور دارای جمعیتی است که در محدوده سرزمین مستقر و مقیم اند و برای اداره امور خود نظام سیاسی وحکومتی تأسیس می کنند.

3ـ نظام سیاسی:  در واقع، همان حکومت است که وظیفه اداره امور سرزمین و جمعیت را بر عهده دارد.

4. حاکمیت:  حاکمیت یعنی داشتن استقالل و بی نیاز بودن از نظارت دولت های خارجی. حاکمیت یک کشور نشان دهنده استقالل و اقتدارسیاسی آن است.

تعریف کشور

کشور عبارت است از یک ناحیۀ سیاسی مستقل که دارای سرزمین مشخص، جمعیت دائمی و مقیم و حکومت مرکزی است و بر امور داخلی و خارجی خود حاکمیت دارد.

در این بخش، ویژگی های سه رکن بنیادی کشور را بیشتر مطالعه می کنیم.

فضا و قلمرو جغرافیایی یک کشور، سرزمین آن است. فضا یا سرزمین یک کشوردارای منابعی است و عرصه ای برای فعالیت های اقتصادی و کار و زندگی مردم آن کشور محسوب می شود. وسعت سرزمین در کشورهای مختلف متفاوت است.

سرزمین چه مکان تولد افراد باشد و چه محل سکونت آن ها، یکی از بنیادهای هویتی آنان را تشکیل می دهد. هویت مکانی احساس تعلقی است که به واسطه ارتباط با یک مکان در یک فرد یا گروهی از افراد برانگیخته می شود.

معمولاً وقتی دو فرد ناآشنا به هم می رسند، یکی از پرسش های آن ها از یکدیگر این است: اهل کجایی؟ اهل جایی بودن نشان دهنده مکانی است که فرد به آن تعلق، دلبستگی و عاطفه دارد، آن را خانه، بوم و وطن خود می داند.

پس، انسان ها نسبت به مکان ها و فضاهای خاص نوعی وابستگی از خود نشان می دهند. یکی از این فضاها ، میهن است. البته وابستگی های مکانی و فضایی سطوح مختلفی مانند زادگاه، شهرستان، استان، کشور و قاره را دربرمی گیرد.

تعلق ها یا وابستگی های زادگاهی و وطنی بسیار پایدار و عمیق اند. به همین سبب، دیده می شود حتی کسانی که سال ها از وطن خود دوربوده اند، آرزوی بازگشت به وطن را دارند. آن ها با وجود سال ها دور بودن از وطن، از افتخارات و پیروزی های کشور خود احساس غرور و شادمانی می کنند و دوست دارند کشورشان را سربلند ببینند.

سرزمین یک کشور

الف) مرز « انواع مرز ، اهمیت مرز ها »

ب) تقسیمات کشوری

پ) پایتخت ، کانون سیاسی کشور

هر کشور برای مشخص کردن قلمرو جغرافیایی خود به تعیین مرز نیاز دارد.

تعریف مرزسیاسی: مرز، خطی اعتباری و قراردادی است که برای تعیین حدود یک ناحیه سیاسی، از جمله کشور، بر روی زمین مشخص می شود.

مرزهای سیاسی مهم ترین عامل تشخیص و جدایی کشورها از یکدیگرند.

اهمیت مرزها: مرزها از این نظر اهمیت دارند که قلمرو رسمی اعمال مدیریت سیاسی هر کشورند و حدود حاکمیت و اداره یک حکومت را تعیین می کنند. مرز، آخرین حد قلمرو زمینی، دریایی و هوایی هر کشور است.

همانطور که در سال ششم ابتدایی خواندید، ابتدا کشورها برای تعیین خطوط مرزی به توافق می رسند و سپس، طبق نقشه ترسیم شده از محل عبور خطوط مرزی، روی زمین علامت گذاری می کنند.

علت ارزش حقوقی و بین المللی مرزها: امروزه خطوط مرزی کشورها ارزش حقوقی و بین المللی دارند؛ زیرا محدوده های کشورهای هم مرز دراسناد سازمان ملل متحد ثبت می شود.

انواع مرز

انواع مرز ها از نظر انطباق یا عدم انطباق با پدیده های طبیعی: 1. مرز های طبیعی «کوه ها ، رود ها ، دریاها»  2.مرز های غیرطبیعی (مصنوعی)

انواع مرزها از نظر پیدایش و شکل گیری: مرز های پیشتاز (قبل از سکونت ) ، مرز های تطبیقی ، مرز های تحمیلی

مرزهای هوایی

1ـ مرزهای طبیعی:

خطوط مرزی برخی کشورها با استفاده از پدیده های طبیعی مانند رود، کوه، بیابان، دریاچه، تالاب و... مشخص می شود.   به عبارت دیگر، مبنای تعیین مرز دو کشور، پدیده های طبیعی هستند که بین آن دو قرار گرفته اند.

کوه ها: گاهی برای تعیین خط مرزی از امتداد ارتفاعاتی که میان دو کشور قرار گرفته است، استفاده می کنند.

برای تعیین خط مرزی در امتداد رشته کوه ها، خط الرأس کوه ها در نظر گرفته می شود. خط الرأس خطی است که از متصل کردن نوک بلندترین نقاط کوهستانی به یکدیگر به وجود می آید.

رودها: روش های تعیین خط مرزی دررودها: 1-اگر یک رود مرز بین دو کشور باشد، برای تعیین مرزاز منصف استفاده می کنند. خط منصف خطی است که از خط وسط رودخانه می گذرد و فاصله مرز از هر دو ساحل به یک اندازه است.

2-ممکن است خط مرزی عمیق ترین نقاط بستر رود را به هم متصل کند که به آن تالوگ می گویند.

چرا بهترین نوع خط مرزی دررودهای قابل کشتی رانی روش تالوگ است؟ در رودهای قابل کشتی رانی، تالوگ بهترین خط مرزی است؛ چون هر دو کشورحق کشتیرانی در دو طرف آن را دارند

دریاها: بیشتر کشورهای جهان و ازجمله کشور ما به علت مجاورت با یک یا چند دریا، مرزهای دریایی دارند. معمولا تعیین مرزهای دریایی بین کشورها کار آسانی نیست.

روش تعیین مرزدریایی دردریاها وتعریف آب های داخلی ودریای سرزمینی: برای تعیین مرز دریایی، ابتدا خط مبنا را معین می کنند. خط مبنا پایین ترین حد جزر در دریاست.

به آب های پشت خط مبنا (به طرف ساحل) آب های داخلی می گویند که کشور مجاور دریامالک آن هاست. از خط مبنا به سمت دریا تا حدود 12مایل دریایی (هر مایل دریایی برابر با 1852متر است) دریای سرزمینی نامیده می شود که آن هم متعلق به کشور مجاور دریاست اما سایر کشورها در آن منطقه حق عبورومرور بدون ضرر را دارند.

«آب های آزاد»

»آب های آزاد» به بخش هایی از دریا گفته می شود که در مالکیت هیچ کشوری قرار ندارند. در آب های آزاد کشتی رانی، فعالیت نظامی، ماهی گیری، ایجاد تأسیسات و تحقیقات برای همه کشورها آزاد است؛ مشروط به اینکه مخّل دریانوردی بین المللی نباشد.

2ـ مرزهای غیرطبیعی (مصنوعی):

در بخش هایی از زمین که امکان استفاده از پدیده های طبیعی برای تعیین خطوط مرزی وجودنداشته باشد، با استفاده از مختصات جغرافیایی( مدارها و نصف النهارها) ، خط مرزی تعیین می شود؛ مانند مرز بین کانادا و امریکاروی مدار 49درجه شمالی.

مرزهای غیرطبیعی یا مصنوعی همچنین با توافق دو کشور همجوار بر روی زمین تعیین و علامت گذاری می شود؛ مانند مرز ایران و افغانستان.

مرزها از نظر چگونگی پیدایش با یکدیگر متفاوت اند. نحوه شکل گیری و ایجاد مرزها تأثیر زیادی در امنیت و همکاری یا به عکس، اختالف و کشمکش بین کشورهای همسایه دارد. مرزها را از نظر پیدایش می توان به سه گروه تقسیم کرد:

پیشتاز ، تطبیقی ، تحمیلی

مرزهای پیشتاز  (قبل از سکونت)  :

مرزهایی هستند که از زمان های قدیم در نواحی خالی از سکنه ترسیم شده اند و بعدهانیز مورد قبول ساکنان دو کشور همسایه قرار گرفته اند؛ مانند مرزبین کانادا و آلاسکا که بعدها به تدریج مردم در دو طرف آن اسکان یافتند. این نوع مرزها مشکلی ایجاد نمی کنند.

مرزهای تحمیلی:

مرزهایی هستند که در تعیین آنها شرایط فرهنگی در نظر گرفته نشده است. در نتیجه، افراد یک ملت یا قوم را که دارای دین و زبان مشترک اند، از هم جدا می کند و موجب می شود در دو کشور همسایه و در دو حکومت جداگانه قرار بگیرند؛ مانند مرزهایی که کشورهای استعمارگر در قاره افریقا بر مبنای قلمرو نفوذ و حاکمیت خود و بدون توجه به اقوام و فرهنگ ها ایجادکردند و یا مرز بین کره شمالی و کره جنوبی.

مرزهای هوایی:

هر کشور علاوه بر اینکه بر مرزهای زمینی و در صورت مجاورت با دریا بر دریای سرزمینی حاکمیت دارد، بر فضای بالای سرزمین خود نیز می تواند ادعای حاکمیت داشته باشد.

به عبارت دیگر، مرز هر کشور مانند دیواری فرضی است که دورتادور سرزمین آن را احاطه کرده است و از طرف بالا نیز به سمت جو ادامه دارد.

هواپیماها برای عبور از مرزهای هوایی هر کشورباید اجازه بگیرند و ورود خود را به آسمان آن کشور اطلاع دهند

مطالعه مرزها از دیرباز کانون پژوهش های جغرافیای سیاسی بوده است.

1_ مرزها در هر کشوری اهمیت خاصی دارند و امنیت واستقلال هر کشور به مرزهای آن وابسته است. مرزها حد حاکمیت ملی یک کشور محسوب می شوند.

2_ مرزها در روابط یک کشور با کشورهای همسایه تأثیرگذارند ومی توانند عاملی برای ثبات و آرامش یا اختلاف و منازعه باشند. به همین دلیل، حساسیت زیادی نسبت به مرزها وجود دارد و نظارت و مراقبت ویژه ای بر آنها اعمال می شود.

-3 مرزها تأثیر بسزایی در جابه جایی مسافران و مبادالت بازرگانی ( صادرات و واردات کالا ) و توسعه اقتصادی کشورها دارند. به همین دلیل، امن بودن یا ناامن بودن آنها بر رونق اقتصادی کشورها تأثیر می گذارد. امروزه ایران علاوه بر پایانه های مرزی هوایی در فرودگاه ها، در نواحی مرزی زمینی بیش از 20پایانه مرزی مسافری و حدود 50پایانه مرزی مبادله کالا با همسایگان دارد که در مجاورت برخی از آنها، بازارچه مرزی نیز به وجود آمده است.

منازعات مرزی:  منازعات مرزی سابقه ای طولانی دارند و از زمان جنگ جهانی دوم تاکنون، تقریباً نیمی از کشورهای دنیا درگیر اختلافات مرزی با کشورهای همسایه خود بوده اند.

طول مرزهای ایران:  کشور ما حدود 8755کیلومتر مرز مشترک با کشورهای همسایه دارد و با 15کشور از راه خشکی و دریا هم مرز است.

حفاظت و مدیریت و کنترل مرزهای کشور برعهده چه کسانی است؟

1-حفاظت و مدیریت و کنترل مرزهای کشور بر عهده مرزبانان نیروی انتظامی و دفاع از مرزهای زمینی و هوایی و دریایی کشور در برابر تهدیدات خارجی بر عهده نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران است. مرزبانان پرتلاش شرایط دشوار محیطی مانند نگهبانی در ارتفاعات و درگرما و سرمای طاقت فرسا را تحمل می کنند تا امنیت در کشور برقرار باشد و مردم بتوانند با آسودگی زندگی کنند.

2-همچنین ساکنان نواحی مرزی (مرزنشینان)کشور ما همواره با مشارکت و همکاری با مرزبانان، از امنیت و استقلال کشور و مرزهادفاع کرده اند.

علل مرزبندی سیاسی – اداری درداخل کشور : حکومت ها برای اداره آسان تر فضای جغرافیایی کشورها و ارائه خدمات مناسب به شهروندان، به مرزبندی سیاسی - اداری در داخل کشور می پردازند.

میزان اختیارات واحدهای سیاسی درون کشور از نظر بودجه، تأمین منابع مالی و قوانین و... در کشورهای مختلف متفاوت است و به نوع نظام سیاسی آن ها بستگی دارد.

ویژگی های پایتخت کشور:

1-پایتخت مرکز اقتدار سیاسی یک کشور است و فرمان ها و تصمیمات سیاسی از این نقطه مرکزی در سراسر آن کشور پخش می شود.

2-رؤسای قوای مقننه، مجریه و قضائیه و وزارت خانه ها و سازمان های اصلی دولت ها و همچنین سفارتخانه های خارجی در پایتخت هامستقرند. پایتخت مکان تصمیم گیری های سیاسی و مالقات سران یک کشور با نمایندگان حکومت های سایر کشورهاست.

3-پایتخت یک کشور معموالً به بزرگ ترین و مهم ترین شهر یا کلان شهر آن تبدیل می شود.

عوامل موثر در انتخاب یک مکان به عنوان پایتخت

1-داشتن قابلیت های محیطی مناسب؛ مانند دسترسی به آب واراضی حاصلخیز،

2-داشتن جمعیت قابل توجه،

3-در تقاطع راه های ارتباطی قرار داشتن، دسترسی آسان بهسرتاسر کشور به ویژه مرزها،

4-داشتن قابلیت دفاعی مناسب و دور بودن از مرزها.

5-برخی از پایتخت ها قدمت زیادی دارند و موقعیت پایتخت بودنخود را تا سال ها حفظ می کنند؛ مانند شهر پاریس

انتقال پایتخت ها: در برخی کشورها به دلایل مختلف پایتخت از یک شهر به شهر دیگرمنتقل می شود؛ مانند انتقال پایتخت از شهر ریودوژانیرو به برازیلیا ؛ در کشور برزیل یا انتقال پایتخت از کراچی به اسلام آباد درپاکستان.

علل تبدیل پایتخت ها به کلان شهر: به طور معمول، تمرکز قدرت سیاسی و وزارتخانه ها و سازمان های دولتی، تمرکز اقتصادی نهادهای مالی و پولی وشرکت های بزرگ وثروت و قدرت در پایتخت ها، موجب تبدیل آن ها به کلان شهرها می شود.

پیامدهای تبدیل پایتخت ها به کلان شهر: پیامدهایی چون رشد جمعیت، ترافیک، آلودگی هوا و کمبودمسکن و خدمات را به دنبال دارد.

ملت، عنصر بنیادین یک کشور است و بدون آن کشور معنا و مفهومی ندارد. ملت جمعیتی است که در قلمرو یک سرزمین مشخص مستقرشده اند و اشتراکات تاریخی، زبانی، مذهبی و اقتصادی و آرمان های مشترکی دارند. هویت یک ملت ریشه در تاریخ و فرهنگ مشترک آن دارد و این هویت طی نسل های متوالی پدید آمده است. افراد یک ملت به دلیل همین اشتراکات با یکدیگر احساس همبستگی می کنند.

البته حس ملی گرایی تا وقتی مورد تأیید است که به میهن پرستی افراطی (ناسیونالیسم) یا برتری جویی یک ملت نسبت به دیگر ملت ها ونادیده گرفتن حقوق آنها نینجامد.

هر کشوری برای اداره امور خود به نظام مدیریت نیاز دارد. آیا وظایف مدیریت مدرسه و فروشگاه را از درس قبل به خاطر می آورید؟

این وظایف در چند گروه طبقه بندی شده بودند؟

حکومت ها، نظام مدیریت کشورند و انواع مختلفی دارند، اما می توان گفت همه آنها سه وظیفه مهم بر عهده دارند.

سه وظیفه مهم حکومت ها

اداره امور سرزمین: حراست از قلمرو و مرزهای کشور، دفاع در برابر هجوم دشمنان، حفظ منابع طبیعی و بهره برداری از آنها و ...

اداره سازه یا ساختار انسانی: وضع قوانین و مقررات، رسیدگی به اختلافات، قضاوت، خدمات رسانی به مردم و رفاه و تأمین اجتماعی و بهداشت، آموزش، خدمات فرهنگی، برقراری نظم و امنیت و...

روابط خارجی : روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با سایر کشورها، بستن پیمان ها و قراردادها، همکاری با نهادهای بین المللی، پیشگیری ازجنگ، برقراری صلح و توسعۀ همکاری های تجاری و...

با توجه به هر یک از ستون ها ، دست کم دو نمونه نهاد یا سازمان حکومتی را که در کشور ما وظایف مربوطه را به عهده دارند، نام ببرید.

سه گروه عمده حکومت ها از نظر مدیریت فضای جغرافیایی کشور و توزیع قدرت در پهنه سرزمین :

1ـ نظام سیاسی تک ساخت (یکپارچه)

2ـ نظام سیاسی فدرال

3ـ نظام سیاسی ناحیه ای و ترکیبی

1ـ نظام سیاسی تک ساخت (یکپارچه)

نظام سیاسی تک ساخت از اروپا به دیگر نقاط جهان راه یافته و کشور فرانسه از پیشگامان این الگوست.

 در این نوع نظام سیاسی، کشور به واحدهای سیاسی واداری کوچک تر مانند استان و شهرستان تقسیم می شود اما حکومت مرکزی حدود اختیارات آنها را تعیین می کند. در این نوع نظام اختیارات محلی محدود و نظام قانون گذاری وسیاست گذاری متمرکز است. قدرت سیاسی از یک کانون، یعنی پایتخت، به سایر نواحی کشور اعمال می شود ومدیریت های محلی، تصمیمات دولت مرکزی را اجرا می کنند. فقط، یک سطح قانون گذاری، یعنی مجلس ملی قانون گذاری، در مرکز وجود دارد و قوانین و مقررات و تشکیالت اداری در تمام کشور همسان است.

برای مثال، در نظام سیاسی تک ساخت، تشکیالت ادارات آموزش و پرورش وقوانین و مقررات آن، شرایط ورود به دانشگاه و یا قوانین اقتصادی مربوط به تجارت و ... در همه نواحی کشور یکنواخت است.

2ـ نظام سیاسی فدرال

در این نوع نظام سیاسی، کشور به چند ایالت تقسیم می شودو ایالت ها اختیارات زیادی دارند. حکومت و توزیع قدرت در سرزمین دو سطح دارد:

الف) سطح فدرال (ملی و حکومت مرکزی(

ب) سطح ایالت (منطقه(

هر ایالت علاوه بر وجود حکومت و نیروی تصمیم گیری در سطح ملی، قوه مقننه و مجریه و قضائیه مستقل نیز دارد. مجلس نمایندگان و سنا درمرکز کشور و مجلس ایالتی در هر ایالت مستقرند و قانون گذاری می کنند. به همین سبب، برخی قوانین ایالت ها با یکدیگرمتفاوت اند و هر ایالت در امور وبرنامه ریزی توسعه اقتصادی و اجتماعی خود به طور مستقل تصمیم گیری و عمل میکند.

نقش حکومت مرکزی در نطام قدرال: در این نوع نظام سیاسی، حکومت مرکزی نقش هماهنگ کننده و ارتباط دهنده ایالت ها را بر عهده دارد و ایالت ها در دفاع، سیاست خارجی و واحدپول ملی از حکومت مرکزی تبعیت می کنند.

برای مثال، در الگوی فدرال در کشوری مانند استرالیا، قوانین آموزش و پرورش، نوع برنامه های درسی و دوره های تحصیلی در ایالت های مختلف، متفاوت است.

البته باید توجه داشت که کشورهای فدرال و کشورهای یکپارچه از نظر واگذاری اختیارات به واحدهای سیاسی - اداری خود کاملاً شبیه به هم نیستند و درجه و میزان تمرکز حکومت و همچنین اختیارات واحدها در آنها متفاوت است.

3ـ نظام سیاسی ناحیه ای و ترکیبی

در این نوع نظام، بخش اعظم کشور به صورت تک ساخت است؛ فقط یک یا چند بخش کوچک به صورت ناحیه ای و خودمختار اداره می شوندو مناطق خود مختار اختیارات سیاسی و اجرایی ویژه ای در ناحیه خود دارند. نظام سیاسی کشورهای عراق، جمهوری آذربایجان و انگلستان ازاین نوع است.

مهم ترین عوامل پیدایش و بقای یک کشور : کشورهای جهان بر پایه یک یا چند عامل به وجود می آیند و به حیات خود ادامه می دهند.هویت ملی،همبستگی ملی وپیوستگی سرزمینی از مهم ترین عوامل پیدایش و بقای یک کشورند و درصورتی که این عوامل تضعیف شوند، آن کشور در خطر نابودی و فرو پاشی قرار می گیرد.

پس، حکومت ها و ملت ها باید عوامل پیدایش و بقای کشور خود را بشناسند و برای حفظ و تقویت آنها بکوشند.

امروزه این اصطلاح جغرافیایی در اخبار و موضوعات سیاسی، روابط سیاسی و بین المللی، مذاکرات یا رقابت ها و کشمکش های سیاسی، زیاد به کار می رود. صاحب نظران از ژئوپلیتیک و موضوع آن تاکنون تعاریف گوناگونی داده اند و در این باره اتفاق نظری وجود ندارد. اصطلاح ژئوپلیتیک از دو واژه «ژئو» مخفف ژئوگرافی به معنای جغرافیا و واژه «پلیتیک» به معنای سیاست ترکیب شده است.

برخی آن را معادل «سیاست جغرافیایی» در نظر گرفته اند که البته مورد قبول همه نیست. در اینجا برای فهم موضوع ژئوپلیتیک، از تعریف و مدلی که یک جغرافیدان سیاسی ایرانی آن را وضع کرده است، استفاده می کنیم:

ژئوپلیتیک شاخه ای از دانش جغرافیای سیاسی است که با موضوع قدرت و ارتباط آن با جغرافیا و سیاست سر وکار دارد و روابط متقابل این سه عنصر را مطالعه می کند.

به مدل توجه کنید؛ در سمت چپ آن، دو عنصر جغرافیا و سیاست را مشاهده می کنید. شما در درس 9از طریق مثال های متعدد باتأثیرات متقابل جغرافیا و سیاست آشنا شدید.

همانطور که می بینید، در این مدل عنصر «قدرت» به رابطه متقابل جغرافیا و سیاست اضافه شده است؛ زیرا جوهره ژئوپلیتیک را «قدرت» تشکیل می دهد.

اکنون بیایید برای فهم بهتر موضوع ژئوپلیتیک، اجزا یا عناصر این مدل را بیشتر بررسی کنیم.

تعریف قدرت درادبیات زبان فارسی: در فرهنگ فارسی، قدرت به معنای داشتن توانایی است. قدرت به توان و استعداد

انسان برای انجام دادن کاری که مطلوب اوست، گفته می شود. در زبان فارسی واژههای مترادف با قدرت یا مفهوم آن زیادند؛ مانند نفوذ، توانایی، اقتدار، حکم، فرمان ودستور.

تعریف قدرت درمباحث سیاسی واجتماعی: در مباحث اجتماعی و سیاسی، از قدرت با تعابیری چون کنترل دیگران یا نفوذ داشتنروی آنها، سلطه و توانایی مجبور کردن دیگران به فرمانبرداری، یاد شده است.

برخی از اندیشمندان معتقدند که قدرت طلبی و تمایل به داشتن قدرت از خصوصیات وتمایلات طبیعی بشر است.

انواع قدرت: به طورکلی، هر فرد و گروه انسانی برای رسیدن به اهداف و خواسته های خود بایدقدرت داشته باشد. بنابراین، برحسب شرایط و اهداف و خواسته ها انواع قدرت وجوددارد: قدرت جسمانی، قدرت علمی، قدرت اقتصادی، قدرت هنری و قدرت سیاسی.

رابطۀ قدرت و سیاست

تعریف سیاست: سیاست عبارت است از علم اداره یک کشور یا حکومتداری.

تعریف بازیگران سیاسی: سیاست مداران، حکومت ها، نهادها و سازمان های بین المللی همه در پی دستیابی به قدرت اند تابتوانند از آن برای رسیدن به اهداف، آرمان ها و خواسته های خود استفاده کنند.به این افرادو گروه ها بازیگران سیاسی گفته می شود.

ـ حکومت های مستقل؛

ـ رهبران ایدئولوژیک و افراد برجسته سیاسی که روی مردم نفوذ دارند؛

ـ گروه ها و احزاب سیاسی؛

ـ سازمان های مردم نهاد و غیرحکومتی(NGO ) مانند انجمن فعالان حقوق بشر، محیط زیست وصلح ؛

ـ سازمان های بین المللی (مانند سازمان ملل متحد)؛

ـ نهادهای اقتصادی و تجاری بین المللی (مانند شرکت های چندملیتی)

بازیگران سیاسی و قدرت: بازیگران سیاسی با به دست آوردن قدرت می توانند به اهداف خود برسند، مطابق میل یا نظام فکری خود فرمان برانند، منافع خود وهوادارانشان را تأمین نمایند و رقیبان خویش را از صحنه بیرون کنند.

حکومت و قدرت: حکومت ها با استفاده از قدرت می توانند در داخل یک کشور امنیت ونظم اجتماعی برقرار کنند و در خارج از آن کشورنیز اهداف خود راپیش ببرند.

قدرت مانند یک شمشیر دولبه است؛ حکومت ها، هم می توانند از قدرت برای دست یافتن به اهدافی چون تأمین استقلال و منافع و امنیت ملی کشور خود بهره ببرند و هم می توانند آن را علیه ملت خود به کاربگیرند.

آن ها با به کارگیری ابزارهای قدرت چون ارتش، پلیس، دستگاه قضایی و اطلاعاتی میتوانند به آزار مردم خود بپردازند و از قدرتشان برای حفظ بقا و سلطه خوداستفاده کنند.

عوامل و ارزش های جغرافیایی درقدرت: عوامل و ارزش های جغرافیایی، نقش مهمی در تولیدقدرت برای یک کشور دارند. صاحب نظران ژئوپلیتیک معتقدند عواملی چون موقعیت جغرافیایی، آب و هوا و داشتن منابع زیرزمینی و جمعیت می توانند موجب قدرت اقتصادی، سیاسی و نظامی یک کشور شوند.

یا به عکس، کارکرد منفی داشته باشند و موجب تضعیف قدرت شوند.

پیش از آنکه بیشتر به این موضوع بپردازیم، بهتر است به چند نظریه که در این زمینه ارائه شده است، توجه کنیم.

نظریه «فضای حیاتی»راتزل : رابطه عوامل جغرافیایی با سیاست و قدرت از گذشته های دور مورد توجه اندیشمندان بوده و توجهبه آن موجب پیدایش نظریه های ژئوپلیتیکی شده است. از معروف ترین این نظریه ها، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

در قرن نوزدهم، راتزل که پدر علم جغرافیای سیاسی شناخته می شود، نظریه «فضای حیاتی» رامطرح کرد. راتزل می گفت اگرکشورهای کوچک برای جمعیت خود فضای کافی نداشته باشند ودرصدد توسعه سرزمین های خود برنیایند، نابودی آنها حتمی است. اوهمچنین برای عامل موقعیت جغرافیایی اهمیت قائل بود و اعتقاد داشت که موقعیت یک کشور در مجاورت یک دولت قوی یا ضعیف، برسیاست و قدرت آن تأثیر می گذارد. راتزل از مباحث خود چنین نتیجه می گرفت که در کشمکش بر سر قدرت، دولت های بزرگ پیروزمی شوند و کشورهای کوچک را ضمیمه خاک خودمی کنند.

چراامروزه نظریه راتزل قبول نیست ومحکوم شمرده می شود؟البته باید توجه کرد که این نظریه در اواخر قرن نوزدهم مطرح شده است و در قرن بیستم با توسعه حقوق و قوانین بین المللی، اقداماتی مانند کشورگشایی و تصرف سرزمین های دیگر قابل قبول نیست و محکوم شمرده می شود؛ هر چند امروزه معدودی از کشورها به حقوق کشورهای دیگر توجه نمی کنند و آن را نادیده میگیرند. حمله نظامی امریکا به افغانستان و عراق در سالهای 1369و1380واشغال این کشورها یا حمله عراق به کویت در سال1369نمونه هایی از توسعه طلبی کشورهاست.

برخی از صاحب نظران درباره ارتباط عوامل جغرافیایی با سیاست و قدرت، به عوامل جغرافیایی دیگری چون قدرت خشکی (بری)، قدرت دریایی، قدرت هوایی و نظایر آن اشاره کرده اند.

مکیندر، جغرافیدان انگلیسی، درسال 1904میلادی در مقاله ای با موضوع تولید

قدرت، به«خشکی ها» توجه کرد. او معتقد بود که بخش عمده خشکی های جهان،سه قاره به هم چسبیده آسیا و اروپا و افریقاست و جزیره جهانی نام دارد. مکیندر در این جزیره جهانی منطقه خشکی اوراسیا (از رود ولگا در غرب تا سیبری در شرق) را قلعه (دژ)جهان می دانست و می گفت این منطقه برای قدرت های دریایی، غیرقابل دسترس است. مکیندر بخش مرکزی این منطقه را محور یا قلب خشکی جهان (هارتلندHeartland ) نامید. اومعتقد بود که این منطقه، یعنی شرق اروپا، منبع بزرگ قدرت است و هرکس بر منابع آن مسلط شود، می تواند بر کل جزیره جهانی وجهان فرمان براند.

برخی معتقدند نظریه هارتلند یا قدرت خشکی در سیاست های جنگ طلبانه آلمان هجوم این کشور به کشورهای مجاور و بروز جنگ های جهانی اول و دوم بی تأثیرنبوده است.

نظریه قدرت دریایی را «آلفرد ماهان» مطرح کرد. اوکه دریاسالار بود، فضاهای دریایی واقیانوسی را در شکل گیری قدرت جهانی و کنترل و محاصره قدرتخشکی مؤثر می دانست. آلفرد ماهان در کتاب خود نشان داد که چگونه انگلستان به دلیل برخورداری از قدرت دریایی بر رقیبان خود پیروز شد. او برای تبدیل شدن یک کشوربه یک قدرت دریایی شش شرط پیشنهاد کرده بود.

شرایط تبدیل شدن یک کشور به قدرت دریایی درنظریه ماهان

1. موقعیت جغرافیایی : مجاورت کشور با یک یا چند دریا برای حمل ونقل و کنترل راه های آبی مهم

2. خط مشی سیاسی و حکومت : حمایت و توجه دولت ها به قدرت دریایی و بهره برداری از فرصت ها

3. وضع طبیعی سواحل : داشتن سواحل مناسب و دارای پناهگاه برای ایجاد بندرگاه

4. گسترش ساحل  : طول سواحل یک کشور و دسترسی به آب های آزاد

5. تعداد جمعیت : هرچه تعداد افراد کشور بیشتر باشد، در تأمین نیروی انسانی دریایی مؤثرتر است

6. فرهنگ دریانوردی : توجه به اهمیت دریا، علاقهمردم یک کشوربه دریانوردی و توسع هروابط و تجارت گسترده با سایر ملل

البته ماهان قدرت دریایی را فقط در نیروی جنگی ناوگان دریایی نمی دانست و معتقد بود ملتی به قدرت دست می یابد که در تجارت دریایی نیز نیرومند باشد.

کتاب معروف ماهان «نفوذ و تأثیر قدرت دریایی در تاریخ» به زبان های مختلف ترجمه شد و در کشورهای گوناگون مورد استقبال قرار گرفت.  برای مثال، در ژاپن به ناخدایان نیروی دریایی یک جلد کتاب ماهان هدیه داده می شد تا رهنمودهای او رابه کار ببندند.

کشور ایران از سمت شمال و جنوب به دریا دسترسی دارد.

دو بخش آب های جنوبی ایران: ایران در سواحل جنوبی بیش از 2000کیلومتر مرز دریایی دارد. آبهای جنوب ایران را می توان به دو بخش تقسیم کرد:

الف) بخشی که از مصب اروندرود در غرب تا تنگه هرمز امتداد می یابدو خلیج فارس نام دارد.

ب) بخشی که از تنگه هرمز به سمت مشرق تا دهانه ِ خلیج گواتر(گوادر) امتداد می یابد و دریای مکران (دریای عمان) نامیده میشود.

دریای عمان یا مکران بخشی از اقیانوس هند است و تنها دریای آزادایران محسوب می شود خلیج فارس نیز از طریق دریای عمان به آبهای آزاد و سایر مناطق جهان ارتباط دارد.

نیروی دریایی راهبردی: نیروی دریایی راهبردی به نیرویی گفته می شود که قادر است در محدوده آب های عمیق اقیانوسی عملیات انجام دهد؛ به گونه ای که بتواند خود را از تهدیدهای روی آب، زیر آب و هوا حفظ کند؛ محدودیتی نیز برای اجرای عملیات در عمق دوردست ها نداشته باشدو قادر به حفاظت از منافع ملی کشوردر منطقه دریایی باشد.

در سال 1388، نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران به یک نیروی دریایی راهبردی تغییر جهت داد؛ به طوری که منطقه عملیاتی آن از تنگه هرمزو دریای عمان تا خلیج عدن و اقیانوس هند تا مدار10درجه شمالی را شامل گردید.

تلاش ایران برای تبدیل شدن به یک قدرت بزرگ دریایی : ساختن زیردریایی ها و ناوشکن های چندمنظوره و حضور ناوگان ایران در آبهای اقیانوس هند برای حفاظت از امنیت کشتی ها وشناورهای تجاری و نفتکش ها، همگی حکایت از تلاش ایران برای تبدیل شدن به یک قدرت بزرگ دریایی دارند.

ایران در دریای عمان دو بندر مهم، یعنی بندر جاسک وبندر اقیانوسی چابهار(در استان سیستان و بلوچستان) دارد که به دلیل دسترسی به آب های آزاد، از قابلیت فوق العاده ای برای تجارت با جهان و توسعه حمل و نقل دریایی ایران و کشورهای آسیای میانه وقفقاز برخوردارند.

تعریف قدرت ملی: قدرت ملی، قدرت یک ملت یا کشور برای رسیدن به اهداف وتحقق آرمان هایش است.

تاثیرقدرت ملی زیاد: اگر کشوری ازقدرت مل ی زیادی برخوردار باشد، میتوانداهداف وخواسته های ملت خود را بدون مانع تأمین کند. برخی از کشورها در سطح جهان قدرت زیادی دارند.برخی دیگر بسیارضعیف اند و قادربه رفع نیازها ی اولیه خود نیستند. روابط بین المللی و رفتار کشورها با یکدیگر نیز از میزان قدرت آنهاتأثیر می پذیرد.

عوامل و سرچشمه های قدرت ملی: به طورکلی، عواملی را که موجب قدرت ملی می شود، می توان براساس درجه اهمیت به 9عامل دسته بندی کرد.

1) عوامل جغرافیایی : موقعیت جغرافیایی، آب و هوا، وسعت و شکل کشور،توپوگرافی ـ منابع زیستی، منابع زیرزمینی، نیرویانسانی و جمعیت و .…

2) عوامل فرهنگی : درجة سواد، سرانة مصرف کتاب و مطبوعات، ایدئولوژی و اعتقادات، ایمان، افتخارات ملی، باورهای مردم،میراث فرهنگی و تاریخ و _.…

3) عوامل سیاسی : چگونگی مدیریت سیاسی کشور، نوع حکومت، رابطه ملت و حکومت، ثبات سیاسی، مشارکت سیاسی مردم و ...

4) عوامل علمی و فناورانه : تعداد دانشگاه ها و مراکز علمی و پژوهشی، تعداداستادان و معلمان خبره، سطح علمی وفناوری درصنعت، سطح ارتباطات اینترنت وIT الکترونیک، تعدادمجلات و مقاله های علمی و پژوهشی، صادرات علمی

5) عوامل اقتصادی : ثروت و منابع مالی، میزان ذخیره ارزی، میزان تولید ناخالص ملی، درآمد سرانه، صادرات و واردات و موازنه تجاری، گردشگری، زیربناهای تولید و ...

6) عوامل اجتماعی : میزان امید به زندگی، میزان مرگ و میر کودکان، سطح رفاه اجتماعی و برخورداری ازمسکن و تأمین اجتماعی، وحدت قومی، نژادی و زبانی و...

7) عوامل نظامی : چگونگی تجهیزات و وسایل و تسلیحات نظامی، کیفیت فرماندهی و نیروهای نظامی و ...

8) عوامل فضایی : داشتن پایگاههای فضایی، ماهواره های مخابراتی، سفینه های فضایی، سفرهای فضایی و ...

9) عوامل بین المللی (فرامرزی) :  وضع همسایگان (قوی، ضعیف، دشمن، دوست)حضور در سازمان های بین المللی، روابط فرهنگی با کشورها و نفوذ فرهنگی، کیفیت دیپلماسی، نفوذ رسانه ای و خبری در جهان و ...

موقعیت جغرافیایی (ریاضی و نسبی): موقعیت جغرافیایی (ریاضی و نسبی) عبارت است از چگونگی قرار گرفتن یک مکان درسطح کره زمین.

تاثیر موقعیت جغرافیایی برقدرت: موقعیت جغرافیایی تأثیر بسزایی در افزایش یا کاهش قدرت یک کشور دارد؛ برای مثال،قرار گرفتن یک کشور در بین همسایگان قدرتمند یا ضعیف در سیاست خارجی آن کشورتأثیرگذاراست.

کشورهای حائل: کشورهای حائل، یعنی کشورهایی که بین دو یا چند قدرت بزرگ قرار دارند،معمولاًًموقعیت آسیب پذیری پیدا می کنند؛ مانند لهستان که بین روسیه و آلمان قرار گرفته و در دوره هایی از تاریخ به دلیل همین موقعیت، موجودیت خود را از دست داده است.

تاثیر موقعیت دریایی برقدرت: موقعیت دریایی، یعنی دسترسی به آب های آزاد، نیز نقش مهمی در قدرت ملی یک کشوردارد. دسترسی به آب های آزاد یا دسترسی نداشتن به دریانیز در قدرت یا ضعف یک کشورتأثیر گذار است. برای مثال، انگلستان و ژاپن از همه سمت به آب های آزاد دسترسی داشته اند و توانسته اند به قدرت های بزرگ دریایی تبدیل شوند.

تاثیروسعت زیاد برقدرت ملی کشور: کشورها از نظر وسعت با یکدیگر تفاوت دارند. وسعت زیاد به خودی خود امری مطلوب است و از بین دو کشور که شرایط یکسانی دارند، کشوری که سرزمین وسیع تری در اختیار دارد، قدرتمندتر است. کشورهای کوچک که کمبود فضا دارند، برای فعالیت های خود با مشکل روبه رو می شوند.

همچنین، در کشورهای وسیع در زمان جنگ می توان نیروهای نظامی پشتیبان را به بخش دیگری منتقل کرد؛ چنانکه در جنگ ژاپن و چین، چین نیروها و تدارکاتش رابه غرب کشور خود انتقال داد. البته وسعت زیاد اگر با کمبود جمعیت همراه باشد، در امر دفاع مشکلاتی به وجودمی آورد.

تاثیر ناهمواری ها برقدرت ملی کشور :  کیفیت فضای سرزمین و نوع ناهمواری ها نیز در قدرت ملی مؤثر است. سرزمین های هموار برای کشاورزی و توسعه شبکه راه ها و حمل و نقل بسیار مناسب اند. نواحی کوهستانی، بیابان های وسیع، زمین های باتلاقی و کویری برای فعالیت های اقتصادی و ارتباطی به هزینه و سرمایه گذاری زیادی نیاز دارند و با مشکلات متعددروبه رو می شوند. البته نواحی کوهستانی از نظر دفاعی نقش مثبتی دارند.

1ــ کشورهای جمع و جور (فشرده) شکلی شبیه مربع یادایره دارند.

2ــ کشورهای طویل به کشورهایی گفته میشود که طول آنهاحداقل شش برابر عرض شان باشد.

3ــ کشورهای دنباله دار یک بخش شبه جزیره ای یا دالانمانند دارند که از سرزمین اصلی جدا افتاده است.

4ــ کشورهای چندپاره یا چندتکه

5ــ کشورهای محاطی کشورهایی هستند که درون یک کشور دیگر محصور شده اند

بهترین شکل برای یک کشور:به طورکلی، بهترین شکل برای یک کشور، شکل فشرده است که در آن پایتخت در مرکز قرار گرفته است. در چنین وضعیتی، در کم ترین زمان می توان از مرکز یک سرزمین به تمام نقاط آن دسترسی پیدا کرد. قابلیت دفاعی کشور در اینشکل زیاد است.

مشکلات کشورهای طویل و چند تکه: در کشورهای طویل و چند تکه، نظارت حکومت بر همه قسمت های کشور و همچنین ایجاد خطوط ارتباطی با مشکل مواجه می شود.

مهم ترین بنیادهای زیستی کشور: عواملی چون آب، خاک، آب و هوا و پوشش گیاهی بنیادهای زیستی کشورمحسوب می شوند.

تاثیرآب برقدرت ملی و روابط بین کشورها: آب یکی از مشکلات اصلی و از عوامل رقابت و کشمکش کشورها در آینده جهان است؛ زیرا به دلیل افزایش جمعیت و تغییر الگوهای زندگی، مصرف آن مرتباًًافزایش می یابد. کشورهایی که دچارکمبود آب اند یا با پدیده فرسایش وآلودگی خاک مواجه اند، توانمندی های شان ضعیف می شود و نه تنها امکان تولید مواد اولیه و محصولات کشاورزی و تغذیه جمعیت در آنها کاهش می یابد بلکه وابستگی شان به واردات زیاد می شود.

تاثیرآب وهوا برقدرت ملی کشورها: آب و هوا نیز نقش مهمی در کشاورزی و تولید غذا و سایر فعالیت های اقتصادی وزندگی دارد. معمولاً، امکان تبدیل کشورهایی که در منطقه معتدل واقع شده اند، به قدرت های سیاسی منطقه ای یا جهانی بیشتر است و بعید است که یک قدرت سیاسی بزرگ بتواند در سرزمین های بسیار سرد و یخبندان یا بیابان های گرم وسوزان شکل بگیرد.

درچه صورتی منابع انرژی ومعدنی درقدرت ملی کشورموثراست ؟ منابع انرژی و معدنی چون نفت وگاز، کانی های فلزی چون مس ، روی و آهن در صنعت و امور نظامی کاربرد دارند. داشتن این منابع به تنهایی منشأ قدرت نیست. اگر این منابع در کشوری در جهت توسعه صنایع قراربگیرند،(مانند چین و برزیل) در قدرت آن کشور مؤثرند،

درچه صورتی منابع انرژی و معدنی عامل کاهش قدرت ملی تلقی می شود؟ اگر اقتصاد کشوری وابسته به صادرات آنها باشد، یک ویژگی منفی و عامل کاهش قدرت ملی تلقی می شوند.

داشتن جمعیت زیاد از عوامل قدرت ملی است؛ زیرا هم منبع کار وتولید ثروت، هم نیروی نظامی و دفاعی و هم سرچشمه روحیه ملی محسوب می شود.

تاثیرکیفیت و ترکیب جمعیت برقدرت ملی کشور: جمعیت زیاد پیش شرط قدرت است اما کیفیت و ترکیب جمعیت نیزاهمیت دارد. داشتن جمعیت فعال و جوان ، باسواد ودارای مهارت که فرصت های اشتغال و پیشرفت برای آن ها در کشور فراهم شده باشد،از عوامل قدرت ملی محسوب می شود.

تاثیرهمگونی جمعیت ازنظرقومی وزبانی و دینی برقدرت ملی: همگونی جمعیت از نظر قومی، زبانی و دینی نیز در افزایش قدرت ملی مؤثر است و هر چه این همگونی بیشتر باشد، قدرت ملی بیشتراست.

منطقه ژئوپلیتیکی عبارت است از بخشی از سطح زمین یا تعدادی کشور همجوار که به دلیل داشتن ارزش های جغرافیایی، بازیگران سیاسی برای کنترل یا تصرف آن ها با یکدیگر وارد تعامل (کنش و واکنش) می شوند. این تعامل ممکن است مذاکره، همکاری وهمبستگی یا رقابت و کشمکش و حتی جنگ باشد.

به عبارت دیگر، منطقه ژئوپلیتیکی منطقه ای است که در آن سه عامل جغرافیا، سیاست و قدرت بر یکدیگر تأثیر می گذارند و توجه حکومت ها، به ویژه قدرت های جهانی، را به خود جلب می کنند. از مناطقژئوپلیتیکی جهان امروز می توان به مناطق ژئوپلیتیکی خلیج فارس، اتحادیه اروپا، دریای خزر و قفقاز اشاره کرد.