طرح مسئله:

كشورهاي پيشرفته تر:

در اقتصاد معمولاً کشورهایی را که از قدرت تولیدی بالاتر و درآمد بیشتری برخوردار باشند، پیشرفته تر می دانند.

افزایش قدرت تولید یک کشور:

افزایش قدرت تولید کشور در گرو افزایش قدرت تولید شرکت های تولیدی و ساز و کارهای مناسب برای ایجاد کسب و کار و داد و ستدهای مناسب است.

ويژگي هاي كشورهاي پيشرفته:

کشورهای پیشرفته معمولاً درآمد و تولید بالایی دارند.

درآمدها به صورت عادلانه تری توزیع شده است.

تعداد بیکاران این کشورها نیز کم است.

رشد و پیشرفت، نقطۀ مقابل رکود است. یک کشور پیشرفته در برابر شوک های اقتصادی ،قدرت مقاومت دارد.

از ثبات نسبی قیمت ها و بازارها برخوردار است.

می تواند در شرایط بحرانی نیازهای اولیۀ خودش را تأمین و حتی مازاد آن را صادر کند.

معمولاً کشورهای پیشرفته از سطح سواد و بهداشت عمومی بالایی برخوردارند.

روحیۀ اعتماد و همبستگی میان مردم این کشورها برای تکاپو و تلاش اقتصادی، برجسته است.

کشورهای پیشرفته در سطح منطقه و جهان تأثیرگذارند.

در یک کلمه ،کشورهای پیشرفته ،کشورهای قدرتمندی محسوب می شوند و بقیه روی آنها حساب باز می کنند. رشد و پيشرفت نقطه مقابل رکود است.

مهمترین مولفه های پیشرفت اقتصادی کشور:

پیشرفت اقتصادی کشور دارای مؤلفه هایی است که می توان مهم ترین آنها را رشد اقتصادی، شاخص های توسعۀ انسانی (نظیر بهداشت، سواد و امید به زندگی) و شاخص توزیع عادلانه درآمد دانست.

رشد اقتصادی:

رشد در يك جامعه:

اگر در جامعه ای میزان واقعی تولید در دوره ای معین نسبت به دورۀ قبل افزایش یابد، می گوییم در آن جامعه رشد صورت گرفته است.

رشد:

اگر در جامعه ای میزان واقعی تولید در دوره ای معین نسبت به دورۀ قبل افزایش یابد، می گوییم در آن جامعه رشد صورت گرفته است. رشد به معنای افزایش تولید است؛ بنابراین مفهومی کمی است.

افزايش ظرفيت توليدي:

کشورها معمولاً با سرمایه گذاری بیشتر یا به کارگیری روش های بهتر و فناوری مناسب تر، ظرفیت تولیدی خود را افزایش می دهند.

افزايش شاخص رشد و درآمد:

کشورها معمولاً با سرمایه گذاری بیشتر یا به کارگیری روش های بهتر و فناوری مناسب تر، ظرفیت تولیدی خود را افزایش می دهند و این امر به درآمد بیشتر می انجامد. به همین دلیل گاهی افزایش شاخص رشد یک کشور را با افزایش درآمد آن معادلدرنظر می گیرند.

افزايش در منابع:

یک منشأ رشد اقتصادی افزایش در منابع است؛ برای مثال، اگر جمعیت در طول زمان رشد کند، به طور کلی عرضه نیروی کار هم افزایش می یابد. سرمایه های فیزیکی کشور می تواند با سرمایه گذاری در کارخانه ها، ساختمان ادارات، ماشین آلات و مغازه ها افزایش یابد. سرمایۀ انسانی با آموزش افزایش می یابد. با منابع در دسترس بیشتر ،یک کشور می تواند کالا و خدمات بیشتری تولید کند.

بررسی رشد با الگوی مرز امکانات تولید:

الگوی مرز امکانات تولید:

از الگوی مرز امکانات تولید می توانیم برای نشان دادن تأثیرات رشد اقتصادی استفاده کنیم.

تاثیرات رشد اقتصادی بر منحنی مرز امکانات تولید:

به نمودار سمت چپ از شکل بالا نگاه کنید. محور افقی مقدار غذای تولید شده در کشور را نشان می دهد و محور عمودی همۀ مقادیر از کالاهای دیگر؛ یعنی کالاها و خدمات به جز غذا را که در کشور تولید شده است، نشان می دهد. تصمیم گیری بین یک واحد «غذا» و یک واحد «از کالاهای دیگر» واقعاً دشوار است؛ اما به این فکر کنید که واحد «غذا» همۀ انواع غذاها و واحد «کالاهای دیگر» همۀ انواع کالاها و خدمات را دربرمی گیرد.

فرض کنید کشوری ابتدا نقطه X را انتخاب می کند. روشن است که مردم مقدار بیشتری از غذا و سایر کالاها می خواهند تا سلامتی و رفاه بیشتری داشته باشند. اگر با صرفه جویی، سرمایه گذاری بیشتری انجام دهند، با گذشت زمان، ظرفیت تولیدی آنها توسعه می یابد و مرز امکانات تولید به سمت بالا منتقل می شود. نمودار سمت راست شکل بالا مرز امکانات قبلی و مرز امکانات جدید را نشان می دهد. رشد اقتصادی به کشور امکان می دهد تا غذا و کالاهای دیگر بیشتر و بیشتری را تولید و مصرف کند.

رشد اقتصادي يك هدف مشترك:

رشد اقتصادی یک هدف مشترک است، زیرا کشور را قادر می سازد کالاها و خدمات بیشتری تولید کند و گام مؤثری برای تأمین نیازها و خواسته های شهروندان خود بردارد. وقتی که اقتصاد رشد می کند، کشور قادر است از هرچیزی مقدار بیشتری تولید کند.

مواهب مورد نظر براي رشد اقتصادي كشور:

هر کشور برای اینکه از مواهب رشد اقتصادی در آینده لذت ببرد ،باید چیزهایی را در زمان حال در اقتصاد فدا کند؛ باید منابعی را که می توانست برای ساختن کالاهای مصرفی در زمان حال استفاده شود، برای ساختن انواع سرمایه ها و توسعۀ روش های تولید بهتر برای آینده صرف کند. همان طور که شما هم گاهی از بعضی خریدهای لذت بخش صرف نظر می کنید تا پولتان را برای انتخاب های دیگری در آینده که زندگی شما را بهتر می کند، پس انداز کنید.

تفاوت بين دستيابي به كارايي و رشد اقتصادي:

در منحنی مرز امکانات تولید درباره مصـــلحت و عدالت صـــحبت نمی کنیم تمام نقاط روی منحنی امکانات تولید، بیانگر وضــعیت کارآمد تولید اســت وفقط درباره کارایی صــحبت می کند. رشد اقتصادی با کمک منابع فیزیکی بیشــتر و یا به وســیله بالا رفتن کارایی منابع موجود و بـا ترکیـب آن دوبـه دســــت می آیـد نقـاط A و B نقـاط کـارآمـد را منعکس می کنند. نقطه C نقطه زیر منحنی یعنی کارایی کمتر، نقطه D انعکاس رشـد اقتصـادی به صـورت انتقال منحنی مرز امکانات تولید به ســمت را سمت اســت. انتقال منحنی به معنی افزایش تولیداست.

تولید(درآمد) ناخالص داخلی:

رشد:

اقتصاددانان برای اندازه گیری رشد، به میزان رشد تولیدات یک کشور در طول سال می نگرند؛ زيرا رشد به معنای افزایش تولید است.

منظور از تولید ناخالص داخلی یک کشور(GDP):

تولید ناخالص داخلی یک کشور GDP  ارزش پولی همۀ کالاها و خدمات نهایی تولید شده در داخل مرزهای یک کشور در طول یک سال است.

درآمد و توليد داخلي:

با فرض اینکه هر تولید داخلی، درآمدی را برای تولیدکنندگان آن ایجاد کرده است، می توان درآمد داخلی را نیز معادل تولید داخلی دانست.

درآمد داخلی، مجموع درآمدهایی است که در طول سال برای کشور به دست می آید.

درآمد سرانه:

با تقسیم درآمد داخلی به جمعیت کشور، درآمد سرانه به دست می آید.

اندازه گيري توليدات كشور:

واحد مشترکی که برای اندازه گیری تولیدات کشور به کار می رود، ارزش پولی است. برای اندازه گیری تولید کشور، نیاز به یک واحد مشترک داریم که بتوانیم هر چیزی را که تولید شده است، اندازه گیری کنیم. از هر واحد اندازه گیری مثل کیلوگرم هم می شود استفاده کرد؛ اما شاید نتیجه مفید نباشد؛ چراکه قطعاً یک کیلوگرم چیپس سیب زمینی با یک کیلوگرم چیپست رایانه قابل جمع شدن نیست! درعوض وقتی همه را به ارزش پولی که از بازار به دست آمده برگردانیم و آنها را جمع کنیم ،منطقی تر می شود. در این صورت صرف نظر از ابعاد و اندازه و وزن، هر کالا با ارزشی که در بازار داشته در محاسبۀ مقدار تولید لحاظ خواهد شد.

دليل درنظر گرفتن كالا و خدمات نهايي:

برای اندازه گیری تولید ناخالص داخلی، تنها کالا و خدمات نهایی را در نظر می گیریم، نه محصولات واسطه ای را؛ چراکه کالاها و خدمات واسطه ای همگی در تولیدات نهایی محاسبه شده اند و اگر آنها را هم جداگانه محاسبه کنیم، دچار خطای محاسبه مجدد می شویم. مثال پنبه و لباس را (در درس مالیات بر ارزش افزوده)، به یاد آورید. برای محاسبۀ ارزش لباس های تولید شده، لازم نیست ارزش محصولاتی نظیر پنبه و نخ و پارچه را نیز جداگانه محاسبه کنیم؛ بلکه با محاسبۀ ارزش کل لباس های تولید شده، خود به خود ارزش کالاهای واسطه ای که در آن به کار رفته است نیز محاسبه می شود.

توليداتي كه در توليد ناخالص داخلي محاسبه مي شوند:

تولید ناخالص داخلی، تولیداتی را که در داخل مرزهای یک کشور تولید می شود، اندازه می گیرد؛ صرف نظر از اینکه چه شهروندی آن را تولید کرده است. از این رو، تولید ناخالص داخلی ایران، جمع تمام تولیداتی است که شرکت ها و افرادی که در ایران فعالیت می کنند، آنها را تولید کرده اند؛ حتی اگر بخشی از این تولید متعلق به خارجی ها باشد.

محدوده زماني محاسبه توليدات:

تولید ناخالص داخلی تنها شامل کالاهای نهایی و خدمات تولید شده در یک سال تقویمی از اول فروردین تا پایان اسفند است. این مقدار شامل فروش اقلام باقی مانده از سال قبل نمی شود؛ یعنی چیزهایی که در یک سال ساخته می شود و در سال بعد فروخته می شود.

مواردی که در تولید ناخالص داخلی محاسبه نمی شوند:

اقلامي كه در GDP محاسبه نمي شود:

به دلیل دشواری های محاسباتی برخی از اقلام تولیدی در اندازه گیری تولید ناخالص داخلی لحاظ نمی شوند.        

اول: کار بدون دستمزد؛ مانند کارهایی که در خانه انجام می گیرد یا خدماتی که در خیریه ها به صورت داوطلبانه ارائه می شود و پولی برای آنها رد و بدل نمی گردد، اگرچه دارای ارزش بالایی هستند، اما در محاسبات تولید ناخالص داخلی غایب اند!

دوم: خرید و فروش کالاهای دست دوم از جمله خودرو، مبلمان یا خانه در محاسبات لحاظ نمی شوند. این قبیل کالاها زمانی که برای اولین بار تولید و فروخته شده اند، به حساب آمده اند.

سوم: تولیدات اقتصاد زیرزمینی، غیرقانونی و قاچاق که اطلاعات دقیقی از آنها در دست نیست و عملاً محاسبۀ آنها مشروعیت بخشی به این گونه فعالیت ها تلقی می شود.

تولید خالص و ناخالص:

بخشی از سرمایه های هر کشور از قبیل ماشین آلات، ساختمان ها، راه ها و نظایر آن، که در فعالیت های تولیدی مورد استفاده قرار می گیرد، به مرور زمان فرسوده می شود و از بین می رود؛ بنابراین، باید بخشی از تولیدات کشور را صرف جبران این فرسودگی، یعنی تعمیر یا جایگزینی آنها کنیم؛ به بیان دیگر از کلّ تولید جامعه در طول یک سال باید قسمتی را به هزینه های جایگزینی سرمایه های فرسوده شده اختصاص دهیم؛ به عنوان مثال اگر به طور متوسط عمر مفید سرمایه های فیزیکی کشور  21 سال باشد، سالانه می باید معادل 5 ٪ارزش آن سرمایه را به عنوان استهلاک در نظر بگیریم و از تولید کم کنیم.

بدین ترتیب، اگر کلّ تولیدات جامعه را اندازه گیری کرده باشیم، آن را «تولید ناخالص» می نامیم؛ امّا اگر هزینه های استهلاک را از تولیدات ناخالص کسر کنیم، آن را «تولید خالص» می نامیم.

تولید ناخالص داخلی اسمی و واقعی:

مهمترين دليل اندازه گيري GDP:

مهم ترین دلیل برای اندازه گیری تولید ناخالص داخلی، نظارت بر تغییرات تولید در طول زمان است.

مشكل GDP با واحد پولي:

چون تولید ناخالص داخلی به واحد پولی اندازه گیری می شود، با یک مشکل مواجه هستیم: قیمت کالاها و خدماتی که تولید ناخالص داخلی را تشکیل می دهند به طور مداوم در حال تغییر است.

برای مثال، فرض کنید یک میلیون خودرو در ایران در سال جاری تولید شود و میانگین قیمت یک خودرو 51 میلیون تومان باشد. مجموع تولیدات خودرو برای سال جاری عبارت است از:

پس:                                1 میلیون × 50 میلیون تومان =  50هزار میلیارد تومان

حال اگر سال بعد قیمت متوسط خودرو به 60 میلیون افزایش یابد، برآورد 10 هزار میلیارد تومانی برای تغییر تولید نادرست است؛ چرا که درواقع، همان یک میلیون خودرو تولید شده است و تنها قیمت ها تغییر کرده است!

راه حل اقتصاددانان:

اقتصاددانان برای جلوگیری از اشتباه ناشی از افزایش قیمت ها در محاسبه متغیرهای اقتصادی راه حلی دارند؛ قیمت های محاسباتی باید در سالی که به آن سال پایه گفته می شود، ثابت فرض شوند.

محاسبه تولید ناخالص داخلی و نرخ رشد آن:

تولید ناخالص داخلی اسمی:

برای محاسبۀ تولید ناخالص داخلی اسمی، مجموع ارزش کالاهای تولید شده کشور را در یک سال محاسبه می کنیم.

نرخ رشد توليد:

برای بررسی میزان رشد تولیدات سال جاری نسبت به سال قبل، از رابطه زير استفاده مي شود:

نمودارهاي GDP:

معمولاً از نمودارهای رشد تولید ناخالص داخلی، برای نشان دادن رشد اقتصادی کشورها استفاده می شود.

شاخص های دیگر اندازه گیری پیشرفت اقتصادی:

دليل محدود نبودن پيشرفت به افزايش GDP:

اقتصاددانان به ما می گویند که شاخص های مربوط به رشد کمی اقتصاد و افزایش تولید ناخالص، به تنهایی نمی تواند نشان دهندۀ میزان پیشرفت یک کشور باشد. پیشرفت کشور فقط محدود به رشد کمّی آن، یعنی افزایش تولید ناخالص داخلی نیست؛ بلکه ابعاد دیگری نیز دارد. فرض کنید کشوری از لحاظ میزان درآمد و تولید ناخالص داخلی، وضعیت مطلوبی دارد. این به معنای آن است که کشور در زمینۀ رشد ثروت، پیشرفت خوبی داشته است . اما آیا می توان نتیجه گرفت که این کشور در توزیع ثروت تولید شده در میان مردم نیز پیشرفته است؟ اقتصاددانان معمولاً در این مورد از مثال کیک استفاده می کنند .آیا بزرگ تر شدن یک کیک، به معنای آن است که سهم افراد مختلف از آن کیک عادلانه است؟ بسیاری از کشورهایی که دارای رشد درآمد بالایی هستند، نظیر چین و آمریکا، گرفتار نابرابری درآمدی اند؛ بدین معنی که بخش بزرگی از ثروت تولید شده، تنها به گروه های محدودی از جامعه تعلق دارد و اکثریت جامعه از درآمد کمتری برخوردارند.

شاخص دهک ها:

یکی از شاخص های سنجش وضعیت توزیع درآمد، شاخص «دهک» هاست. از شاخص دهک ها در برخی گزارش های اقتصادی و به منظور نشان دادن پیشرفت هایی که در زمینه عدالت اقتصادی روی داده است، استفاده می شود. برای محاسبۀ این شاخص، مردم کشور را به ده گروه جمعیتی مساوی تقسیم می کنند. در طبقه بندی این ده گروه، سطح درآمد از کمترین به بیشترین مدنظر قرار می گیرد. به عبارت دیگر، گروه اول، که ده درصد اولیۀ جمعیت را تشکیل می دهند، کمترین درصد درآمد ملی و  10 درصد آخر بیشترین درصد درآمد ملی را دارند.

وضعیت توزیع درآمد:

شاخص توزيع درآمد:

با محاسبۀ نسبت دهک دهم به دهک اول در کشورهای مختلف، شاخصی به دست می آید که برای مقایسه وضعیت توزیع درآمد به کار می رود.

توزيع درآمد نامناسب يك جامعه:

با محاسبۀ نسبت دهک دهم به دهک اول در کشورهای مختلف، شاخصی به دست می آید که برای مقایسه وضعیت توزیع درآمد به کار می رود.هرچه این نسبت بیشتر باشد، توزیع درآمد در آن جامعه نامناسب تر است.

اختلاف درآمدي و هزينه اي:

گاهی درآمدهای مردم برای به دست آوردن شاخص دهک ها، قابل ثبت نیست. به همین دلیل اقتصاد دانان برای به دست آوردن اختلاف درآمدی، اختلاف هزینه ای را محاسبه می کنند. در این حالت هزینۀ خانوار نمایندۀ درآمد آن است.

شاخص توسعه انسانی:

شاخصي جهاني براي اندازه گيري پيشرفت:

یکی از شاخص های رایج جهانی برای اندازه گیری پیشرفت های اقتصادی کشورهای گوناگون، شاخص های توسعۀ انسانی است.

مؤلفه های تشکیل دهنده شاخص توسعه انسانی HDI)):

مؤلفه هایی نظیر میزان امید به زندگی در بدو تولد، میانگین سال های تحصیل، سرانۀ درآمد ناخالص ملی و شاخص های نابرابری تشکیل دهندۀ شاخص توسعه انسانی است.

علاوه بر این، مؤلفه هایی نظیر نرخ باروری، نابرابری های جنسیتی، دسترسی به آب آشامیدنی سالم، بهداشت عمومی، شاخص های فقر و پایداری محیطی (مثل انرژی های تجدید شونده و فسیلی، کاهش آلاینده های محیط زیست و گاز های گلخانه ای، نقصان منابع طبیعی و تغییرات نواحی جنگلی)، در گزارش های توسعۀ انسانی منعکس می شود.

شاخص های پایداری محیطی:

انرژی های تجدید شونده و فسیلی، کاهش آلاینده های محیط زیست و گازهای گلخانه ای ،نقصان منابع طبیعی و تغییرات نواحی جنگلی

تصویر کامل تری از پیشرفت اقتصادی یک کشور:

اگر معیارهای اندازه گیری رشد اقتصادی، یعنی رشد تولید ناخالص داخلی را با معیارهای اندازه گیری نابرابری درآمدی و نیز سایر شاخص ها نظیر شاخص امید به زندگی، میزان سواد و یا شاخص های مربوط به بهداشت، ترکیب کنیم، تصویر کامل تری از پیشرفت اقتصادی یک کشور به دست می آوریم.

شاخص توسعۀ انسانی (HDI):

شاخص توسعۀ انسانی (HDI) تصویر بهتری از پیشرفت کشور ارائه می دهد، چون شاخص توسعۀ انسانی (HDI) ترکیبی از شاخص هایی نظیر تولید ناخالص داخلی (رشد) و امید به زندگی، میزان سواد و یا شاخص های مربوط به بهداشت (توسعه) است. از این رو تصویر بهتری از پیشرفت کشور ارائه می دهد.

الگوی پیشرفت اسلامی -  ایرانی:

شاخص هاي توسعه انساني و پيشرفت كشور:

شاخص توسعه انسانی با اینکه تصویر مناسب تری از پیشرفت یک کشور ارائه می کند ولی این تصویر از پیشرفت کشور کامل نیست؛ زيرا در شاخص توسعه انسانی، شاخص های دیگری مانند مبارزه با فساد، بهبود فضای کسب وکار، رشد علم و فناوری، موضوعات محیط زیستی و پیشرفت های فرهنگی و معنوی، تفاوت های بومی و محلی و تاریخی و فرهنگی کشورها، ارزش های اجتماعی ـ اقتصادی متفاوت جوامع با یکدیگر، تاثیر تنوع ارزش ها و آداب و رسوم در شاخص های پیشرفت یک کشور، تفاوت اهمیت عدالت اقتصادی و اجتماعی در جوامع مختلف، نگاه متفاوت جوامع به زندگی، موردتوجه نیست.

دستيابي به يك الگوي بومي براي پيشرفت:

برخی از کشورها و سازمان های بین المللی در طول سده های گذشته، از شاخص های توسعه و همچنین نهادهایی که ظاهراً با هدف توسعۀ اقتصادی به وجود آمده اند، برای تحمیل الگوها و سبک زندگی غربی استفاده کرده اند. در کشور ما هرچند تلاش هایی درجهت استقرار نظام اقتصادی اسلام صورت گرفته است؛ اما متأسفانه همچنان نهادهای سرمایه داری، درجهت انباشت ثروت در دست عده ای محدود و توزیع ناعادلانه آن فعالیت دارند. این نگرانی ها باعث شده است تا اندیشمندان کشورمان به فکر دستیابی به یک الگوی بومی برای پیشرفت باشند.

الگوی بومی اندیشمندان کشورمان و ويژگي هاي آن:

الگویی که با شرایط فرهنگی، اقلیمی و تاریخی کشور سازگار باشد و بتواند راه روشنی را پیش پای مردم ما قرار دهد. الگوی پیشرفت اسلامی - ایرانی، آغاز حرکتی مستمر و بلندمدت است برای دستیابی به یک الگوی پیشرفت بومی که با فرهنگ ما سازگاری داشته باشد.