گام به گام قلمرو ادبی صفحه 15 درس چشمه فارسی (1)

) هر یک از بیت های زیر را از نظر آرایه های ادبی بررسی کنید.

چون بگشـایم ز ســر مـو، شـکــن           مـاه ببینــد رخ خـــود را بـه مـــن
گه به دهـان، بر زده کف، چون صدف         گـاه چو تیــری کـه رود بر هــــدف

2) با توجه به شعر نیما، « چشمه » نماد چه کسانی است؟
3) آمیختن دو یا چند حس، در کلام را «حس آمیزی» می گویند؛ مانند: « حرف هایم مثل یک تکّه چمن روشن بود.»
در این نمونه، سپهری از «روشن بودن حرف» سخن گفته است. «روشن بودن» امری دیدنی و «حرف»، شنیدنی است. شاعر در این مصراع، دو حسّ بینایی و شنوایی را با هم آمیخته است.

نمونه ای از کاربرد این آرایۀ ادبی را در سروده نیما بیابید.
4) هر واژه، یک معنای اصلی و یک یا چند معنای غیر اصلی دارد؛ به معنای اصلی واژه، معنای حقیقی و به معنای غیر اصلی آن، معنای مجازی می گویند. کلمه ای که در معنای غیر حقیقی به کار رفته باشد، «مجاز» نامیده می شود. مثال:

پشت دیوار آنچه گویی، هوش دار ِ                تا نباشد در پس دیوار، گوش      «سعدی»
همانطور که می دانید، «گوش» اندام شنوایی است و در این معنا، «حقیقت» است و نمی تواند در پس دیوار بیاید؛ شاعر در بیت اول، به مفهوم مجازی «گوش،» یعنی «انسانِ سخن چین» تأکید دارد.

اکنون به بیت دوم توجه نمایید.

بر سر آنم که گر ز دست برآید        دست به کاری زنم که غصّه سرآید   «حافظ»
در مصراع اوّل، واژه های «سر» و «دست» به ترتیب در مفهوم مجازی «قصد و اندیشه» و «قدرت و اختیار» به کار رفته اند.
در شعر این درس دو نمونه «مجاز» بیابید و مفهوم هر یک را بنویسید.

1) الف) چشمه: تشخیص و استعاره / ماه: تشخیص و استعاره / مو، سر، رخ / مو و شکن : مراعات نظیر

مو: استعاره از آب چشمه / شکن : استعاره از امواج خروشان / مصراع اول : کنایه از آرام شدن

ب) تشبیه : چشمه به تیر و صدف / صدف و هدف  جناس ناقص اختلافی / چشمه و صدف : تسخیص و استعاره

مراعات نظیر : تیر و هدف، دهان و کف / کف بر دهان زدن : کنایه از خشمگین شدن، مستی و نشاط و نیرومندی

2) نماد «انسان مغرور و خودخواه» یا «مردم خودخواه ، ناهشیار و خودپسند»

3) لیک چنان خیره و خاموش ماند          کز همه شیرین سخنی، گوش ماند

شیرین سخنی

 و در لبت های دیگر عبارات «تن ساحل» و «هنگامه دریا» و ... نیز آمده است.

4) آشکار و نهان مجاز از همه موجودات و هستی

دانا و نادان مجاز از همه انسان ها

کام مجاز از دهان و زبان

خاک مجاز از زمین

سرودوش مجاز از تمام وجود چشمه

گوش مجاز از شنیدن