درسنامه کامل جغرافیا (2) فصل 8 نواحی اقتصادی (تجارت و اقتصاد جهانی)

تجارت چیست؟ تجارت، خرید و فروش کالاها و خدماتی است که نیازها یا خواسته های مارا برآورده می کنند. آیا می توان زندگی اجتماعی را بدون مبادله کالاها و خدمات تصور کرد؟

انواع تجارت : تجارت و داد وستد کالاها و خدمات ممکن است در داخل مرزهای یک کشور و بین بخش های مختلف آن جریان داشته باشدو یا بین یک کشور و کشورهای دیگر صورت بگیرد.

امروزه هیچ کشوری از نظر منابع و مواد خام وکالاهای صنعتی خودکفا و بی نیاز از مبادله با سایر نواحی جهان نیست.

اقتصاد جهانی چیست؟ منظور از اقتصاد جهانی، تجارت بین المللی کالاها و خدماتاست که بر مبنای ارزش یک پول معین صورت می گیرد.

ارتباط اقتصاد هر کشور با تجارت بین المللی : بخش های مختلف اقتصاد هر کشور با تجارت بین المللی سروکاردارد. شاید کاغذ همین کتابی که در دست شماست، از چوب درختانی در جنگل های آسیای جنوب شرقی به دست آمده باشد.

اغلب ما در زندگی روزانه با اقتصاد جهانی سروکار داریم ولی ممکن است به آن توجه نکرده باشیم. برای مثال، برخی کالاهایی که ما مصرف می کنیم در کارخانه هایی در مناطق دوردست خارج از کشور تولید شده و به دست ما رسیده و یا ممکن است مواد خام به کار رفته در آنها یا ابزارآلات و ماشین های کارخانه تولیدکننده آن از خارج از کشورتهیه شده باشند.

از سوی دیگر، کشور ما محصولاتی مانند نفت، مواد پتروشیمی،قالی و خشکبار به کشورهای دیگر صادر می کند. افزایش یا کاهش قیمت این محصولات در بازارهای جهانی بر روی اقتصاد و زندگی ما تأثیر می گذارد.

پیشینه  تعامل و روابط اقتصادی در جهان: جهان همان طور که گفته شد، در جهان امروز همه کشورها ناگزیر به مبادله و تجارت اند، اما نکته مهم این است که همه نواحی و کشورها دراقتصاد جهانی موقعیت یکسانی ندارند و جایگاه آنها متفاوت است. این جایگاه متفاوت، تأثیرات زیادی در زندگی مردم کشورهای مختلف میگذارد.

برای آنکه به وضعیت نابرابر نواحی در اقتصاد جهانی امروز بهتر پی ببریم، باید به پیشینه تعامل و روابط اقتصادی در جهان توجه کنیم؛ همان طور که در درس تاریخ مطالعه کرده اید،در گذشته های دور، تجارت بیشتر در سطح محلی صورت می گرفت. به تدریج، با ایجاد راه ها و کاروان سراها و استفاده از چارپایان و کاروان ها، مبادله کالاها در نواحی دوردست گسترش یافت. سپس، با پیشرفت هایی که در ساخت کشتی ها حاصل شد، میزان مبادلات تجاری بیننواحی مختلف افزایش یافت. شبکه راه های به هم پیوسته جاده ابریشم که تا قرن پانزدهم میلادی شکل گرفت، بزرگ ترین شبکه دادو ستدجهانی بود که از طریق مسیری طولانی، شرق وغرب جهان آن روز را، از چین در شرق آسیا تا اروپا در کنار دریای مدیترانه، در بر می گرفت.

دوره  استعمار کهن

با ورود به عصر اکتشافات جغرافیایی و پیشرفت در دریانوردی در قرن های پانزدهم و شانزدهم میلادی،اروپاییان به سرزمین هایی نو در امریکا و اقیانوسیه دست یافتند و با تصرف بخش هایی ازآسیا، افریقا وامریکای جنوبی و ایجاد مستعمرات، به استخراج وغارت منابع طبیعی آنها پرداختند. از قرن هجدهم، با وقوع انقلاب صنعتی، استعمارگری اروپایی ها در جهان گسترش یافت. در این دوره، کارخانه های انگلستان و دیگرکشورهای اروپایی برای تولید کالاهای صنعتی به مواد اولیه و خام نیاز داشتند و استعمارگران اروپایی با تسلط بر نواحی مختلف جهان، منابع و مواد اولیه گران بها مانند طلا و الماس، نفت، چوب و دیگر مواد معدنی را به کشورهای خود سرازیر کردند.

درنظر بگیرید که کشور وسیعی مانند هند مدت چند قرن، مستعمره انگلستان بود، کشور کوچکی چون هلند،سا ل ها سرزمین وسیع و زرخیز اندونزی را در سیطره خود گرفته بود، کشور بلژیک سا ل ها کنگو را غارت وچپاول کرد و الجزایر سال ها مستعمره فرانسه بود. البته کشورهای استعمارگردر سایر نواحی جهان نیز، کهرسماً مستعمره آنها نبودند، از طریق فشار بر حکومت ها یا دخالت های نظامی، امتیازاتی به نفع خود میگرفتند. این ثروت رایگان و ارزان از عوامل مهم رشد سریع کشورهای اروپایی بود.

نهضت های استقلال طلبانه در کشورهای مستعمره

پس از جنگ های جهانی اول و دوم، نهضت های استقالل طلبانه در کشورهای مستعمره بیشتر شد و به تدریج، کشورهای مستعمره به استقلال دست یافتند و به عضویت سازمان ملل متحد درآمدند. بدین ترتیب، دوره استعمار کهن که در آن قدرت نظامی و اشغال سرزمین ها اهمیت ویژه ای داشت، به پایان رسید اما رابطه نابرابر اقتصادی بین نواحی جهان همچنان ادامه پیدا کرد و شکل های جدیدی به خود گرفت.

عوامل مانع پیشرفت صنعتی و اقتصادی کشورهای کمتر توسعه یافته صنعتی:

1-عوامل خارجی : که همان استعمار و تسلط کشورهای قدرتمند و سلطه گر براین کشورهاست.

2- عوامل داخلی : مانند حکومت های مستبد و وابسته در این کشورها که به منافع ملی و پیشرفت کشور خود بی توجه بوده اند ، نا آگاهی و بی سوادی مردم، جنگ ها وکشمکش های داخلی و نداشتن اتحاد، خود باوری و ایمان و اراده و پشتکار برای تغییر وضع موجود

وضعیت اقتصاد جهانی پس از جنگ جهانی دوم

پس از جنگ جهانی دوم، کشورهای جهان به دو بلوک غرب (کشورهای سرمایه داری امریکا واروپای غربی)و بلوک شرق (کشورهای کمونیستی شوروی سابق، چین و اروپای شرقی)تقسیم شدند. جنگ های جهانی اول و دوم خسارت های زیادی به کشورهای سرمایه داری صنعتی زد.

این کشورها و در رأس آنها امریکا برای بهره برداری از منابع سرزمین های دیگر و همچنین جلوگیری از گسترش کمونیسم، وارد مرحله تاز ه ای شدند و آن مرحله صدور سرمایه علاوه برصدور کالا بود؛ به این ترتیب که علاوه بر وارد کردن فشارهای سیاسی به حکومت ها، به سرمایه گذاری و ایجاد کارخانه های مونتاژ در دیگر نقاط جهان و بهره کشی از آنها اقدام کردند. البته،در این مرحله کشورهایی که از نظرعلم و فناوری صنعتی عقب مانده بودند، همچنان به فروش منابع و مواد اولیه و خام، و خرید و واردات کالاهای کارخانه ای از کشورهای پیشرفته صنعتی ادامه دادند.

یکی از مهم ترین ویژگی های این دوره، گسترش شرکت های چندملیتی بود.

شرکت های چندملیتی نقش مهمی در تجارت جهانی دارند. همان طور که پیش تر گفته شد، شعبه اصلی این شرکت ها در کشورهای پیشرفته صنعتی(مادر) است و طراحی و فناوری علمی اصلی تولید در کشور مادر صورت می گیرد. شرکت های چند ملیتی شعبه هایی نظیر کارخانه های مونتاژ یا شرکت های وابسته در کشورهای دیگر ایجاد می کنند تا بتوانند کالاها و خدمات خود را در آن کشورها تولیدکنند و به فروشبرسانند.

به عبارت دیگر، شرکت های چندملیتی از شرکت های محلی در کشورهای میزبان برای تولید یا فروش کالاهاو خدمات خود استفاده می کنند.

در هفتاد سال اخیر، صنایع و بانک های ایالات متحده امریکا، اروپای غربی و ژاپن به شکل قابل توجهی در دیگر مناطق جهان، سرمایه گذاری کرده اند. ایالات متحده امریکا برای تشویق شرکت های خود به سرمایه گذاری در خارج از کشور، به آنها کمک های مالی وحمایتی کرده است.

علل سرمایه گذاری شرکت های چندملیتی به سرمایه گذاری در کشورهای دیگر:

1- با احداث کارخانه یا شرکت در کشورهای دیگر از منابع طبیعی آن نواحی استفاده می کنند؛

2- این که از نیروی کار ارزان قیمت این نواحی برخوردار می شوند

3- درکشورهای کمترتوسعه یافته صنعتی، نظام مالیاتی و بیمه کارگران و قوانین و مقررات زیست محیطی، چندان جدی و سخت نیست، فعالیت شرکت های چندملیتی در این گونه کشورها، آسان تر و ارزان تر تمام می شود.

دلایل افزایش وابستگی کشورهای درحال توسعه به کشورهای توسعه یافته صنعتی

شرکت های چندملیتی به دنبال افزایش فروش و سود خود هستند و به منافع کشورهای میزبان چندان توجهی ندارند. این شرکت ها گاه انحصار تولید یک کالا را در دست می گیرند و کارخانه های داخلی کشورها را از دوررقابت، خارج می کنند و موجب ورشکستگی آنها می شوند. در این صورت، وابستگی نواحی به کشورهای توسعه یافته صنعتی بیشتر می شود.

1 -کشورهایی که اقتصاد آنها به طور عمده مبتنی بر تولید و صدور مواد اولیه و خام و منابع انرژی و معدنی است؛(گروه اول)

2-کشورهایی که اقتصاد و درآمد آنها به طور عمده مبتنی بر تولید و صدور انواع کالاهای کارخانه ای وصنعتی همراه با فناوری های پیشرفته و نوین است.(گروه دوم)

ویژگی های اقتصاد کشورهای گروه اول

اقتصاد کشورهای گروه اول در برابر نوسانات قیمت در بازارهای جهانی آسیب پذیری زیادی دارد و کاهش قیمت خرید محصولات آن ها می تواند شوک های عظیمی به اقتصادشان واردکند. در این نوع اقتصاد، حمایت از بخش های تولیدی داخلی ضعیف است وواردات گسترش زیادی دارد.

علل تشکیل اوپک توسط کشورهای صادرکننده نفت

در بین کشورهای صادر کننده مواد خام و منابع انرژی، برخی کشورهای صادر کننده نفت و گاز برای دفاع از منافع خود وجلوگیری از آسیب پذیری ناشی از کاهش قیمت نفت در بازار جهانی، با یکدیگر متحد شده وسازمان اوپک را به وجود آوردند

اوپک (opec) برای مطالعه

اوپک یا سازمان کشورهای صادرکنندۀ نفت، یک کارتل بین المللی است و در حال حاضر دوازده کشور ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی، امارات متحدۀ عربی، قطر، الجزایر، لیبی، نیجریه، اکوادر، آنگولا، ونزوئلاعضو آن هستند. اوپک که هدف آن دفاع از منافع کشورهای صادرکنندۀ نفت است، تلاش می کند که کشورهای عضو بتوانندمتحد و هماهنگ عمل کنند و نفت را با بهترین قیمت، بفروشند. این سازمان در سال 1960میلادی برای مقابله با سیاستهای استثماری شرکت های بزرگ نفتی امریکا و اروپا به وجودآمد. تا آن زمان، این شرکت ها فناوری تولید نفت خام و شبکۀ حمل و نقل آن را در اختیار داشتند واز افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی جلوگیری می کردند. مقر سازمان اوپک در وین است و کشورهایعضو برای تبادل نظر در موضوعاتی چون تعیین سهمیه فروش نفت، قیمت گذاری و نظایر آن با یکدیگرجلسات گفت وگو برگزار می کنند.

شاخص های توسعه انسانی

ما در جهانی آکنده از نابرابری زندگی می کنیم؛ جهانی که در آن تعداد زیادی از مردم مجبور به تحمل فقر و رنج اند .

در جغرافیای پایه نهم با موضوع نابرابری جهانی آشنا شدید و آموختید که یکی از ملاکهای سنجش و مقایسه کشورها دراین زمینه«شاخص توسعه انسانی» است. همچنین، دریافتیدکه شاخص توسعه انسانی سه عامل را در بر می گیرد:

1ــ درآمد و رفاه، 2ــ امید به زندگی یا متوسط طول عمر، 3ــ سواد و آموزش.

عامل اول جنبه اقتصادی دارد. امروزه ثروت و درآمد جهان به شدت در دست برخی کشورها متمرکز شده است؛ به طوری که مردم برخی از کشورها درآمد و سطح زندگی ورفاه خوبی دارند؛ در حالی که در برخی کشورهای دیگر، بخش بزرگی از مردم با فقر وکمبود امکانات زندگی مواجه اند.

ارتباط نابرابری اقتصادی با فضای جغرافیایی

نابرابری اقتصادی در فضای جغرافیایی جلوه گر می شود. به عبارت دیگر، چون منابع و امکانات و خدمات به طور عادلانه توزیع نمی شوند، نابرابری را می توان در سطح زمین و فضایی که انسان ها در آن زندگی می کنند، مشاهده کرد.

نتیجه وتاثیرنابرابری اقتصادی برنواحی

در نتیجه نابرابری اقتصادی، ناحیه هایی پدید می آیند که از نظر امکانات و تسهیلات و چشم اندازهای جغرافیایی با یکدیگر تفاوت دارند.

در نظام سرمایه داری جهانی، بر اساس روابط و مبادله نابرابری که بین نواحی پدید آمده است، برخی نواحی نقش «مرکز» یافته و بر سایرنواحی غالب و مسلط شده اند. برخی نواحی نیز نقش «پیرامون»  دارند که به لحاظ اقتصادی به مرکز وابسته اند . بر اساس این نظریه، مرکز، پیرامون را استثمار می کند و بر آن سیطره اقتصادی دارد. به مدل توجه کنید؛

تعریف کشورهای مرکز : منظور از مرکز، کانون های سلطه اقتصادی بر جهان است. کشورهای توسعه یافته صنعتی که از نظر در آمد و ثروت بالاترین موقعیت را دارند،مرکز نامیده می شوند.

ویژگی های کشور های مرکز

1-این کشورها مانند یک قطب آهن ربا عمل می کنند و بخش عمده ای از سود و ثروت جهان رادریافت و جذب می کنند.

2 -آنها حتی به صدور سرمایه، یعنی سرمایه گذاری در دیگر نواحی جهان می پردازند.

3 -از ویژگی های کشورهای مرکز، برخورداری از صنایع نو و خدمات پیشرفته، فناوری باال و نیروی ماهر و متخصص، و زیر ساخت های مناسب برای توسعه اقتصادی مانند حمل و نقل پیشرفته و سطح بالای زندگی و رفاه اجتماعی است.

4-کشورهای مرکز، مواد خام را با قیمت ارزان تر از کشورهای پیرامون به دست می آورند و کالاهای ساخته شده صنعتی را با سود بیشتربه آنهامی فروشند.

5 -کشورهای مرکز همچنین از طریق سرمایه گذاری یا شرکت های چند ملیتی از نیروی کار ارزان قیمت کشورهای پیرامون استفاده می کنند.

6-کشورهای مرکز گاهی با روش های مختلف افراد با استعداد و متخصص یا به اصطلاح، مغزهای متفکر را نیز از کشورهای پیرامون به خود جذب می کنند. در حالی که کشورهای پیرامون هزینه های تحصیل و رشد این افراد را پرداخته اند.

مهم ترین کشور های مرکز: کشورهای امریکای شمالی، اروپای غربی، ژاپن و استرالیا جزء کشورهای مرکز هستند.

ویژگی های کشور های پیرامون

1-کشورهای پیرامون عمدتاً تولیدکننده و صادرکننده مواد اولیه و خام اند.

2-این کشورها از نظر توسعه صنعتی و فناوری های نوین در سطح پایین تری قراردارند.

3-این کشورها که به واردات کالاهای صنعتی از مرکز وابسته اند، بازار خوبی نیز برایتولیدات آن هاهستند و بنابراین، سود هنگفتی نصیب کشورهای مرکز می کنند.

4-از دیگر ویژگی های کشورهای پیرامون، کمبود نیروی کار ماهر ومتخصص وزیرساخت ها و تجهیزات لازم برای توسعه صنعتی است.

مهم ترین کشورهای پیرامون : از جمله کشورهای پیرامون در قاره های آسیا،افریقا و امریکای لاتین می توانبه کشورهای افغانستان، بنگلادش، مراکش، نامبیا، پروو نیکاراگوئه اشاره کرد.

تغییرجایگاه کشورهای پیرامون : جایگاه کشورها به عنوان مرکز و پیرامون در طول زمان ثابت نیست و ممکن است تغییر کند نظریه پردازان مرکز پیرامون معتقدندکه در طول زمان گروهیاز کشورها جایگاه نیمه پیرامون یافته اند .

ویژگی کشورهای نیمه پیرامون

1-این کشورها از نظراقتصادی از کشورهای پیرامون قوی ترند اما هنوز ازنظر قدرت اقتصادی به کشورهای مرکز نرسیده اند.

2-این کشورها بین کشورهای مرکز و پیرامون نقش واسطه بازی می کنند و ساختار اقتصادی و اجتماعی آنهادچار تغییرات و تحولات صنعتی و فناورانه شده است.

منظورازکشورهای نیمه پیرامون : منظور از کشورهای نیمه پیرامون کشورهایی هستندکه بین مرکز و پیرامون قرار گرفته اند.

کشورهای نیمه پیرامون: از جمله کشورهای نیمه پیرامون می توان به چین، که در دودهه اخیر خیز اقتصادی فوق العاده ای درجهان برداشتهاست و همچنین کره جنوبی و سنگاپوراشاره کرد.

اگر ارزش صادرات یک کشور بیشتر از واردات آن باشد، موازنه تجاری مثبت است و آن کشورمیتواند از راه سودی که به دست می آورد،استانداردهای زندگی و رفاه را در کشور خود بهبود بخشد.

اگر ارزش واردات بیشتر از صادرات باشد، موازنه، منفی است که به آنکسری تجاری می گویند وبرای اقتصاد کشور نامطلوب است.

اقدمات کشورها برای کاهش تاثیرمنفی تجارت خارجی (صادرات و واردات) و رونق اقتصادی

1-وضع تعرفه های گمرکی و مالیات بر کالاهای وارداتی

2-محدود یا ممنوع کردن واردات برخی کالاها در دوره های زمانی خاص

3- تشکیل اتحادیه های اقتصادی -تجاری منطقه ای وایجاد مناطق آزاد تجاری

1. اتحادیه های اقتصادی ـ تجاری منطقه ای (ناحیه ای)

1-اتحادیه های اقتصادی - تجاری منطقه ای، میان کشورهای همسایه شکل میگیرد.

2-کشورهای عضواین اتحادیه ها براساس موافقت نامه هایی که امضا می کنند،سعی می کنند مالیات ها و تعرفه های گمرکی را بین خودشان کاهش دهند یابردارند تا تجارت بین کشورهای منطقه، افزایش یابد و به رونق و توسعه اقتصادی کشورها کمک شود.

3-از جمله اتحادیه های اقتصادی منطقه ای می توان به ِ اکو، آسه آن و نَفتا اشاره کرد.

2ـ مناطق آزاد تجاری

تعریف مناطق آزاد تجاری : مناطق آزاد تجاری مناطقی هستند که در اصل برای توسعه صادرات یک کشور و رونق اقتصادی آن ایجاد می شوند.

دراین مناطق، تولیدکنندگان و بازرگانان می توانند بدون پرداخت حقوق و عوارض گمرکی یا معافیت های مالیاتی، به صادرات و واردات و انبارداری کالاها بپردازند. به طورکلی دراین مناطق، مقررات و قوانین اقتصادی ویژه و متفاوت با دیگر نواحی سرزمین وجود دارد.

چرا همه مناطق آزاد به اهداف خود نرسیدند؟ زیرا در برخی کشورها به پایگاه واردات تبدیل شده اند و نتوانسته اند به توسعه اقتصادی کمک کنند. مناطق آزاد تجاری اغلب در مجاورت بنادر مهم ایجاد می شوند.

مهم ترین مناطق آزادتجاری ایران: کیش و منطقه آزاد تجاری  - صنعتی انزلی

تفاوت منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی و منطقهٔ ویژە اقتصادی

مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی و ویژە اقتصادی هر دو به منظور ایجاد تحرکاقتصادی، صادرات غیر نفتی، انتقال کالا و فناوری به کشور ایجاد می شوند.

در این مناطق، فعالیت های اقتصادی مشمول معافیت مالیاتی است و امکان استفاده از ماشین آلات و تجهیزات و مواد اولیه و مصرفی بدون پرداخت حقوق گمرکی وجوددارد. به عبارت دیگر، همهٔ شرایط برای مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی و مناطق ویژٔۀ اقتصادی یکسان است امادر مناطق آزاد تجاری امکان تأسیس بانک و بیمه و گشایش اعتبارات اسنادی و معافیت مالیات بر درآمدکل فعالیت خدماتی نیزوجود دارد که این در مورد مناطق ویژه صدق نمی کند.

اهمیت وبرتری حمل و نقل دریایی : در بین روش های مختلف حمل و نقل (زمینی، هوایی و دریایی) حمل و نقل دریاییجایگاه ویژه و ممتازی دارد؛ به طوریکه حدود90درصد تجارت جهانی از نظر وزن کالاهایی که جابه جا می شوند، از طریق حمل و نقل دریایی و توسط کشتی هاصورت می گیرد.

حمل و نقل دریایی به دلیل پایین تر بودن هزینه ها با وجود وزن زیاد کالاهای جابه جا شده و نیز قابلیت جابه جایی کالا تا مسافت های دوردست، بر دیگر شیوه هایحمل و نقل برتری دارد.

امروزه بیشتر مبادلات اقتصادی ازطریق چه کشتی هایی انجام می شود؟ امروزه بیشتر مبادلات اقتصادی کشورها از طریق انواع کشتی های فله بر( که غلات، زغال، سنگ آهن، سیمان و ... حمل می کنند،) کشتی های کانتینری، کشتی های نفتکش و شناورهای تانکر حمل کننده گاز انجاممی گیرد.

کشتی های بزرگ، کالاها را در بندرهای اصلی و بزرگ تخلیه می کنند.این کالاها توسط کشتی ها و شناورهای کوچک تر در بنادرفرعی کشورهاتوزیع می شوند.