درسنامه کامل جغرافیا (2) فصل 10 كشور، يک ناحیه ی سياسی

در درس گذشته آموختیم که کشور یکی از انواع نواحی سیاسی است. چند کشور نام ببرید.

فکر کنید و بگویید چه چیزی موجب می شودکه این واحدهای سیاسی را «کشور» بنامیم؟

در این درس با ویژگی های کشور به عنوان یک ناحیه سیاسی آشنا می شوید.

ارکان بنیادی کشور

1ـ سرزمین:  هر کشور بخشی از سطح زمین را اشغال کرده و زیستگاه مشترک افرادی است که به آن کشور تعلق دارند. هیچ کشوری بدون سرزمین قابل تصور نیست.

2ـ جمعیت(ملت) : هر کشور دارای جمعیتی است که در محدوده سرزمین مستقر و مقیم اند و برای اداره امور خود نظام سیاسی وحکومتی تأسیس می کنند.

3ـ نظام سیاسی:  در واقع، همان حکومت است که وظیفه اداره امور سرزمین و جمعیت را بر عهده دارد.

4. حاکمیت:  حاکمیت یعنی داشتن استقالل و بی نیاز بودن از نظارت دولت های خارجی. حاکمیت یک کشور نشان دهنده استقالل و اقتدارسیاسی آن است.

تعریف کشور

کشور عبارت است از یک ناحیۀ سیاسی مستقل که دارای سرزمین مشخص، جمعیت دائمی و مقیم و حکومت مرکزی است و بر امور داخلی و خارجی خود حاکمیت دارد.

در این بخش، ویژگی های سه رکن بنیادی کشور را بیشتر مطالعه می کنیم.

فضا و قلمرو جغرافیایی یک کشور، سرزمین آن است. فضا یا سرزمین یک کشوردارای منابعی است و عرصه ای برای فعالیت های اقتصادی و کار و زندگی مردم آن کشور محسوب می شود. وسعت سرزمین در کشورهای مختلف متفاوت است.

سرزمین چه مکان تولد افراد باشد و چه محل سکونت آن ها، یکی از بنیادهای هویتی آنان را تشکیل می دهد. هویت مکانی احساس تعلقی است که به واسطه ارتباط با یک مکان در یک فرد یا گروهی از افراد برانگیخته می شود.

معمولاً وقتی دو فرد ناآشنا به هم می رسند، یکی از پرسش های آن ها از یکدیگر این است: اهل کجایی؟ اهل جایی بودن نشان دهنده مکانی است که فرد به آن تعلق، دلبستگی و عاطفه دارد، آن را خانه، بوم و وطن خود می داند.

پس، انسان ها نسبت به مکان ها و فضاهای خاص نوعی وابستگی از خود نشان می دهند. یکی از این فضاها ، میهن است. البته وابستگی های مکانی و فضایی سطوح مختلفی مانند زادگاه، شهرستان، استان، کشور و قاره را دربرمی گیرد.

تعلق ها یا وابستگی های زادگاهی و وطنی بسیار پایدار و عمیق اند. به همین سبب، دیده می شود حتی کسانی که سال ها از وطن خود دوربوده اند، آرزوی بازگشت به وطن را دارند. آن ها با وجود سال ها دور بودن از وطن، از افتخارات و پیروزی های کشور خود احساس غرور و شادمانی می کنند و دوست دارند کشورشان را سربلند ببینند.

سرزمین یک کشور

الف) مرز « انواع مرز ، اهمیت مرز ها »

ب) تقسیمات کشوری

پ) پایتخت ، کانون سیاسی کشور

هر کشور برای مشخص کردن قلمرو جغرافیایی خود به تعیین مرز نیاز دارد.

تعریف مرزسیاسی: مرز، خطی اعتباری و قراردادی است که برای تعیین حدود یک ناحیه سیاسی، از جمله کشور، بر روی زمین مشخص می شود.

مرزهای سیاسی مهم ترین عامل تشخیص و جدایی کشورها از یکدیگرند.

اهمیت مرزها: مرزها از این نظر اهمیت دارند که قلمرو رسمی اعمال مدیریت سیاسی هر کشورند و حدود حاکمیت و اداره یک حکومت را تعیین می کنند. مرز، آخرین حد قلمرو زمینی، دریایی و هوایی هر کشور است.

همانطور که در سال ششم ابتدایی خواندید، ابتدا کشورها برای تعیین خطوط مرزی به توافق می رسند و سپس، طبق نقشه ترسیم شده از محل عبور خطوط مرزی، روی زمین علامت گذاری می کنند.

علت ارزش حقوقی و بین المللی مرزها: امروزه خطوط مرزی کشورها ارزش حقوقی و بین المللی دارند؛ زیرا محدوده های کشورهای هم مرز دراسناد سازمان ملل متحد ثبت می شود.

انواع مرز

انواع مرز ها از نظر انطباق یا عدم انطباق با پدیده های طبیعی: 1. مرز های طبیعی «کوه ها ، رود ها ، دریاها»  2.مرز های غیرطبیعی (مصنوعی)

انواع مرزها از نظر پیدایش و شکل گیری: مرز های پیشتاز (قبل از سکونت ) ، مرز های تطبیقی ، مرز های تحمیلی

مرزهای هوایی

1ـ مرزهای طبیعی:

خطوط مرزی برخی کشورها با استفاده از پدیده های طبیعی مانند رود، کوه، بیابان، دریاچه، تالاب و... مشخص می شود.   به عبارت دیگر، مبنای تعیین مرز دو کشور، پدیده های طبیعی هستند که بین آن دو قرار گرفته اند.

کوه ها: گاهی برای تعیین خط مرزی از امتداد ارتفاعاتی که میان دو کشور قرار گرفته است، استفاده می کنند.

برای تعیین خط مرزی در امتداد رشته کوه ها، خط الرأس کوه ها در نظر گرفته می شود. خط الرأس خطی است که از متصل کردن نوک بلندترین نقاط کوهستانی به یکدیگر به وجود می آید.

رودها: روش های تعیین خط مرزی دررودها: 1-اگر یک رود مرز بین دو کشور باشد، برای تعیین مرزاز منصف استفاده می کنند. خط منصف خطی است که از خط وسط رودخانه می گذرد و فاصله مرز از هر دو ساحل به یک اندازه است.

2-ممکن است خط مرزی عمیق ترین نقاط بستر رود را به هم متصل کند که به آن تالوگ می گویند.

چرا بهترین نوع خط مرزی دررودهای قابل کشتی رانی روش تالوگ است؟ در رودهای قابل کشتی رانی، تالوگ بهترین خط مرزی است؛ چون هر دو کشورحق کشتیرانی در دو طرف آن را دارند

دریاها: بیشتر کشورهای جهان و ازجمله کشور ما به علت مجاورت با یک یا چند دریا، مرزهای دریایی دارند. معمولا تعیین مرزهای دریایی بین کشورها کار آسانی نیست.

روش تعیین مرزدریایی دردریاها وتعریف آب های داخلی ودریای سرزمینی: برای تعیین مرز دریایی، ابتدا خط مبنا را معین می کنند. خط مبنا پایین ترین حد جزر در دریاست.

به آب های پشت خط مبنا (به طرف ساحل) آب های داخلی می گویند که کشور مجاور دریامالک آن هاست. از خط مبنا به سمت دریا تا حدود 12مایل دریایی (هر مایل دریایی برابر با 1852متر است) دریای سرزمینی نامیده می شود که آن هم متعلق به کشور مجاور دریاست اما سایر کشورها در آن منطقه حق عبورومرور بدون ضرر را دارند.

«آب های آزاد»

»آب های آزاد» به بخش هایی از دریا گفته می شود که در مالکیت هیچ کشوری قرار ندارند. در آب های آزاد کشتی رانی، فعالیت نظامی، ماهی گیری، ایجاد تأسیسات و تحقیقات برای همه کشورها آزاد است؛ مشروط به اینکه مخّل دریانوردی بین المللی نباشد.

2ـ مرزهای غیرطبیعی (مصنوعی):

در بخش هایی از زمین که امکان استفاده از پدیده های طبیعی برای تعیین خطوط مرزی وجودنداشته باشد، با استفاده از مختصات جغرافیایی( مدارها و نصف النهارها) ، خط مرزی تعیین می شود؛ مانند مرز بین کانادا و امریکاروی مدار 49درجه شمالی.

مرزهای غیرطبیعی یا مصنوعی همچنین با توافق دو کشور همجوار بر روی زمین تعیین و علامت گذاری می شود؛ مانند مرز ایران و افغانستان.

مرزها از نظر چگونگی پیدایش با یکدیگر متفاوت اند. نحوه شکل گیری و ایجاد مرزها تأثیر زیادی در امنیت و همکاری یا به عکس، اختالف و کشمکش بین کشورهای همسایه دارد. مرزها را از نظر پیدایش می توان به سه گروه تقسیم کرد:

پیشتاز ، تطبیقی ، تحمیلی

مرزهای پیشتاز  (قبل از سکونت)  :

مرزهایی هستند که از زمان های قدیم در نواحی خالی از سکنه ترسیم شده اند و بعدهانیز مورد قبول ساکنان دو کشور همسایه قرار گرفته اند؛ مانند مرزبین کانادا و آلاسکا که بعدها به تدریج مردم در دو طرف آن اسکان یافتند. این نوع مرزها مشکلی ایجاد نمی کنند.

مرزهای تحمیلی:

مرزهایی هستند که در تعیین آنها شرایط فرهنگی در نظر گرفته نشده است. در نتیجه، افراد یک ملت یا قوم را که دارای دین و زبان مشترک اند، از هم جدا می کند و موجب می شود در دو کشور همسایه و در دو حکومت جداگانه قرار بگیرند؛ مانند مرزهایی که کشورهای استعمارگر در قاره افریقا بر مبنای قلمرو نفوذ و حاکمیت خود و بدون توجه به اقوام و فرهنگ ها ایجادکردند و یا مرز بین کره شمالی و کره جنوبی.

مرزهای هوایی:

هر کشور علاوه بر اینکه بر مرزهای زمینی و در صورت مجاورت با دریا بر دریای سرزمینی حاکمیت دارد، بر فضای بالای سرزمین خود نیز می تواند ادعای حاکمیت داشته باشد.

به عبارت دیگر، مرز هر کشور مانند دیواری فرضی است که دورتادور سرزمین آن را احاطه کرده است و از طرف بالا نیز به سمت جو ادامه دارد.

هواپیماها برای عبور از مرزهای هوایی هر کشورباید اجازه بگیرند و ورود خود را به آسمان آن کشور اطلاع دهند

مطالعه مرزها از دیرباز کانون پژوهش های جغرافیای سیاسی بوده است.

1_ مرزها در هر کشوری اهمیت خاصی دارند و امنیت واستقلال هر کشور به مرزهای آن وابسته است. مرزها حد حاکمیت ملی یک کشور محسوب می شوند.

2_ مرزها در روابط یک کشور با کشورهای همسایه تأثیرگذارند ومی توانند عاملی برای ثبات و آرامش یا اختلاف و منازعه باشند. به همین دلیل، حساسیت زیادی نسبت به مرزها وجود دارد و نظارت و مراقبت ویژه ای بر آنها اعمال می شود.

-3 مرزها تأثیر بسزایی در جابه جایی مسافران و مبادالت بازرگانی ( صادرات و واردات کالا ) و توسعه اقتصادی کشورها دارند. به همین دلیل، امن بودن یا ناامن بودن آنها بر رونق اقتصادی کشورها تأثیر می گذارد. امروزه ایران علاوه بر پایانه های مرزی هوایی در فرودگاه ها، در نواحی مرزی زمینی بیش از 20پایانه مرزی مسافری و حدود 50پایانه مرزی مبادله کالا با همسایگان دارد که در مجاورت برخی از آنها، بازارچه مرزی نیز به وجود آمده است.

منازعات مرزی:  منازعات مرزی سابقه ای طولانی دارند و از زمان جنگ جهانی دوم تاکنون، تقریباً نیمی از کشورهای دنیا درگیر اختلافات مرزی با کشورهای همسایه خود بوده اند.

طول مرزهای ایران:  کشور ما حدود 8755کیلومتر مرز مشترک با کشورهای همسایه دارد و با 15کشور از راه خشکی و دریا هم مرز است.

حفاظت و مدیریت و کنترل مرزهای کشور برعهده چه کسانی است؟

1-حفاظت و مدیریت و کنترل مرزهای کشور بر عهده مرزبانان نیروی انتظامی و دفاع از مرزهای زمینی و هوایی و دریایی کشور در برابر تهدیدات خارجی بر عهده نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران است. مرزبانان پرتلاش شرایط دشوار محیطی مانند نگهبانی در ارتفاعات و درگرما و سرمای طاقت فرسا را تحمل می کنند تا امنیت در کشور برقرار باشد و مردم بتوانند با آسودگی زندگی کنند.

2-همچنین ساکنان نواحی مرزی (مرزنشینان)کشور ما همواره با مشارکت و همکاری با مرزبانان، از امنیت و استقلال کشور و مرزهادفاع کرده اند.

علل مرزبندی سیاسی – اداری درداخل کشور : حکومت ها برای اداره آسان تر فضای جغرافیایی کشورها و ارائه خدمات مناسب به شهروندان، به مرزبندی سیاسی - اداری در داخل کشور می پردازند.

میزان اختیارات واحدهای سیاسی درون کشور از نظر بودجه، تأمین منابع مالی و قوانین و... در کشورهای مختلف متفاوت است و به نوع نظام سیاسی آن ها بستگی دارد.

ویژگی های پایتخت کشور:

1-پایتخت مرکز اقتدار سیاسی یک کشور است و فرمان ها و تصمیمات سیاسی از این نقطه مرکزی در سراسر آن کشور پخش می شود.

2-رؤسای قوای مقننه، مجریه و قضائیه و وزارت خانه ها و سازمان های اصلی دولت ها و همچنین سفارتخانه های خارجی در پایتخت هامستقرند. پایتخت مکان تصمیم گیری های سیاسی و مالقات سران یک کشور با نمایندگان حکومت های سایر کشورهاست.

3-پایتخت یک کشور معموالً به بزرگ ترین و مهم ترین شهر یا کلان شهر آن تبدیل می شود.

عوامل موثر در انتخاب یک مکان به عنوان پایتخت

1-داشتن قابلیت های محیطی مناسب؛ مانند دسترسی به آب واراضی حاصلخیز،

2-داشتن جمعیت قابل توجه،

3-در تقاطع راه های ارتباطی قرار داشتن، دسترسی آسان بهسرتاسر کشور به ویژه مرزها،

4-داشتن قابلیت دفاعی مناسب و دور بودن از مرزها.

5-برخی از پایتخت ها قدمت زیادی دارند و موقعیت پایتخت بودنخود را تا سال ها حفظ می کنند؛ مانند شهر پاریس

انتقال پایتخت ها: در برخی کشورها به دلایل مختلف پایتخت از یک شهر به شهر دیگرمنتقل می شود؛ مانند انتقال پایتخت از شهر ریودوژانیرو به برازیلیا ؛ در کشور برزیل یا انتقال پایتخت از کراچی به اسلام آباد درپاکستان.

علل تبدیل پایتخت ها به کلان شهر: به طور معمول، تمرکز قدرت سیاسی و وزارتخانه ها و سازمان های دولتی، تمرکز اقتصادی نهادهای مالی و پولی وشرکت های بزرگ وثروت و قدرت در پایتخت ها، موجب تبدیل آن ها به کلان شهرها می شود.

پیامدهای تبدیل پایتخت ها به کلان شهر: پیامدهایی چون رشد جمعیت، ترافیک، آلودگی هوا و کمبودمسکن و خدمات را به دنبال دارد.

ملت، عنصر بنیادین یک کشور است و بدون آن کشور معنا و مفهومی ندارد. ملت جمعیتی است که در قلمرو یک سرزمین مشخص مستقرشده اند و اشتراکات تاریخی، زبانی، مذهبی و اقتصادی و آرمان های مشترکی دارند. هویت یک ملت ریشه در تاریخ و فرهنگ مشترک آن دارد و این هویت طی نسل های متوالی پدید آمده است. افراد یک ملت به دلیل همین اشتراکات با یکدیگر احساس همبستگی می کنند.

البته حس ملی گرایی تا وقتی مورد تأیید است که به میهن پرستی افراطی (ناسیونالیسم) یا برتری جویی یک ملت نسبت به دیگر ملت ها ونادیده گرفتن حقوق آنها نینجامد.

هر کشوری برای اداره امور خود به نظام مدیریت نیاز دارد. آیا وظایف مدیریت مدرسه و فروشگاه را از درس قبل به خاطر می آورید؟

این وظایف در چند گروه طبقه بندی شده بودند؟

حکومت ها، نظام مدیریت کشورند و انواع مختلفی دارند، اما می توان گفت همه آنها سه وظیفه مهم بر عهده دارند.

سه وظیفه مهم حکومت ها

اداره امور سرزمین: حراست از قلمرو و مرزهای کشور، دفاع در برابر هجوم دشمنان، حفظ منابع طبیعی و بهره برداری از آنها و ...

اداره سازه یا ساختار انسانی: وضع قوانین و مقررات، رسیدگی به اختلافات، قضاوت، خدمات رسانی به مردم و رفاه و تأمین اجتماعی و بهداشت، آموزش، خدمات فرهنگی، برقراری نظم و امنیت و...

روابط خارجی : روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با سایر کشورها، بستن پیمان ها و قراردادها، همکاری با نهادهای بین المللی، پیشگیری ازجنگ، برقراری صلح و توسعۀ همکاری های تجاری و...

با توجه به هر یک از ستون ها ، دست کم دو نمونه نهاد یا سازمان حکومتی را که در کشور ما وظایف مربوطه را به عهده دارند، نام ببرید.

سه گروه عمده حکومت ها از نظر مدیریت فضای جغرافیایی کشور و توزیع قدرت در پهنه سرزمین :

1ـ نظام سیاسی تک ساخت (یکپارچه)

2ـ نظام سیاسی فدرال

3ـ نظام سیاسی ناحیه ای و ترکیبی

1ـ نظام سیاسی تک ساخت (یکپارچه)

نظام سیاسی تک ساخت از اروپا به دیگر نقاط جهان راه یافته و کشور فرانسه از پیشگامان این الگوست.

 در این نوع نظام سیاسی، کشور به واحدهای سیاسی واداری کوچک تر مانند استان و شهرستان تقسیم می شود اما حکومت مرکزی حدود اختیارات آنها را تعیین می کند. در این نوع نظام اختیارات محلی محدود و نظام قانون گذاری وسیاست گذاری متمرکز است. قدرت سیاسی از یک کانون، یعنی پایتخت، به سایر نواحی کشور اعمال می شود ومدیریت های محلی، تصمیمات دولت مرکزی را اجرا می کنند. فقط، یک سطح قانون گذاری، یعنی مجلس ملی قانون گذاری، در مرکز وجود دارد و قوانین و مقررات و تشکیالت اداری در تمام کشور همسان است.

برای مثال، در نظام سیاسی تک ساخت، تشکیالت ادارات آموزش و پرورش وقوانین و مقررات آن، شرایط ورود به دانشگاه و یا قوانین اقتصادی مربوط به تجارت و ... در همه نواحی کشور یکنواخت است.

2ـ نظام سیاسی فدرال

در این نوع نظام سیاسی، کشور به چند ایالت تقسیم می شودو ایالت ها اختیارات زیادی دارند. حکومت و توزیع قدرت در سرزمین دو سطح دارد:

الف) سطح فدرال (ملی و حکومت مرکزی(

ب) سطح ایالت (منطقه(

هر ایالت علاوه بر وجود حکومت و نیروی تصمیم گیری در سطح ملی، قوه مقننه و مجریه و قضائیه مستقل نیز دارد. مجلس نمایندگان و سنا درمرکز کشور و مجلس ایالتی در هر ایالت مستقرند و قانون گذاری می کنند. به همین سبب، برخی قوانین ایالت ها با یکدیگرمتفاوت اند و هر ایالت در امور وبرنامه ریزی توسعه اقتصادی و اجتماعی خود به طور مستقل تصمیم گیری و عمل میکند.

نقش حکومت مرکزی در نطام قدرال: در این نوع نظام سیاسی، حکومت مرکزی نقش هماهنگ کننده و ارتباط دهنده ایالت ها را بر عهده دارد و ایالت ها در دفاع، سیاست خارجی و واحدپول ملی از حکومت مرکزی تبعیت می کنند.

برای مثال، در الگوی فدرال در کشوری مانند استرالیا، قوانین آموزش و پرورش، نوع برنامه های درسی و دوره های تحصیلی در ایالت های مختلف، متفاوت است.

البته باید توجه داشت که کشورهای فدرال و کشورهای یکپارچه از نظر واگذاری اختیارات به واحدهای سیاسی - اداری خود کاملاً شبیه به هم نیستند و درجه و میزان تمرکز حکومت و همچنین اختیارات واحدها در آنها متفاوت است.

3ـ نظام سیاسی ناحیه ای و ترکیبی

در این نوع نظام، بخش اعظم کشور به صورت تک ساخت است؛ فقط یک یا چند بخش کوچک به صورت ناحیه ای و خودمختار اداره می شوندو مناطق خود مختار اختیارات سیاسی و اجرایی ویژه ای در ناحیه خود دارند. نظام سیاسی کشورهای عراق، جمهوری آذربایجان و انگلستان ازاین نوع است.

مهم ترین عوامل پیدایش و بقای یک کشور : کشورهای جهان بر پایه یک یا چند عامل به وجود می آیند و به حیات خود ادامه می دهند.هویت ملی،همبستگی ملی وپیوستگی سرزمینی از مهم ترین عوامل پیدایش و بقای یک کشورند و درصورتی که این عوامل تضعیف شوند، آن کشور در خطر نابودی و فرو پاشی قرار می گیرد.

پس، حکومت ها و ملت ها باید عوامل پیدایش و بقای کشور خود را بشناسند و برای حفظ و تقویت آنها بکوشند.