درسنامه کامل علوم و فنون ادبی (3) فصل 1 تاریخ ادبیات قرن های دوازدهم و سیزدهم (دورۀ بازگشت و بیداری)

در این سبک شاعران به تقلید از آثار پیشینیان پرداختند و شعر را به سبک خراسانی و عرقی بازگشت دادند.

عوامل سیاسی و اجتماعی مؤثر در ایجاد نهضت بازگشت:

۱- تاراج کتابخانه اصفهان که سبب شد تعدادی از کتاب های کتابخانه سلطنتی به دست مردم افتد و ارتباط مجدد اهل ذوق با ادب کهن برقرار شود.

2توجه به ادبیات در دربار قاجاریه و رونق بازار شعر و شاعری و مدح شاهان

3تضعیف جامعه بر اثر شکست ایران از روسیه تزاری

در این دوره انجمن های ادبی تأسیس شدند که مهم ترین آنها عبارت اند از:

1 انجمن ادبی اصفهان: با اداره مشتاق اصفهانی

۲ - انجمن ادبی نشاط : تأسیس عبدالوهاب نشاط

- انجمن ادبی خاقان : به ریاست فتحعلی شاه - هدف شعر فارسی را از تباهی و انحطاط اواخر دوره صفویه و بعد از آن رها کند.

اهمیت شاعران سبک بازگشت در این بود که توانستند زبان شعر را از آن سستی که در اواخر سبک هندی در آن به وجود آمده بود.نجات دهند.

شاعران سبک بازگشت:

1بازگشت به قصیده سرایی به سبک خراسانی و عهد سلجوقی _ صبای کاشانی،قانی شیرازی، سروش اصفهانی

2بازگشت به غزل سرایی به سبک عراقی ،(حافظ و سعدی) _مجمرا اصفهانی ،فروغی بسطامی و نشاط اصفهانی

به نوعی از ادبیات که گویای اوضاع ،سیاسی اجتماعی اقتصادی و فرهنگی روزگار مشروطه است ادبیات «بیداری» یا (ادبیات مشروطه)گفته اند.

عوامل مؤثر در بیداری جامعه و انقلاب مشروطه اب مشروطه:

۱ تأثیر جنگهای نفرجام ایران و روس و توجه مردم به واقعیتها و امکانات فنی دنیای جدید؛

2کوشش های عباس میرزا ولیعهد فتحعلی شاه در روی آوردن به دانش و فنون نوین

3اعزام دانشجویان ایرانی به خارج از کشور برای تحصیل

-۴- رواج صنعت چاپ و روزنامه نویسی و ترجمه و نشر کتابهای غربی

5 تأسیس مدرسه دارالفنون به فرمان امیرکبیر و آموزش دانشهای نوین در آن

-۱ زبان محاوره ای شعر برای قابل فهم بودن و انتقال مفاهیم جدید

-۲- شکل گیری نهضت ساده نویسی همراه با نهضت آزادی خواهی

3شعر از نظر آنان بیان هنرمندانه واقعیات و وسیله ای برای بهبود زندگی بود.

برخی از شاعران این دوره:

ادیب الممالک فراهانی - سیداشرف الدین گیلانی - ایرج میرزا - عارف قزوینی - محمد تقی بهار - فرخی یزدی 

از جانب مظفرالدین شاه به ادیب الممالک ملقب شد.

فعالیت اصلی اش روزنامه نگاری بود.

سردبیری روزنامه مجلس را برعهده داشت.

از سروده هایش:

جنگ ننگ است در شریعت من

جزی پاس دین و حفظ وطن

به نسیم شمال مشهور بود.

او توانست با شعرهای ساده و عامیانه اش در میان مردم جایگاه مناسبی پیدا کند.

شعرهای او به زبان ساده و طنز آمیز در راه مبارزه با استبداد و عشق به وطن در روزنامه نسیم شمال» به چاپ می رسید.

از نمونه های اشعار انتقادی او شعرای «قلم» است که با بیت زیر آغاز می شود.

غلغلی انداختی در شهر تهران ای قلم             خوش حمایت می کنی از شرع قرآن ای قلم

در به کارگیری تعبیرات عامیانه و آفریدن اشعاری ساده و روان مهارت بسیار داشت.

در طنز هجو و هزل چیره دست بود.

در شعر وی اگر چه اندیشه های نوگرایانه وجود دارد، ولی جایگاه خانوادگی (از نوادگان فتحعلی شاه قاجار) و تفکرات شخصی او مانع از آن می شود که در ردیف شاعران آزادی خواه مشروطه قرار گیرد.

ایرج میرزا از شعرهای غربی نیز ترجمه هایی منظوم پدید آورده است که قطعه قلب مادر یکی از آن نمونه هاست و با بیت زیر آغاز می شود.

داد معشوقه به عاشق پیغام            که کند مادر تو با من جنگ

عرصه هنر وی تصنیف ها و ترانه های میهنی ای بود که در برانگیختن مردم و آزادی خواهی نقش بسیار مؤثری داشت.

شعر عارف ساده و دور از پیچیدگی بود.

وی مضامین وطن دوستی و ستیز با نادانی را با آوازی زیبا و پرشور می خواند.

بیت زیر از تصنیف معروف او است:

از خون جوانان وطن لاله دمیده        از ماتم سرو قدشان سرو خمیده

 او با زبان حماسی و در سبک خراسانی شعر می سرود.

برخی از آثار او:        تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران - سبک شناسی - تاریخ تطور نظم فارسی – دیوان اشعار .

سرآغاز یکی از سروده های او:

من نگویم که مرا از قفس آزاد کنید         قسم برده به باغی و دلم شاد کنید

او را به سبب آزادی خواهی به زندان انداختند.

تحت تأثیر شاعران گذشته به ویژه مسعود سعد و سعدی بود.

آشنایی با سعدی طبع فرخی را شکوفا ساخت.

در دوره هفتم مجلس نماینده مردم یزد شد و در نهایت جانش را در راه آزادی فدا کرد.

بیت زیر سر آغاز یکی از سروده های اوست.

آن زمان که بنهادم سر به پای آزادی     دست خود ز جان شستم از برای آزادی

عوامل ساده شدن نثر در دورۀ بیداری:

١ رواج و گسترش روزنامه

-۲ روی آوردن به ترجمه و ادبیات داستانی بر اثر ارتباط با ادبیات اروپا

3تغییر مخاطب نوشته ها

از پیشگامان نثر ساده این دوره:

قائم مقام فراهانی - ناصر الدین شاه قاجار - عبدالرحیم طالبوف - میرزا آقاخان کرمانی - زین العابدین مراغه ای – علامه دهخدا

۱ - روزنامه نگاری

-۲- داستان نویسی

۳- نمایش نامه نویسی

-۴- ترجمه

-۵- تحقیقات ادبی و تاریخی

مهم ترین روزنامه های دوره بیداری (مشروطه):

۱- صور اسرافیل:

مدیریت میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل

۲- نسیم شمال :

مدیریت و نویسندگی سید اشرف الدین گیلانی

3مجله بهار:

 با مدیریت میرزا یوسف خان اعتصامی آشتیانی (پدر پروین اعتصامی)

4 مجله دانشکده و نوبهار:

با مدیریت ملک الشعرا بهار

 داستان نویسی به شیوه جدید( رمان نویسی )در ادبیات کلاسیک فارسی سابقه ندارد.

پیش از انقلاب مشروطه نویسندگان ایرانی نوشتن رمان داستان بلند به مفهوم امروزی را از طریق ترجمه زمان های تاریخی غربی آغاز کردند.

بیشترین رویکرد نویسندگان به زمانهای تاریخی بود؛ زیرا:

1-نوعی باستان گرایی و روحیه کاوشگرانه در شناخت هویت گذشته میان آنها حاکم بود.

۲- نگارش رمان های تاریخی و اجتماعی سطحی در قیاس با کارهایی مثل روزنامه نویسی یا نوشتن رمان سیاسی، دردسر کمتری داشت.

از رمان نویسان عصر مشروطه:

محمد باقر میرزا خسروی:

با زمان «شمس و طغرا»

میرزا حسن خان بدیع:

با دو اثر «شمس الدین و قمر» و «داستان باستان

در دوره ناصرالدین شاه با رفت و آمد ایرانیان به اروپا این نوع ادبی هم رواج یافت.

اولین کسی که در ایران به نوشتن نمایشنامه فارسی ،پرداخت میرزا آقا تبریزی بود.

زبان این نمایش نامه ها مانند نثر داستانی قبل از مشروطه ساده روان بی تکلف و عوام فهم است.

از مهمترین آثار ترجمه شده در این دوره میتوان از سرگذشت حاجی بابای اصفهانی» اثر جیمز موریه نام برد که میرزا حبیب اصفهانی آن را ترجمه کرده است.

تحقیقات ادبی و تاریخی در محدوده تاریخی مشروطه به علت اشتغال اهل قلم به روزنامه نویسی و موضوعات دیگر جاذبه ای نداشت.

تنها اثر قابل توجه، «تاریخ بیداری ایرانیان» تألیف ناظم الاسلام کرمانی است که موضوع آن تاریخ مشروطه است.

برخی از نویسندگان دورۀ بیداری:

قائم مقام فراهانی - علی اکبر دهخدا

قبل از وی سبک نویسندگان فارسی با تکلف و تصنع همراه بود.

او با تغییر سبک نگارش تخلف را در نثر از بین برد و مسائل عصر را با کاربرد زبان و اصطلاحات رایج و آمیخته به شعر و ضرب المثل های لطیف به سبک گلستان سعدی نوشت و موجب اقبال عامه به نشر گردید.

متن مخدوم مهربان من ...» اثر اوست.

از پیشگامان نشر جدید فارسی است شعر هم می سرود.

وی با روزنامه صور اسرافیل همکاری داشت و مجموعه نوشته های طنزآمیز سیاسی - اجتماعی او با عنوان چرند و پرند» در آن روزنامه منتشر میشد.

دهخدا بعدها در استانبول روزنامه «روش» را منتشر کرد.

او در رواج نثر ساده و عامیانه که بعدها در داستانهای محمد علی جمالزاده و صادق هدایت به کار رفت، نقش مؤثری داشت.

 حاصل پژوهش های او در فرهنگ نویسی کتاب ارزشمند لغت نامه است که مفصل ترین کتاب لغت زبان فارسی محسوب میشود مثال و حکم از دیگر آثار اوست.

متن «ننه هان این زمین روی چیه؟» نیز اثر دهخدا است.