درسنامه کامل علوم تجربی هفتم فصل 6 سفر آب روی زمین

آب:

آب مهم ترین عامل حیات است. همه ی موجودات زنده برای ادامه ی زندگی به آب نیاز دارند؛ زیرا کشور ما به طور طبیعی بر روی نوار بیابانی دنیا واقع شده است، به همین دلیل مشکل کم آبی در کشور ما جدی است. مقدار بارش در مکان های مختلف به علت هایی مثل تفاوت دما، تفاوت در رطوبت (میزان بخار آب موجود در هوا) و شرایط جغرافیایی متفاوت است. بیش از ۷۵٪ از سطح کره زمین را آب فرا گرفته است.  آب های روی زمین به دو صورت شور و شیرین می باشند:

آب های شور (اقیانوس ها و دریاها) حدود ۹۷٪ و آب های شیرین حدود ۳٪ از آب سطح زمین را به خود اختصاص داده اند.

آب های شیرین:

به آب هایی که برای نوشیدن مورد استفاده قرار بگیرد و در صنعت کشاورزی بتوان از آن ها بهره برد. آب های شیرین به صورت های زیر در کره زمین قرار گرفته اند:

1) یخچال ها (بیشترین درصد) 

2) آب های زیرزمینی

3) آب های جاری

آب کره:

به مجموع آب های موجود در اتمسفر، سطح و درون زمین که به صورت جامد، مایع و بخار می باشند، آب کره گفته می شود. آب كره شامل اقیانوس ها، دریاها، دریاچه ها، رودخانه ها، آب های زیرزمینی، رطوبت هوا و یخچال ها می باشد.

نحوه ی تشکیل، باران، برف و تگرگ:

شرایط تشکیل ابر و بارش باران:

1( بخار آب به مقدار کافی در هوا وجود داشته باشد.

2( دمای هوای مرطوب کاهش پیدا کند.

3( سطح یا ذرات جامدی مثل ذرات گرد و غبار، گرده گیاهان و ... در اختیار باشد تا مولکول های آب بتوانند به آنها بچسبند و عمل میعان را انجام دهند.

طرز تشکیل باران:

با تابش پرتوهای خورشید به سطح اقیانوس ها، دریاها و دریاچه ها، بخشی از آب آن ها تبخیر می شود و به ارتفاعات صعود می کنند. بخار آب در آنجا به دلیل کاهش دما، متراکم و به ابر تبدیل می شود. با روند تدریجی کاهش دما، اگر درصد رطوبت و میزان دمای هوا به حد مناسبی برسد بارش رخ خواهد داد. در صورتی که دمای هوا در هنگام تراکم، بالاتر از صفر درجه سلسیوس باشد، به شکل باران به سطح زمین می ریزد.

طرز تشکیل برف:

چنانچه در متراکم شدن ابرها، دمای هوا خیلی کم باشد، رطوبت هوا به شکل برف به سطح زمین می ریزد.

طرز تشکیل تگرگ:

اگر قطرات آب در مسیر پایین آمدن به سطح زمین از توده هوای سرد عبور کنند، به تگرگ تبدیل می شوند.

علم هواشناسی:

هواشناسی دانشی است که درباره ی شناخت جو و هوای اطراف کره زمین به مطالعه و تحقیق می پردازد. یکی از مهم ترین فعالیت ها در حوزه هواشناسی، اندازه گیری مقدار بارندگی است که در ایستگاه باران سنجی بر حسب میلی متر انجام می شود.

آب حاصل از بارندگی به صورت های  زیر تبدیل می شود:

1( بخشی از آن تبخیر شده و به اتمسفر می رود.

2( قسمتی از آن در سطح زمین جاری می شود.

3( بخش باقیمانده به داخل زمین نفوذ می کند.

حوضه آبریز:

آب های جاری در سفر خود روی زمین به طرف مناطق پست تر جریان پیدا می کنند . این آب ها پس از به هم پیوستن در جهت شیب زمین حرکت می کنند و به دریاچه ها، دریاها و اقیانوس ها می ریزند. منطقه ای که آب های سطحی آن توسط یک رود و انشعابات آن از نقاط مرتفع به سمت نواحی پست تر هدایت می شود، حوضه آبریز نام دارد. عوامل موثر در میزان آب رودخانه های حوضه آبریز به صورت زیر است:

1- شیب زمین:

هر چه شیب زمین بیشتر باشد، میزان آب جاری بیشتر است. زیرا فرصت کافی برای نفوذ آب به درون زمین وجود ندارد.

2- جنس زمین:

هرچه میزان شکاف و حفره های سنگ و خاک های زمین کمتر باشد (مثل سطح شهرها)، آب کمتری به زمین نفوذ می کند، بنابراین میزان آب های جاری افزایش می یابد.

3- شدت و مقدار بارندگی:

هر چه شدت بارندگی و مقدار بارندگی بیشتر و یا سرعت ذوب یخ ها بیشتر باشد میزان آب جاری افزایش می یابد.

4- پوشش گیاهی:

هر چه پوشش گیاهی بیشتر باشد مقدار آب جاری کاهش می یابد؛ زیرا گیاهان حرکت آب را کند می کنند و سبب نفوذ بیشتر آب در داخل زمین می شوند.

از سدها، برای بهره برداری بهتر و جلوگیری از به هدر رفتن آب های جاری استفاده می شود. رسوبات پشت سدها توسط رودها از بستر خود حمل کرده و به آنجا آورده می شوند. بیشتر سدها را هر چند وقت یکبار لایروبی می کنند. یعنی شن و ماسه و رسوباتی را که رودها با خود به آن جا آورده اند را خارج می کنند.

مخروط افکنه:

موادی که توسط رودها حمل شده اند به قسمت های پایین دست حوضه آبریز منتقل و ته نشین شده اند. به این محل ته نشین شدن، مخروط افکنه می گویند. رودها با عبور از نواحی کوهستانی و شیبدار، سنگ ها را تخریب و قطعات جدا شده را با خود حمل می کنند. مواد تخریب شده در طی مسیر، به هم برخورد می کنند و به قطعات ریزتر تبدیل می شوند. این مواد توسط رودخانه به قسمت های پایین دست حوضه ی آبریز منتقل و در آنجا ته نشین می شوند. بدین ترتیب مخروط افکنه تشکیل می شود. مخروط افکنه ها از نظر ایجاد زمین های کشاورزی، معادن شن و ماسه و ذخیره آب های زیر زمینی اهمیت زیادی دارند.

هر چه مخروط افکنه ها در قسمت های پایین تر و پستری تشکیل شده باشند، چون ذرات تشکیل دهنده آن ها مسیر بیشتری را طی کرده اند و برخورد های بیشتری را داشته اند، کوچکتر خواهند بود.

آبشار (تندآب):

رودخانه ها در ادامه ی مسیر خود ممکن است به محلی برسند که بستر آن به طور ناگهانی دچار اختلاف ارتفاع می شود. در این صورت آبشار یا تندآب ایجاد می گردد. علت تشکیل آبشار این است که آب در مسیر جریان خود، ابتدا از سنگ های سخت و مقاوم و سپس از سنگ های نرم و کم مقاومت عبور می نماید، بر اثر فرسایش در طی زمان نسبتا طولانی سنگ های مقاوم برجای مانده و سنگ های نرم از بین می روند و اختلاف ارتفاع در مسیر رود ایجاد می شود.

عوامل مؤثر در سرعت آب رودخانه ها:

1- میزان شیب زمین:

هر چه شیب زمین زیاد تر باشد، آب با سرعت بیشتری حرکت خواهد کرد و بالعکس.

2- جنس زمین:

اگر جنس زمین سخت و سنگی باشد سرعت آب بیشتر است؛ زیرا آب در زمین نفوذ پیدا نمی کند و هر چه زمین نرم تر باشد مثل زمین های شنی و ماسه ای سرعت آب کمتر خواهد بود، زیرا مقدار زیادی از آب درون زمین نفوذ می کند. شیب زمین باعث می شود مسیر رودها در سطح زمین به صورت مستقیم یا مارپیچ جریان داشته باشند؛ اگر شیب زمینی که رودخانه در آن جریان دارد، زیاد باشد، رودخانه مسیر مستقیم پیدا می کند و در صورتی که شیب زمین کم باشد رودخانه مسیر مارپیچی به خود می گیرد.

آبدهی رودخانه:

به حجم آبی که در واحد زمان از سطح مقطع رودخانه عبور می کند، آبدهی رودخانه گفته می شود. فرمول محاسبه آبدهی رودخانه به صورت زیر است:

حروف و اعداد داخل پرانتز یکاهای اندازه گیری هر کمیت هستند. سطح مقطع رود در واقع مساحت آن قسمت از رود است که از حاصل ضرب عرض رود در عمق رود به دست می آید. یکا اندازه گیری سطح مقطع، متر مربع (m²) و سرعت آب متر بر ثانیه (m/s) است. برای بدست آوردن یکا آبدهی این دو یکا باید در هم ضرب شوند که می شود متر مکعب در ثانیه (m³/s).

آلودگی آب های رودخانه ها:

امروزه ثابت شده است که کمترین آلودگی در رودخانه ها باعث ایجاد مشکلات زیست محیطی فراوانی می گردد. مهمترین عوامل آلوده کننده آب رودخانه ها از قرار زیر است:

فاضلاب شهری، فاضلاب کشاورزی و فاضلاب صنعتی.

نتایج آلودگی رودخانه ها:

با آلوده شدن آب رودخانه ها، ماهی و سایر آبزیانی که در آن جا زندگی می کنند، آلوده و یا از بین می روند و باعث می شوند سایر مصرف کنندگان از جمله انسان ها نیز در معرض خطر قرار گیرند. همچنین این آلودگی ها به همراه رودها به دریاها وارد شده و آن جا را نیز آلوده می سازند.

دریاچه، اهمیت و علت تشکیل آن:

دریاچه:

بخشی از آب کره که در سطح خشکی ها واقع شده و به طور طبیعی به آب های آزاد راه ندارد، دریاچه نامیده می شود.

اهمیت دریاچه ها:

دریاچه یک محیط زنده و پویا است که جانداران مختلفی در آن زندگی می کنند. دریاچه ها از نظر تامین مواد غذایی، مواد معدنی، ذخایر نفت و گاز، گردشگری، تعدیل آب و هوای منطقه، حمل و نقل و کشتیرانی اهمیت دارند. بزرگترین دریاچه جهان دریاچه خزر نام دارد؛ دریاچه خزر به علت وسعت زیاد به آن دریا نیز گفته می شود.

دریاچه ها از نظر نحوه تشکیل به دو دسته تقسیم می شوند؛ دریاچه های طبیعی و دریاچه های مصنوعی.

دریاچه های ایران و علت تشکیل آن ها:

چند دریاچه طبیعی در کشورمان را وجود دارد که علت تشکیل شان هم ذکر شده است:

1( دریاچه خزر که قسمتی از آن در استان های گیلان، مازندران و گلستان قرار دارد ، باقیمانده ی یک دریای قدیمی به نام تنیس است.

2( دریاچه ارومیه واقع در استان آذربایجان غربی که حاصل شکستگی های قسمتی از سنگ کره است.

3( دریاچه سبلان در استان اردبیل از دهانه آتشفشان تشکیل شده است.

4( دریاچه غار علیصدر واقع در استان همدان به علت بالا بودن سطح آب های زیرزمینی از کف غار به وجود آمده است.

علت ایجاد دریاچه های مصنوعی:

برخی از دریاچه های مصنوعی که در پشت سدها به وجود می آیند، از آب ذخیره شده در آن ها برای تولید برق، کشاورزی و آب آشامیدنی استفاده می شود مانند سد لتیان واقع در شمال شهر تهران. گاهی دریاچه هایی در اطراف شهر به منظور تعدیل دمای هوا، حفظ محیط زیست و توسعه گردشگری ایجاد می شوند مانند دریاچه مصنوعی شهدای خلیج فارس در چیتگر تهران.

1- دریاچه سد لتیان:

برای تولید برق ، کشاورزی و آب آشامیدنی

2- دریاچه شهدای خلیج فارس:

به منظور تعدیل دمای هوا ، حفظ محیط زیست و توسعه گردشگری.

حدود ۹۷٪ حجم آب کره در دریاها و اقیانوس ها قرار دارد ( آب های شور ).

تقریبا سه چهارم سطح زمین را آب ها می پوشانند. به همین دلیل سیاره زمین از فضا به رنگ آبی دیده می شود.

علت اینکه شکل سواحل دریا ها با هم متفاوت است، این است که جنس سنگ های ساحلی با هم متفاوت می باشد . در قسمت هایی که جنس سنگ های ساحلی در برابر فرسایش مقاوم هستند ، شکل ساحل به صورت صخره ای و پرتگاهی می باشد مثل سواحل چابهار . در قسمت هایی که سنگ های ساحلی مقاومت کمتری دارند ، شکل سواحل به صورت هموار و ماسه ای می باشد؛ مثل سواحل خوزستان.

موج، سونامی و جزر و مد:

حرکت آب در دریاها به 3 گونه می باشد: امواج دریا، جریان های دریایی، جزر و مد.

موج:

به حرکت آب به سمت بالا و پایین موج گفته می شود. عامل اصلی به وجود آورنده موج ها وزش باد است. امواج دریا باعث فرسایش و تغییر شکل سواحل می شوند.

سونامی (آبتاز):

در هنگام وقوع زمین لرزه و آتشفشان های زیر دریا امواج بزرگی در دریاها ایجاد می شود که به آن آبتاز (سونامی) می گویند. منظور از جریان های دریایی این است که هر گاه بخشی از آب دریا نسبت به آب های اطراف خود جا به جا شوند به آن جریان دریایی گفته می شوند.علل ایجاد جریان های دریایی، اختلاف دما مانند جریان های دریایی گلف استریم و اختلاف شوری آب مانند جریان دریایی تنگه هرمز می باشد.

جزر و مد:

به بالا آمدن آب و حرکت آن به سمت ساحل مد و به پایین رفتن آب در سواحل جزر گفته می شود. جزر و مد بر اثر نیروی گرانشی ماه و خورشید ایجاد می شود. برخی از موارد اهمیت و کاربرد جزر و مد را در کشورمان تولید انرژی الکتریسیته و ماهیگیری است. در دوران دفاع مقدس ، رزمندگان برای عبور از اروند رود از پدیده جزر و مد استفاده می کردند.

نحوه ی ایجاد یخچال ها:

در مناطقی از کره زمین که میانگین دمای هوا کمتر از صفر درجه سلسیوس است، بارش عمدتا به صورت برف است. با انباشته شدن برف ها در طی سالیان متمادی در این نواحی ، یخچال تشکیل می شود.

انواع یخچال ها:

یخچال های کره زمین به طور کلی به دو دسته قطبی و کوهستانی تقسیم بندی می شوند . یخچال های عظیم قطبی در نواحی شمال و جنوب کره زمین قرار دارند و یخچال های کوهستانی در نواحی مرتفع سطح خشکی ها تشکیل می شوند. در کشور ما یخچال های کوهستانی در علم كوه، قله دماوند، سبلان، زردکوه و دنا وجود دارد. بیشتر آب های شیرین زمین به صورت یخ در یخچال های طبیعی قرار گرفته اند.