اهمیت ناهمواری ها:

ناهمواری و تراکم:

بین ناهمواری ها و تراکم جمعیت ارتباط نزدیکی وجود دارد. شهر ها و روستا های کشور در دشت ها و جلگه ها و کوهستان های البرز و زاگرس و سواحل خلیج فارس و دریای عمان استقرار یافته اند. آبادی های کشور در مناطق کوهپایه ای بیشتر و جمعیت در آنها متراکم تر است.

بخش اعظم سرزمین ما را نواحی کوهستانی و مرتفع تشکیل می دهند. نواحی شمالی، شمال غربی ،غربی ، شرقی و نواحی پراکنده از مرکز ایران را کوهستان ها در برگرفته اند.

ناهمواری ها در طول تاریخ:

مانع ورود مهاجمان به سرزمین ما شده اند.

در تشکیل اجتماعات انسانی موثر بوده اند.

بر نوع زندگی مردم بسیار اثرگذار بوده اند.

پیدایش ناهمواری های ایران:

دوره های زمین شناسی:

ناهمواری ها در طی دوران های زمین شناسی به وجود آمده است

شکل امروزی ناهمواری های ایران بیشتر به اواخر دوران سوم (سنوزوئیک) زمین شناسی مربوط است.

در طی دوره "کواترنر" ناهمواری های ایران شکل نهایی یافته و تحت تاثیر عوامل فرسایش (آب، باد، اختلاف دما) و عملکرد انسان تغییر شکل یافته است.

انسان با بهره برداری های گوناگون از محیط ، سرعت تغییرات را افزایش و سبب تغییر شکل ناهمواری ها شده است.

دوره های مختلف زمین شناسی:

تقسیمات ناهمواری های ایران، سرزمین های كوهستانی:

دو نوع ناهمواری:

1) سرزمین های کوهستانی(با ارتفاع بیش از هزار متر از سطح دریا های آزاد(

2) سرزمین های هموار(دشت ها، جلگه های کم ارتفاع داخلی یا ساحلی(

کوهستان ها را می توان با توجه به تاریخچه زمین شناسی، تحولات ناهمواری ها، شکل و پراکندگی تقسیم بندی کرد.

تقسیم بندی سرزمین های کوهستانی :

1) منطقه کوهستانی شمال کشور:

الف) آذربایجان: رشته کوه های ارس باران(قره داغ) و آرارات(مرز ایران و ترکیه) شمال و غرب این منطقه را در بر گرفته است. از توده های مهم آتشفشانی در این منطقه سهند و سبلان می باشند.

ب) منطقه کوهستانی تالش: با جهت شمالی _ جنوبی ، منطقه آذربایجان را از خزر جدا کرده است. با توجه به اینکه شیب عمومی این کوه ها به سمت دریای خزر بیشتر از آذربایجان است، آب های جاری به سمت دریای خزر جریان دارند. نام مهم ترین قله این منطقه آق داغ می باشد.

ج) منطقه کوهستانی البرز: محدوده ی کوه های البرز از تنگه منجیل شروع شده و در امتداد غربی _ شرقی تا کوه های شاه کوه در نزدیکی شاهرود و تنگه خوش ییلاق ادامه دارد. رود های مهمی چون چالوس و هراز در آن جریان دارد. فعالیت های کوه زایی بر روی رسوبات میلیون ها سال پیش به صورت چین خوردگی های وسیعی دیده می شود. همچنین فعالیت های آتشفشانی در دوره کواترنر سبب شکل گیری قله دماوند شده است. این منطقه یکی از کانون های عمده فعالیت های اقتصادی کشور به شمار می رود و مراکز جمعیتی زیادی در آن مستقر شده است.

گستره فعال البرز:

عواملی که سبب ناپایداری و تغییر چهره البرز شده اند:

- گسترش شهر های پر رونق اقتصادی مثل تهران و کرج

- احداث جاده های ارتباطی (شوسه و راه آهن(

- احداث سد ها و هدایت رودخانه ها و بهره برداری از آنها

- گسترش فعالیت های کشاورزی گوناگون

- بهره برداری از معادن فراوان کوه های البرز

مخاطراتی طبیعی منطقه البرز:

- ریزش

- لغزش

- لرزش های خفیف و گسترده

- طغیان رود ها و بروز سیلاب ها

د) کوه های شمال خراسان: به شکل منظم و موازی در شمال شرقی ایران قرار دارند. از رشته کوه های مهم آن ، هزار مسجد ، آلاداغ (اطراف نیشابور) و بینالود

2) منطقه کوهستانی غربی و جنوب غربی (زاگرس(:

 محدوده زاگرس از کردستان با جهت شمال غربی_جنوب شرقی ، شروع و تا تنگه هرمز ادامه دارد. قله های بلند آن دنا و زرد کوه می باشند. زاگرس از برخورد دو صفحه اوراسیا و عربستان به وجود آمده است. چین خوردگی های زاگرس تحت تاثیر فرسایش تغییر شکل یافته است. یکی از زیبا ترین و فعال ترین پدیده های زاگرس گنبد های نمکی است. لایه های نمک به شکل گنبدهای نمکی بین لایه های رسوبی قرار دارد.

عوامل تغییر دهنده زاگرس :

الف) عوامل طبیعی :

- جریان آب رودها در زاگرس به علت تغییرات اقلیمی، دچار نوسان شده و از حالت منظم به نامنظم و طغیانی تغییر شکل داده است.

- ریزش های جوی شدید کوه هارا فرسایش داده و مواد آن را در دسترس رودخانه ها قرار می دهد.

- حمل رسوبات فراوان توسط رود ها سبب تشکیل شکل های جدیدی از ناهمواری ها شده است.

- توفان های گرد و غبار که هم منشا طبیعی و هم منشا انسانی دارند در تغییرات ناهمواری های زاگرس تاثیر زیادی داشته است.

- طی سی سال اخیر وقوع توفان در استان های خوزستان ، لرستان و ایلام بیشتر شده است.

ب) عوامل انسانی :

- ساخت سد های متعدد در حوضه زاگرس

- گسترش شهر ها و روستا ها

- برخی از دستکاری های انسانی در نواحی شهری (دیواره بندی، مجرا سازی، پوشاندن روی رود ها و ورود فاضلاب شهری(

دلایل ساخت سد ها عبارت است از:

1) جلوگیری از طغیان رود ها 2) تولید برق آبی  3) تنظیم آب مورد نیاز برای آبیاری اراضی کشاورزی

4) استفاده های صنعتی 5) تأمین آب مورد نیاز شهر ها و روستا ها

مشكلات ناشی از گسترش شهرها و روستاها:

بر هم خوردن تعادل جریان رودها بر اثر دستکاری های انسانی در نواحی شهری ، باعث شده است که رود ها از بستر طبیعی خود خارج شده و سیلاب دشت ها گسترش یابند. افزایش ین رسوبات مجاری رود ها را دچار تغییر می کند.

3)سایر مناطق کوهستانی (کوه های مرکزی ایران(

محدوه ی این کوه ها از کوه جغتای در خراسان رضوی ، گردنه آوج در استان قزوین و قله کوه بزمان یا خضر زنده در سیستان و بلوچستان قرار دارد. کوه های مرکزی ایران در داخل این مثلث قرار میگیرد.

ناهمواری های منطقه مركزی:

کوه های چین خورده --> کوه های مرکزی ایران (کوه کرکس و کوه هزار و کوه الله زار(

توده های نفوذی آذرین --> کوه های منفرد مرکزی (کوه بزمان(

كوه های شرق و جنوب شرق:

در جنوب استان سیستان و بلوچستان و در اطراف چاله جازموریان منطقه مکران واقع شده است که در آن رشته کوه های بشاگرد و اطراف آن با ارتفاع نسبتا کم و فرسوده ای وجود دارد. در این کوه ها ، فرسایش شکل های زیبایی با دره ها ، چاله ها و گودال های عمیق ایجاد کرده که آنها را ناهمواری های مریخی هم میگویند. در استان های هرمزگان و بلوچستان جنوبی، در فاصله این ناهمواری ها تا دریای عمان، گل فشان ها دیده می شوند. گل فشان ها همانند چشمه های گلی میجوشند اما فعالیت آنها کم و زیاد می شود. علت فعالیت های چشمه های جوشان ، فعالیت های زمین ساختی است.

ارزش های اقتصادی نواحی کوهستانی :

- ذخایر آب

- معادن و ذخایر طبیعی

- دامپروری

سرزمین های هموار:

دشت ها و جلگه ها:

در بین نواحی کوهستانی مناطقی وجود دارند که ارتفاع آنها کم است که این نواحی دشت ها و جلگه ها هستند.

دشت ها:

سرزمین های هموار یا نسبتا همواری هستند که حصاری کوهستانی آنها را فرا گرفته است.

علت تشکیل دشت ها:

الف) عوامل فرسایشی (باد و باران) که سطح ناهمواری ها را به مرور هموار کرده است.

ب) مواد حاصل از فرسایش بین کوه ها تجمع و رسوب کرده و به مرور سطح همواری را به وجود آورده است.

عوامل تغییر دهنده دشت ها:

1) عوامل طبیعی:

نشانه های تغییرات اقلیمی : 1- تغییر الگوی پراکندگی ریزش های جوی  2- بروز توفان ها و خشکسالی ها

- توفان ها و باد های شدید که مواد موجود در دشت ها را به شدت فرسایش داده و جابجا می کنند.

- پدیده های طبیعی مثل شوره زار ها ، بستر رود ها و دشت های ریگی را از نظر وسعت و مکان تغییر می دهند.

2) عوامل انسانی:

- بهره برداری انسانی و تغییر کاربری اراضی

- بوته کنی و از بین بردن پوشش گیاهی

- احداث جاده ها

- بهره برداری وسیع از معادن و منابع طبیعی

ارزش های اقتصادی دشت ها و بیابان ها:

- جاذبه های گردشگری

- استفاده از انرژی پاک (خورشید و باد(

- گذراندن اوقات فراغت به دلیل مناسب بودن برای رصد ستارگان ، کویر نوردی و مسابقات ورزشی

- معادن گچ ، نمک و مصالح ساختمانی

جلگه ها:

جلگه ها سرزمین های همواری هستند که از یک طرف به کوه ها و از طرف دیگر به دریاها و دریاچه ها منتهی می شوند. در کناره همه دریاها و دریاچه ها و رود های پر آب کشور جلگه ها دیده می شوند. به دلیل حاصلخیز بودن خاک در جلگه ها ، جمعیت زیادی در این مناطق جمع شده اند.

علل پیدایش جلگه ها:

ساختمان زمین، مقاومت سنگ، عمق آب و تراکم آبرفت از مهم ترین علل پیدایش جلگه ها می باشند.

عوامل تغییر دهنده جلگه ها :

1) عوامل طبیعی:

- حرکات دریا (جزر و مد، توفان های دریایی/ سونامی، جریان های دریایی و نوسانات عمومی آب ها(

- رود های طغیانی که به دریاها می ریزند، آبرفت های فراوانی در جلگه های ساحلی وارد می کنند و مرتباً مکان و وسعت جلگه ها را دچار تغییر می کنند.

2) عوامل انسانی :

اسکله سازی، بندر سازی، دیواره سازی ساحلی، احداث جاده بر روی جلگه های ساحلی، تغییر در پوشش گیاهی و بهره برداری وسیع از آن ، گسترش شهر ها و روستا ها

ارزش های اقتصادی جلگه ها :

- بهترین مکان برای کشاورزی

- در کنار هر جلگه، سواحلی هم وجود دارد که ارزش هایی برای ساکنان آن منطقه به وجود می آورند. (گذران اوقات فراغت،گردشگری،حمل ونقل و ...)

- در جلگه های جنوبی، تنگه هرمز و سواحل طولانی، امکانات حمل و نقل کالا و مسافر را به همراه صید ماهی فراهم می آورد.

منابع و ذخایر غنی ذغال سنگ و نفت و گاز که سبب جلب جمعیت شده اند. در فصل مناسب پذیرای مسافران می باشد.

- جلگه های شمالی --> حمل و نقل و صید ماهی خاویار، گردشگری