درس دهم

بانگ جرس

• شاعر: حمید سبزواری
• قالب شعر: مثنوی
• وزن: مستفعلن مستفعلن مستفعلن فع (رشته انسانی)

وقت است تا برگ سفر بر باره بندیم                  دل بر عبور از سدِّ خار و خاره بندیم

قلمرو فکری:

وقت آن رسیده که آماده سفر شویم. عزممان را جزم کنیم که از تمام مشکلات این راه عبور کنیم.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

باره و خاره ß   قافیه (بندیم ß   ردیف)

برگ سفر بستن ß   کنایه از آماده سفر شدن

سدّ خار و خاره ß   اضافه تشبیهی

خار و خاره ß   جناس ناهمسان

دل بستن ß   کنایه از قصد کردن

باره و خاره ß   جناس ناهمسان

خار و خاره ß   ‌استعاره از مشکلات

واج آرایی حرف «ر»

پیام:

تشویق به سفر و مبارزه

از هر کران بانگ رحیل آید به گوشم                  بانگ از جرس برخاست وایِ من خموشم

قلمرو فکری:

از هر جانب فریاد کوچ و سفر کردن به گوش می رسد، زنگ کاروان به صدا در آمده است و وای بر من که هنوز حرکت نکرده ام.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

گوش و خموش ß   قافیه (ــَـم ß   ردیف)

بانگ از جرس برخاست ß   کنایه از کاروان آماده سفر شد

گوشم و خموشم ß   جناسواره

واژه آرایی کلمۀ «بانگ»

واج آرایی مصوّت «ا»

پیام:

تشویق به سفر و مبارزه

دریادلان راه سفر در پیش دارند                        پا در رکاب راهوارِ خویش دارند

قلمرو فکری:

انسان های دلیر و شجاع سفر را آغاز کردند. پا در رکاب اسب تندروی خود نهاده و آماده ی حرکت و هجوم هستند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

پیش و خویش ß   قافیه (دارند ß   ردیف)

دریادل ß   تشبیه (دلی مانند دریا)

«راه سفر در پیش داشتن» ß   کنایه از آماده حرکت شدن

«پا در رکاب داشتن» ß   کنایه از آماده حرکت شدن

پیش و خویش ß   جناسواره

واج آرایی حرف «ر»

پیام:

تشویق به کوچ و مبارزه

گاه سفر آمد برادر، ره دراز است                        پروا مکن، بشتاب، همّت چاره ساز است

قلمرو فکری:

ای برادر مبارز، هنگام جنگ فرا رسیده است و سفر طولانی در پیش داریم، واهمه به دل راه نده‌،‌ حرکت کن زیرا عزم و ارادۀ محکم و بلند، کارساز است.

قلمرو زبانی:

بیت ß   5 جمله

قلمرو ادبی:

دراز و چاره ساز ß   قافیه (است ß   ردیف)

واج آرایی مصوّت «ا»

پیام:

تشویق به سفر و درازی راه

گاه سفر شد باره بر دامن برانیم                        تا بوسه گاهِ وادی ایمَن برانیم

قلمرو فکری:

زمان سفر رسیده است. باید حرکت کنیم و خودمان را به وادی ایمن که جایی مقدس است برسانیم.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

دامن و ایمَن ß   قافیه (برانیم ß   ردیف)

باره بر جایی راندن ß   کنایه از به آنجا رفتن

مصراع دوم ß   تلمیح به داستان حضرت موسی

بوسه گاه ß   کنایه از جای مقدس

پیام:

تشویق به سفر به آستانه های مقدس

وادی پر از فرعونیان و قِبطیان است                  موسی جلودار است و نیل اندر میان است

قلمرو فکری:

سرزمین فلسطین پر از اسرائیلی های اشغالگر است که دست کمی از فرعونیان و قبطیان ندارند. امام خمینی همچون حضرت موسی فرماندهی می کند و دشواری های راه نیز در پیش روی ما قرار دارند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

قبطیان و میان ß   قافیه (است ß   ردیف)

کل بیت ß   تلمیح به داستان حضرت موسی

فرعونیان و قبطیان ß   استعاره از اشغالگران

موسی ß   استعاره از رهبر

نیل ß   استعاره از دشواری ها

واژه آرایی کلمۀ «است»

پیام:

هشدار به وجود دشمنان و خطر

تنگ است ما را خانه تنگ است ای برادر                        بر جای ما بیگانه ننگ است ای برادر

قلمرو فکری:

به خاطر اشغالِ دشمن، این خانه بر ما تنگ و ملال آور شده و ننگ است که بیگانه ای بر جای ما نشسته باشد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   5 جمله

ای برادر ß   حرف ندا و منادا (شبه جمله)

را ß   حرف اضافه به معنای «برای»

قلمرو ادبی:

تنگ و ننگ ß   قافیه (است ای برادر ß   ردیف)

خانه ß   استعاره از میهن

تنگ و ننگ ß   جناس

خانه تنگ است ß   کنایه از اینکه جای مناسبی برای ما نیست

واج آرایی حرف «گ»

واژه آرایی کلمۀ «تنگ»

پیام:

تشویق به پیکار با دشمنان

فرمان رسید این خانه از دشمن بگیرید                          تخت و نگین از دست اهریمن بگیرید

قلمرو فکری:

فرمان رسید که سرزمین فلسطین را از دشمن پس بگیرید. و آن را از دست صهیونیست های اشغالگر آزاد کنید.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

دشمن و اهریمن ß   قافیه (بگیرید ß   ردیف)

خانه ß   استعاره از فلسطین

تخت و نگین ß   مجاز از فرمانروایی

نگین ß   مجاز از انگشتر

کل بیت ß   تلمیح به داستان حضرت سلیمان

دست ß   مجاز از تحت اختیار

پیام:

تشویق به پیکار با دشمنان

یعنی کلیم آهنگ جان سامری کرد                    ای یاوران باید ولی را یاوری کرد

قلمرو فکری:

یعنی حضرت موسی (امام خمینی) قصد نابودی سامری (اسرائیل) را کرده است. ای مردم و همرزمان! باید همگی فرمان رهبر را اطاعت کنیم.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

سامری و یاوری ß   قافیه (کرد ß   ردیف)

کل بیت ß   تلمیح به داستان حضرت موسی و سامری

کلیم ß   استعاره از رهبر

سامری ß   استعاره از اشغالگران

آهنگ جان کسی را کردن ß   کنایه از قصد کشتن کسی را داشتن

یاور و یاوری ß   جناس، همریشگی (رشته انسانی)

پیام:

کمک به رهبر و ولی امر

حُکمِ جلودار است بر‌ هامون بتازید                    هامون اگر دریا شود از خون، بتازید

قلمرو فکری:

فرمان رهبر است که به دشمنان حمله کنیم. اگر خون همه دشت را بگیرد و گروهی کشته شوند، نترسید و باز هم به دشمنان یورش برید.

قلمرو زبانی:

بیت ß   4 جمله

قلمرو ادبی:

هامون و خون ß   قافیه (بتازید ß   ردیف)

هامون اگر دریا شود ß   تشبیه

هامون اگر از خون دریا شود ß   کنایه از اینکه خیلی ها کشته شوند

مصراع دوم ß   اغراق

واژه آرایی حروف «هامون» و «بتازید»

پیام:

فرمان رهبر به پیکار با دشمنان

فرض است فرمان بردن از حکمِ جلودار             گر تیغ بارد، گو ببارد، نیست دشوار

قلمرو فکری:

اطاعت از فرمان امام (رهبر) واجب است و در این راه اگر شمشیر از آسمان ببارد، مهم نیست (هیچ چیز نمی تواند مانع راه شود).

قلمرو زبانی:

بیت ß   4 جمله

قلمرو ادبی:

جلودار و دشوار ß   قافیه

تیغ باریدن ß   استعاره پنهان، کنایه از شدت جنگ و مرگ

واج آرایی حرف «د»

واژه آرایی کلمۀ «بارد»

پیام:

وجوب اطاعت از رهبر

جانان من برخیز و آهنگ سفر کن                     گر تیغ بارد، گو ببارد، جان سپر کن

قلمرو فکری:

ای عزیزم بر خیز و عزم سفر کن اگر شمشیر و نیزه ببارد از جان مایه بگذار و بجنگ.

قلمرو زبانی:

بیت ß   6 جمله

قلمرو ادبی:

سفر و سپر ß   قافیه (کن ß   ردیف)

تیغ باریدن ß   استعاره پنهان، کنایه از شدت جنگ و مرگ

جان سپر کردن ß   کنایه از جان فشانی

سفر و سپر ß   جناسواره، جناس ندارد

پیام:

تشویق به جان فشانی

جانان من برخیز بر جولان برانیم                       زان جا به جولان تا خط لبنان برانیم

قلمرو فکری:

ای دوست من، برخیز تا به سوی بلندی های جولان حرکت کنیم و از آن جا با تاخت و تاز تا حدّ لبنان برویم.

قلمرو زبانی:

بیت ß   4 جمله

قلمرو ادبی:

جولان و لبنان ß   قافیه (برانیم ß   ردیف)

«جولان» در مصراع اول و «جولان» در مصراع دوم ß   جناس

پیام:

تشویق به پیکار با اشغالگران

آنجا که هر سو صد شهید خفته دارد                 آنجا که هر کویش غمی بنهفته دارد

قلمرو فکری:

سرزمینی که هر سویش شهیدی آرمیده است و مردمش یکسره غمگین و دردمندند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   4 جمله (آنجا ß   شبه جمله)

قلمرو ادبی:

خفته و بنهفته ß   قافیه (دارد ß   ردیف)

صد ß   مجاز از بسیار

شهید خفته ß   تشبیه (شهیدان مانند انسان های خفته اند)

کوی ß   مجاز از مردم کوی

کل بیت ß   اغراق

واژه آرایی عبارت «آنجا که هر»

پیام:

رنج و درد مردم لبنان

جانان من اندوه لبنان کُشت ما را                      بشکست داغ دیرِ یاسین پشت ما را

قلمرو فکری:

عزیز من! غم لبنان، ما را کشت و کشتار مردم دیر یاسین، کمر ما را شکست.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

کشت و پشت ß   قافیه (ما را ß   ردیف)

لبنان ß   مجاز از مردم لبنان

داغ ß   مجاز از درد و رنج

دیر یاسین ß   مجاز از مردم دیریاسین

ما را کشت ß   کنایه از بسیار آزرد

پشت ما را بشکست ß   کنایه از بسیار آزرد

کشت و پشت ß   جناس

عیب قافیه ß   «کشت» و «پشتِ» با یکدیگر قافیه نمی شوند، زیرا «پشت» دارای کسره است (رشته انسانی)

کل بیت ß   تلمیح به رخداد دیر یاسین

واج آرایی حرف «ن»

کل بیت ß   اغراق

پیام:

همدردی با مردم لبنان

باید به مژگان رُفت گَرد از طُور سینین                باید به سینه رَفت زین جا تا فلسطین

قلمرو فکری:

باید از سرزمین فلسطین محافظت کرد گردش را با مژه جارو کرد و سینه خیز تا فلسطین (اگر نیاز باشد) برویم.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

سینین و فلسطین ß   قافیه

با مژگان رفتن ß   کنایه از بزرگ داشتن

رُفت و رَفت ß   جناس ناهمسان

با سینه رفتن ß   کنایه از بزرگ داشتن

واژه آرایی حرف «باید»

پیام:

بزرگداشت فلسطین

جانان من برخیز و بشنو بانگ چاووش               آنَک امام ما عَلم بگرفته بر دوش

قلمرو فکری:

ای عزیز من، به پا خیز و صدای رهبر را بشنو که اینک امام، رهبریِ عملیات را برعهده گرفته است و آمادۀ حرکت و قیام است.

قلمرو زبانی:

بیت ß   4 جمله

قلمرو ادبی:

چاووش و دوش ß   قافیه

بانگ چاووش را شنیدن ß   کنایه از آماده حرکت شدن

علم بر دوش گرفتن ß   آماده حرکت شدن

پیام:

تشویق به حرکت

تکبیرزن، لبّیک گو بنشین به رهوار                   مقصد دیار قدس همپای جلودار

قلمرو فکری:

الله گویان و لبیک گویان بر اسب خود سوار شو. همراه امام بسوی قدس که مقصدمان است حرکت کن.

قلمرو زبانی:

بیت ß   4 جمله

قلمرو ادبی:

رهوار و جلودار ß   قافیه

بنشین به رهوار ß   کنایه از اینکه آماده حرکت شو

پیام:

تشویق به کمک به فلسطینیان

گنج حکمت

به یاد 22 بهمن

• نویسنده: سیّد ضیاءالدّین شفیعی

آسمان با هفت دستِ گرم و پنهانی دف می زد، و رنگین کمانی از شوق و شور، کلاف ابرهای تیره را از هم باز می کرد .خورشید در جشنی بی غروب، بر بام روشن جهان ایستاده بود، و تولّد جمهوری گل محمّدی را، کِل می کشید.

قلمرو فکری:

مردم از خوشحالی دست می زدند و از شور و شوق،‌ روزهای بد و تیره را پشت سر گذاشت. در جشن ۲۲ بهمن؛ مردم ایستاده بودند و تولّد جمهوری اسلامی را جشن می گرفتند.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

آسمان ... دف می زد ß   جانبخشی، کنایه از شادمانی بسیار

کلاف ابرهای تیره ß   اضافه تشبیهی

ابرهای تیره ß   استعاره از ستم و بیداد

رنگین کمانی از شوق و شور ß   تشبیه

بام جهان ß   اضافه استعاری

خورشید ... ایستاده بود ß   جانبخشی

جشن بی غروب ß   کنایه از بی پایان

تولّد جمهوری گل محمّدی ß   جانبخشی

گل محمدی ß   استعاره از اسلامی

بیست و دوّم بهمن در هیأت روزی شکوهمند، آرام آرام از یال کوه ‌های بلند و برف‌گیر فرود آمد و در محوِطه آفتابی انقلاب، ابدی شد. صمیمی ترین فصل زندگی ما در بهمن آغاز شد و ما در سایه خورشیدی ترین مرد قرن به بارِ عامِ تفضّل و رحمت الهی راه یافتیم و صبح روشن آزادی را به تماشا ایستادیم.

قلمرو فکری:

روز شکوهمند 22 بهمن فرا رسید، زمان آزادی مردم فرا رسیده و ما در رهبری خردمندانه ی امام خمینی به رحمت خدا راه پیدا کردیم (رحمت الهی نصیب همه مردم ایران شد) و به آزادی رسیدیم.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

بیست و دوّم بهمن ... فرود آمد ß   جانبخشی

محوِطه انقلاب ß   اضافه استعاری

سایه ß   استعاره از عنایت و توجه

سایه خورشیدی ترین مرد ß   تناقض

صبح روشن آزادی ß   اضافه تشبیهی

«را» در عبارت «صبح روشن آزادی را به تماشا» ß   «را»ی فک اضافه؛ به تماشای صبح روشن آزادی

اندک اندک جلوه هایی از تقدیرِ درخشان این نهضت به ملّت ما لبخند زد. حلول این صبح روشن را بزرگ می داریم و یاد ایثارگران سهیم در این حماسه سترگ را – تا همیشه – در خاطره خویش به تابناکی پاس خواهیم داشت .

قلمرو فکری:

اندک اندک جلوه هایی از سرنوشت درخشان این نهضت برملت ما آشکار شد. و یاد ایثارگرانی را که در به وجود آمدن انقلاب اسلامی سهیم بوده اند، برای همیشه و به روشنایی در خاطره خویش گرامی می داریم.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

جلوه‌هایی از تقدیرِ ... لبخند زد ß   جانبخشی

صبح روشن ß   استعاره از ۲۲ بهمن

معنی واژگان درس «بانگ جرس»:

دانش ادبی

جناس و انواع آن

جناس و انواع آن:

یکسان بودن دو یا چند واژه در واج های سازنده را جناس می گویند، گرچه معنی متفاوتی داشته باشند. به عنوان مثال در بیت زیر واژه «باز» اول به معنی «دوباره» و واژه «باز» دومی به معنی «گشوده» است:

• بر دوخته ام دیده چو باز از همه عالم                تا دیدهٔ من بر رخ زیبای تو باز است

انواع جناس:

1) جناس همسان

2) جناس ناهمسان:

الف) حرکتی

ب) اختلافی

پ) افزایشی

1- جناس همسان (تام):

یکسانی دو واژه در واج های سازنده با معانی نایکسان:

• پدر با پسر یکدگر را کنار             گرفتند کرده غم از دل کنار

کنار (پهلو، بغل) و کنار (کرانه، ساحل) ß   جناس همسان

2- جناس ناهمسان (ناقص):

الف) حرکتی:

ناهمسانی واژه ها در یک مصوت کوتاه:

• نوبهار است در آن کوش که خوش دل باشی                 که بسی گُل بدمد باز و تو در گِل باشی

گُل و گِل ß   جناس ناهمسان حرکتی

ب) اختلافی:

ناهمسانی واژه ها در یک واج:

• کنونت که چشم است اشکی ببار                       زبان در دهان است عذری بیار

ببار و بیار ß   جناس ناهمسان اختلافی

پ) افزایشی:

افزایشی ناهمسانی واژه ها در تعداد حروف:

• کفر است در طریقت ما كينه داشتن                  آيين ماست سینه چو آیینه داشتن

آیین و آیینه ß   جناس ناهمسان افزایشی

نکته:

1) جناس میان دو واژه را زمانی جناس ناهمسان می خوانیم که اختلاف آنها بیش از یک واج یا حرف نباشد.

2) افزودن تکواژه های تصریفی (ی ناشناس، نشانه جمع و ...) و ضمایر پیوسته آسیبی به جناس نمی زند:

• آب حیات حسنت گلبرگ تر ندارد                      طعم دهان تنگـت تنگ شکر ندارد

تنگ (متضاد فراخ) و تنگ (یک لنگه از بار) ß   جناس همسان

• گو تارهای طرّه خود را به باد ده             تا یاد توست مونس شب های تار من

تار (نخ) و تار (تاریک) ß   جناس همسان

3) دو حرف با یکدیگر نمی توانند جناس بسازند؛ ولی یک حرف با یک اسم یا فعل می تواند جناس پدید آورد. پس اگر «را» در دو معنا به کار رود جناس پدید نمی آورد:

• در خواب بدم مـرا خردمندی گفت                      کز خواب کسی را گل شادی نشکفت

را و را ß   جناس نیستند

• و گر بینی که با هم یک زبان اند                        کمان را زه کن و بر باره بر سنگ

بر (+ باره یعنی «بارش کن») و بر (روی) ß   جناس همسان

• من هیچ ندانم که مرا آن که سرشت                 از اهل بهشت کرد یا دوزخ زشت

که (حرف ربط) و که (کَس، نفر، شخص) ß   جناس همسان

• دانش سلاح توست و سلاح از نشان مرد                       مردی چو نیست به که نباشد تو را نشان

مرد و مردی ß   جناس ناهمسان افزایشی

4) به جناس همسان، جناس تام و به جناس ناهمسان، جناس ناقص نیز می گویند.