درسنامه کامل جامعه شناسی (2) فصل 11 بحران های اقتصادی و زیست محیطی

مجموعۀ منظمی از اجزای بهم پیوسته که برای رسیدن به هدفی مشترک، با یکدیگر در ارتباط هستند.

بحران  هنگامی ایجاد می شود که برخی تغییرات درونی و بیرونی، تعادل نظام را بر هم بزند و نظام نتواند با مهار آن تغییرات ،تعادل مجدد خود را بدست بیاورد.

امروزه در دنیای مدرن و عصر جهانی شدن ،بسیاری از بحران ها در مناطق خاصی پدید می آیند ولی به سایر نقاط جهان ،تسرّی می یابند. به عبارت دیگر؛ کشورها در ایجاد بحران ها سهم یکسانی ندارند اما همۀ کشورها از پیامدهای نامطلوب آن متأثر می شوند..

نموداربحران اقتصادی:

فرایند بحران های اقتصادی در تاریخ اقتصاد سرمایه داری غرب: 

• بحران های اقتصادی بطور متناوب (غیر متوالی) و با شدت و ضعیف های متفاوت پدید آمده اند.
• نخستین بحران اقتصادی در سال 1820 میلادی در انگلستان بوجود آمد.
• مهم ترین بحران اقتصادی در فاصلۀ دو جنگ جهانی اول و دوم، در سال های 1933 تا 1929 میلادی اتفاق افتاد. (ضرر و زیان ناشی از این بحران کمتر از ضرر و زیان اقتصادی جنگ جهانی اول نبود. در این بحران ،40 میلیون کارگر بیکار شدند و هزاران مؤسسۀ اقتصادی، ورشکست (Bankrupt) شدند.)
• بحران اقتصادی سال های اخیر در اروپا و امریکا از سال 2008 شروع شده است و علیرغم تلاش هایی که برای مهار آن می شود، همچنان ادامه دارد.

الف)شباهت

هر دو هویتی اقتصادی دارند.

ب)تفاوت ها

• چالش فقر و غنا؛ چالشی مستمر و همیشگی است، در حالیکه بحران اقتصادی اغلب دوره ای و مقطعی است.
• آسیب های مربوط به چالش فقر و غنا، هموراه متوجه قشرهای فقیر و ضعیف جامعه است. در حالیکه، آسیب های مربوط به بحران اقتصادی، تمامی جامعه را در بر می گیرد.(البته سرمایه داران با استفاده از ابزارهایی که دارند، فشارهای ناشی از بحران اقتصادی را به اقشار ضعیف و تولید کنندگان خُرد انتقال می دهند. )

در 200 سال اخیر، تغییرات شگرفی توسط انسان ها در محیط زیست رخ داده است. تغییرات انجام شده در این 200 سال بیشتر از تغییرات زمین در طول عمر آن است. این تغییرات آسیب ها و بحران های زیست محیطی بسیاری بدنبال داشته است،

مصادیقی از آسیب ها و بحران های زیست محیطی

• آلودگی هوا در اثر گازهای شیمیایی، ریزگردها و فلزات سنگین
• تخریب لایۀ اُزُنُ، در اثر افزایش تولید گازهای گلخانه ای.
• از بین رفتن منابع آب در اثر آلودگی های آب های سطحی و زیرزمینی.
• آلودگی دریاها در اثر عوامل فیزیکی و شیمیایی.
• بارش باران های اسیدی در اثر آلودگی آب و هوا.
• گرم شدن کرۀ زمین  و خشکسالی.
• مسمومیت خاک در اثر تجمع مواد زائدِ تجزیه ناپذیر، سموم آفت کُش، مواد رادیواکتیو و پُلیمرها.
• تهی شدن منابع طبیعی تجدید ناپذیر در نتیجۀ استفادۀ بی رویۀ انسان معاصر.
• در معرض نابودی قرار گرفتنِ حدود یک سوم از انواع جانوران و گیاهان.

شهرهای صنعتی، اولین مراکزی بودند که با آلودگی های زیست محیطی موجه شدند. پس از آن با گسترش زندگی مدرن در جهان، انواع آسیب های زیست محیطی نیز به سرعت گسترش یافتند.

مختل شدن رابطۀ متقابل انسان با طبیعت در دوران مدرن

انسان مدرن با انقلاب صنعتی و  با نگاه ابزاری به به طبیعت، تسلط و پیروزی بر طبیعت را به خود نوید می داد اما طبیعت نیز در واکنش به استیلای انسان، نخستین مسائل و مشکلات خود را نشان داد و رابطۀ متقابل انسان و طبیعت دچار اختلال گردید.

برخی اندیشمندان، بحران های زیست محیطی را ناشی از رویکرد انسان مدرن و فرهنگ معاصر غرب، به طبیعت می دانند.

الف) رویکرد مدرن

 طبیعت را مادۀ خام و بی جانی می داند که انسان اجازۀ هر گونه دخل و تصرفی در آن دارد. در این رویکرد، این گمان وجود دارد که؛  انسان با تسخیر طبیعت و تصرف آن، می تواند تمامی مسائل و مشکلات خود را حل کند. 

ب) رویکرد توحیدی

طبیعت و هر چه در آن است، آیات و نشانه های خداوند هستند. همۀ موجودات طبیعی به تسبیح خداوند مشغولند و بسوی او باز می گردند.

 ج)رویکرد اساطیری

طبیعت مادۀ خام و بی جان نمی باشد بلکه از ابعاد و نیروهای ماورائی برخوردار است.

انسان مدرن با رویکرد دنیوی به طبیعت، نگاه دینی و معنوی به طبیعت را کودکانه می پندارد و تصرف در طبیعت را تنها با فنون و روش های تجربی انجام می دهد. از اینرو؛ گسترش سریع صنعت و فناوری مدرن، علیرغم اینکه توانمندی و آسایش بیشتری برای بشر فراهم آورده است، زیان های جبران ناپذیری نیز به انسان و طبیعت وارد نموده است.

بحران های زیست محیطی، ابتدا در حوزۀ رابطۀ انسان با طبیعت قرار داشت. ولی بتدریج به روابط انسان ها و جوامع با یکدیگر نیز سرایت کرد و به آسیب های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی همچون: مهاجرت، حاشیه نشینی، بیکاری، فقر و اختلافات سیاسیِ منطقه ای و فرامنطقه ای منجر شد.

در قرن 20 ، کشورهای غربی، زباله های سمّی خود را به کشورهای جهان سوم ارسال می کردند تا در آنجا دفن یا انبار شود .برخی جنبش های حامی محیط زیست این اقدام را استعمار سمّی و نژادپرستی زیست محیطی نامیده اند. در این استعمار؛ جوامع سلطه گر که حتی سوزاندن زباله و دفن پلاستیک را در خاک خود ممنوع اعلام کرده اند، کشور های جهان سوم  را زباله بان و زباله دان خود می دانند و زباله های سمی و اتمی خود را در خاک آنها دفن می کنند.

سازمان ملل و پیمان باسِل (Basel)

در سال 1989،سازمان ملل با طرح پیمان باسِلِ، تلاش کرد تا از انتقال زباله های کشورهای صنعتی به کشورهای فقیر، جلوگیری کند. اما برخی کشورهای غربی این پیمان را نپذیرفتند و برخی دیگر با دور زدن قوانین بین المللی و سوء استفاده  از نیاز مالی برخی کشورها و کم اطلاعی افراد یا دولت  های آنان، همچنان به صدور زباله های خود به کشورهایی چون: ساحل عاج، غنا ،سومالی، نیجریه ، مصر، هند، اندونزی و مغولستان مشغول هستند.

.در قرن 21، صادرات زباله همچنان یک تجارت بین المللی پر رونق و رو به گسترش است که در کشورهای جهان سوم بحران ایجاد می کند.بحران « آبیجان» سال 2006 میلادی در ساحل عاج  و بحران « بوپال» در هند، نمونه هایی از بحران های زیست محیطی در این دو قرن (۲۰ و ۲۱ میلادی) هستند