درسنامه کامل جامعه شناسی (3) فصل 8 سیاستِ هویت

با ظهور جهان متجدد، کشورها یا دولت – ملت هایی شکل گرفتند که دیگر خود را با هویت دینی مسیحی، نمی شناختند، بلکه هویت خود را با توجه به تاریخ، جغرافیا، قومیت یا نژادشان تعریف می کردند. تأکید بر این عوامل به شکل گیری نوع جدیدی از هویت منجر شد که ملی گرایی و وطن دوستی، مشخصۀ اصلی آن بود.

با شکل گیری دولت- ملت ها، ناسیونالیسم ملی گرایی و وطن دوستی( پیدا شد و هویت از منظر دولت – ملت ها ) و توسط آنها تعریف شد. بطور خالصه: با ظهور جهان متجدد، امپراتوری هایی با هویت مذهبی جای خود را به دولت – ملت هایی با هویت ناسیونالیستی دادند.

اما از آنجائی که بیشتر کشورها (دولت- ملت ها) دارای تنوع قومی، نژادی، زبانی، مذهبی و .. بودند و این گروه های مختلف می بایست درکنار هم زندگی می کردند. دولت ها به سه دلیل ناگزیر از سیاست گذاری هویتی بودند تعیین هویت ملی واحد:

چگونگی توزیع مزایا و فرصت های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی میان اقوام و گروه های مختلف پاسخگویی به درخواست ها و رفع نیازهای اقوام و گروه های مختلف.

سیاست همانند سازی - مدل همانند ساز - یکسان سازی هویت ها:

سیاستی بود که دولت ها برای از بین بردن تفاوت های هویتیِ گروه های مختلف و یکسان سازی آنها در پیش گرفتند. به عبارت دیگر، همانند سازی به این معنا بوده است که تمام گروه های جامعه، ارزش ها و سبک زندگی یک گروه را پذیرفته و سرلوحۀ خود قرار می دادند.

هدف اصلی:

هدف اصلی دولت ها در اِعمال سیاست همانند سازیِ هویتی این بود که ؛ تفاوت ها و تمایزات قومی و نژادی را ناپدید ساخته و هویت تمام گروه های اجتماعی را یکدست و همانند سازند.

روش ها:

سیاست همانند سازی اغلب بصورت یکسویه، سخت و با روش های خشونت آمیز اجرا می شود. اما گاهی هم از روش های مسالمت آمیز به انجام می رسد. بعنوان مثال : جامعه شناسان از اصطالحی به نام دیگچۀ همانند سازی استفاده کرده اند. که طی آن؛ تعداد کثیری از گروه های درگیر قومی، نژادی در ارتباط با همدیگر یک فرهنگ مختلط می سازند. به عبارت دیگر؛ گروه های قومی و نژادی مختلف در منطقه معینی اسکان داده می شوند تا ضمن در هم آمیخته شدن با یکدیگر، خلوص،

خاصیت و تعلقات هر کدام از آنها کمرنگ شده و همگی در قالب فرهنگ مختلطی ادغام شوند.

نسل کُشی:

 هویت های متفاوت، بعنوان شرّی دانسته می شود که می بایست نابود شود.

جداسازی:

 گروه مسلط(دولت)، گروه های نژادی، قومی، مذهبی و ...را به زندگی در مناطق جداگانه ای مجبور می کند. آنها را از تسهیالت و خدمات آموزشی، بهداشتی و ...محروم ساخته و یا این خدمات را با کیفیت بسیار پایین تری در اختیار آنها می گذارد.

فشارهای سخت اجتماعی:

اِعمال فشارها و محدودیت های شدید به گروه های قومی، نژادی، مذهبی و ... برای جایگزینی دغدغه های معیشتی و امنیتی بجای دغدغه ها و تعصبات قومی و نژادی در میان آنها.

جابجایی اجباری:

 جابجایی اجباری گروه های قومی، نژادی، مذهبی و ....از محل سکونت خود به مکان ها و مناطق دیگر . برای ایجاد تغییر در سبک زندگی آنها و کمرنگ نمودن تعلقات قومی، نژادی، مذهبی و ... آنها.

کنترل جمعیت:

کنترل تولید نسل و زاد و ولد در میان گروه های قومی، نژادی، مذهبی و ....برای جلوگیری از ازدیاد جمعیت و بسط ارزش های قومی، نژادی، مذهبی و ...آنان.

 سیاست تکثرگرایی:

سیاستی است که در انتقاد از سیاست همانند سازی شکل گرفته و به جای همانند سازیِ هویت، بر هویت های خُرد، محلی و فردی تأکید دارد.

ویژگی ها:

1- در مدل تکثرگرا ، تنوع، تکثر و حتی بی ثباتی و تغییرات مداوم هویت ها، مطلوب دانسته می شود و هویت ملی و وحدت و ثبات و استمرار همراه با آن، نامطلوب پنداشته می شود.

2- در مدل تکثرگرا، تفاوت های موجود میان گروه های قومی و نژادی حفظ و حتّی تشدید می گردد. البته در این الگو، همچنان وجود یک ساختار مشترک سیاسی و اقتصادی، ضروری دانسته می شود تا گروه های مختلف را به یکدیگر پیوند دهد.

3- در مدل تکثر گرا بر ابعاد مختلف هویت، تأکید می شود ؛ بعنوان نمونه، گاهی بُعد فرهنگی هویت و تمایزات قومی، نژادی، مذهبی و ... مورد تأکید قرار می گیرد و گاهی به بُعد سیاسی هویت توجه می شود و بر آزادی های اجتماعی اقوام و گروه های مختلف و فرصت سهیم شدن آنها در قدرت سیاسی تأکید می شود و یا راهکارهای مسالمت آمیز برای حل منازعات گروهی و قومی ارائه می گردد. گسترش برابری و رفع تبعیض های قومی و گروهی نیز در بُعد اجتماعی هویت، مورد توجه قرار می گیرد.

1- جهانی شدن و تهدید هویت های بومی و محلی:

امروزه جهانی شدن و توسعۀ ارتباطات، از سویی زمینۀ شکل گیری جهانی بدون مرز را فراهم کرده است که در آن، در هم آمیختن فرهنگ ها موجب می شود که فرهنگ ها دیگر، کامالً خالص و ثابت نباشند و هویت ها به شدت دستخوش تغییر شوند.

2- مقاومت جوامع و گروه ها در برابر تهدیدات هویتیِ جهانی شدن:

بسیاری از جوامع و گروه ها، با ساختن هویتی خاص برای خود یا بازگشت به هویت واقعی خویش، در برابر هویتی که فرایند جهانی شدن به انها تحمل می کند، مقاومت می کنند و خواهان رهایی از این هویت تحمیلی هستند. جنبش های سبک زندگی، جنبش های زنان، جنبش های آفریقایی – آمریکایی ها، آسیایی تبارها، جوانان، اقلیت های قومی، مذهبی و جنبش زیست محیطی نمونه هایی از این اعتراض ها و مقامت ها هستند.

اینکه می گوییم ما درگیر سیاست هویت هستیم به این معناست که، ما از چشمِ فرهنگی و هویتی خودمان به سایر فرهنگ ها و هویت ها می نگریم، ما از منظری جهانشول و بی طرفانه که همۀ هویت ها و فرهنگ ها را با یک چشم نگاه کند(بی طرفانه نگاه کند) به آنها نمی نگریم؛ بلکه ما همواره مشغول پیش بردن برخی فرهنگ و هویت ها و پس راندن برخی دیگر هستیم.

سیاست هویت در عرصۀ دانش به این معناست که، هر نظریه ای درون فرهنگ و تاریخ خود تولید می شود و هر فرهنگ و هویتی می تواند نظریه های متناسب با خود را تولید کند. هر گروه و فرهنگی می خواهد از چشمِ خودش به خود و مسائل خود، بنگرد و نه از چشمِ دیگران. از این رو هیچ فرهنگ و هویتی نمی پسندد که موضوعِ نظریه هایی باشد که در زمینۀ تاریخی و فرهنگیِ دیگری شکل گرفته اند.

پیدایش نظریه فمینیستی معاصر، نظریۀ آفریقایی تبار، نظریۀ آمریکای بومی و ....نمونه هایی از سیاست هویت در عرصۀ دانش و مصداقی از این گزاره هستند که ؛ هر گروه و فرهنگی می خواهد از چشمِ خودش به خود و مسائل خود، بنگرد و نه از چشمِ دیگران.

سیاستِ هویت می تواند دوچهره پیدا کند

1- به صورت افراطی بر تفاوت ها و گوناگونی ها تأکید می کند و سبب چندپارگی سیاسی و فرهنگی درون جوامع می شود.

2- به صورت متعادل، گروه های به حاشیه رانده شده را به رسمیت می شناسد واز آنان حمایت می کند. و سبب افزایش انسجام اجتماعی می شود.

تأکید بر تنوع و تکثر هویت ها و اصال بخشیدن به آن، به معنای انکار اشتراک و وحدت انسانهاست و وفرصت گفت و گو و معارفۀ انسان ها و فرهنگ ها را از میان می برد.

اگر بر اساس منطقِ سیاستِ هویت، ادعا شود که دانش تماماً محصول شرایط اجتماعی و فرهنگی است و هر جامعه و فرهنگی دانش خاص خود را تولید می کند. چگونه می توان میان دانش ها و شناخت های مختلف داوری کرد و شناخت صحیح را تشخیص داد ؟ پای بندی کامل به این رویکرد، امکان شناخت واقعی را از انسان ها می گیرد و قطعاً رویکردی که اساس دانش را انکار می کند، نمی تواند قابل قبول باشد.

بدلیل نسبیت گرایی افراطی در سیاست هویت؛ برخی اندیشمندان از پیدایش سیاست هویت به باز شدن جعبۀ پاندورا یاد می کنند. جعبۀ پاندورا در اساطیر یونانی، جعبه ای حاوی تمام بالهاست که بدست فردی بنام پاندورا گشوده می شود. بر اساس این افسانۀ یونانی، با باز شدن این جعبه، ناگهان، همۀ پلیدی ها و شرها، رها شده و بسوی زمین سرازیر شدند. بدی ها در جهان پراکنده می شوند و با خوبی ها در آمیختند، گُم شدن در کثرت ها و تنوعات بطوریکه دیگر تشخیص و تمیز خوب از بد، ممکن نبود.

الگوی تعارف یا شناخت متقابل هویت ها (Identities of Recognition Mutual) در مقابل دو الگوی همانندسازی و تکثرگرایی، قرار می گیرد و به شناخت متقابل افراد، گروه ها و جوامع از یکدیگر، توجه دارد. الگوی تعارف، همان الگوی مطلوب قرآنی است.

ویژگی ها:

1- الگوی تعارف در مقابل »الگوی تَنازع« قرار دارد و همان الگویی است که قرآن ارائه می دهد سورۀ حجرات، آیه 13 : ای مردم شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را در تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید. گرامی ترین شما نزد خدا با تقوی ترین شماست. خداوند دانا و آگاه است.

2- الگوی تعارف؛ تکثر و تنوع هویتی را نه تنها مانع وحدت و همدلی نمی داند بلکه این تکثر و تنوع را منشاء وحدت نیز بشمار می آورد : الگوی تعارف که همان الگوی مطلوب قرآنی است و بر اساس الگوی مطلوب قرآنی : تکثر و تنوع زبانی، نژادی و قومی، مانع وحدت و همدلی نمی باشد، بلکه این تکثر و تنوع انسان ها را به منشاء وحدت رهنمون می شود. سوره روم، آیه:22 .. و از نشانه های او آفرینش آسمان و زمین و تفاوت زبان ها و رنگ های شماست.. در این نشانه هایی است برای اهل دانش.

3- الگوی تعارف بر احترام به تفاوت ها تأکید می کند. رشد و شکوفایی جهان اسالم از قرن سوم و چهارم هجری نیز بدلیل پیروی از این الگو بود و احترامی بود که اقوام مختلف در جهان اسالم برای یکدیگر قائل بودند.

4- بر اساس الگوی تعارف، شناخت متقابل، یکی از راه های ایجاد آشتی و صفا و اتحاد و دوستی در میان گروه ها و ملت هاست. تعارف (شناخت متقابل) عالوه بر اینکه ریشۀ قرآنی دارد، زمینۀ ارتباطی صمیمانه و صادقانه را نیز فراهم می سازد حکومت نیز می تواند با زمینه سازی برای شناخت مردم از یکدیگر در سطح محلی، ملی و منطقه ای، بسیاری از مشکالت را حل کند و امکان همدلی مردم با یکدیگر را فراهم آورد.