درسنامه کامل دین و زندگی (3) رشته انسانی فصل 10 پایه های استوار

در این درس با معیارهای «تمدن اسلامی» آشنا می شویم و این درس، گذر از عصر جاهلیت به عصر اسلام را نیازمند تغییر در نگرش و تحولی بنیادین، شیوه زندگی فردی و اجتماعی انسان ها می داند.

از جمله برنامه های یک انسان مسلمان، مشارکت و تلاش او در ایجاد جامعه ای بر اساس معیارهای اسلامی است. از این رو، لازم است ابتدا معیارهای یک تمدن اسلامی را که قرآن کریم و پیشوایان به ما معرفی کرده اند، بشناسیم و برای تحقق هرچه بهتر آنها در جامعه، برنامه ریزی و تلاش کنیم.

گذر از «عصر جاهلیت» به عصر اسلام نیازمند:

• تغییر در نگرش انسان ها
• تحولی بنیادین در شیوه زندگی فردی و اجتماعی مردم

رسول خدا (ص) این رسالت بزرگ را از شهر مکه آغاز کرد و سپس با هجرت به مدینه و با کمک یاران خود پایه های یک جامعه دینی را بنا نهاد و حرکت به سوی تمدن اسلامی را آغاز کرد.

مطالعه قرآن کریم و سیره و روش آن بزرگوار، ما را به برخی از معیارهای تمدن در مورد نظر اسلام می رساند. در اینجا برخی از این معیارها و میزان توجه به آنها را بعد از پیامبر اکرم (ص) و در تمدنی که به نام اسلام باقی مانده، بررسی می نماییم.

اعتقاد به توحید (نفی شرک)

رسول اکرم (ص) از همان ابتدای دعوت، مردم را به یکتاپرستی دعوت می کرد.

پیامبر اکرم (ص) می فرمودند: «ای مردم بگویید: «معبودی جز الله نیست» تا رستگار شوید.»

اعتقاد به معاد (نفی دنیا طلبی)

رسول خدا در کنار دعوت به توحید، افق نگاه انسان ها را از محدوده زندگی دنیایی فراتر برده و آنان را با زندگی در آخرت آشنا کرد.

اعتقاد به توحید و معاد، معیارهای تمدن اسلامی

«مَن آمَنَ بِاللّهِ وَ الیَومِ الاخِرِ وَ عَمِلَ صالِحًا فَلَهُم اَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم وَ لا خَوفٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنونَ»

هر کس به خداوند و روز آخرت ایمان بیاورد و کار نیکویی انجام دهد، پاداش آنان نزد خداوندا است و نه ترسی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند.

• معیار اول: مبنای تمدن اسلامی توحید و خدا محوری است.
• معیار دوم: آخرت گرایی و ایمان به معاد در کنار توحید.
• به نتایج اعتقاد به معاد اشاره دار. (درس 3-دهم)

ارتباط با حدیث

پیامبر اکرم (ص): «ای مردم بگویید: معبودی جز الله نیست تا رستگار شوید.»

رسول خدا (ص) به رسالت برانگیخته شده بود تا جامعه ای بنا نهد که در آن جامعه، به جای حکومت ستمگرانه و طاغوتیان، ولایت الهی حاکمیت داشته باشد و نظام اجتماعی بر پایه قوانین و دستورات الهی استوار گردد.

(از معیارهای تمدن اسلامی)

«یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا اَطیعُوا اللّهَ وَ اَطیعُوا الرَّسولَ وَ اُولِی الاَمرِ مِنکُم...»

ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر (ص) و صاحبان امر را که از شمایند، اطاعت کنید...

• معیار سوم: ولایت پذیری و تشکیل حکومت اسلامی
• مصداق اولی الامر در حدیث جابر توسط پیامبر اکرم (ص) مشخص شده است. (درس 4-یازدهم)
  این معیار، یکی از دلایل تشکیل حکومت اسلامی است که در سال گذشته، به عنوان یکی از مسئولیت های پیامبر (ص) توضیح داده شد. همچنین گزارشی از خلفای بنی امیه و بنی عباس ارائه و مشخص شد که آنان از دایره ولایت الهی خارج شدند نه بر اساس دستورات الهی، بلکه بر اساس امیال خود حکومت می کردند.

یکی از مهم ترین اهداف پیامبر اکرم (ص) برپایی جامعه ای عدالت محور بود به طوری که در آن:

• مظلوم بتواند به آسانی حق خود را از ظالم بستاند.
• امکان رشد برای همه انسانها فراهم باشد.
• نعمتها و ثروت های زمین در انحصار گروهی محدود نباشد.

پیامبر (ص) از هر فرصتی برای رفع تبعيض های طبقاتی حاکم بر نظام جاهلی و برقراری فرهنگ برابری و مساوات در جامعه، کمال استفاده را می نمود و از هیچ تلاشی در این راه فروگذار نمی کرد.

ارتباط با آیه

«یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا اَطیعُوا اللّهَ وَ اَطیعُوا الرَّسولَ وَ اُولِی الاَمرِ مِنکُم...»

قرآن کریم، در آنجا که اوصاف نمازگزاران را بیان می کند، یکی از ویژگی های آنها را این گونه ذکر می کند که آنان در مال خود برای محرومان و فقيران نیز حق معينی قرار داده اند و آنجا که می خواهد تکذیب کنندگان دین را معرفی کند، از کسانی یاد می کند که یتیمان را از خود میرانند و دیگران را به اطعام مساکین تشویق نمی نمایند.

رفتار پیامبر اکرم (ص) و بیانات قرآن کریم فضایی به وجود آورد که در آن، فاصله طبقاتی و فقر و بی توجهی به محرومان، زشت شمرده می شد و مساوات و قسط، ارزشی والا تلقی می گردید.

(از معیارهای تمدن اسلامی)

«لَقَد اَرسَلنا رُسُلَنا بِالبَیِّناتِ وَ اَنزَلنا مَعَهُمُ الکِتابَ وَ المیزانَ لِیَقومَ النّاسُ بِالقِسطِ ...»

به راستی که پیامبرانمان را همراه با دلایل روشن فرستادیم و همراه آنان کتاب آسمانی و میزان نازل کردیم تا مردم به اقامه عدل و داد برخیزند.

معیار چهارم: تحقق عدالت اجتماعی و برپایی قسط و داد.

لزوم اجرای احکام اجتماعی اسلام (درس 4- یازدهم)

وضعیت این معیار در دوره تمدن اسلامی

با توجه به پیام های مکرر قرآن کریم و سیره و روش رسول خدا (ص) تا مدتی پس از ایشان توجهی به این معیار وجود داشت؛ مثلا در هنگام مواجهه سپاه مسلمانان با سپاه ساسانیان، گفت و گویی میان رستم فرخ زاد، فرمانده سپاه یزدگرد سوم با فرمانده سپاه مسلمانان رخ داد که می تواند نشان دهنده توجه به این معیار (عدالت) باشد:

... رستم از فرمانده سپاه اسلام، زهره بن عبدالله پرسید: درباره دین خود سخن بگو.

جواب داد: پایه آن دو چیز است: گواهی به یگانگی خدا و رسالت محمد(ص)

رستم گفت: اینکه عیبی ندارد؛ خوب است، دیگر چه؟ زهره ادامه داد: آزاد ساختن بندگان خدا از بندگی انسانها به سوی بندگی خداوند. رستم گفت: این هم خوب است، دیگر چه چیزی؟

زهره گفت: مردم همه از یک پدر و یک مادر زاده شده اند و همه برادر و خواهر یکدیگرند.

رستم گفت: این نیز خیلی خوب است. اگر ما اینها را بپذیریم شما باز خواهید گشت؟

پاسخ داد: آری، قسم به خدا به سرزمین های شما دیگر قدم نخواهیم گذاشت، مگر برای تجارت رستم گفت: راست می گویی، اما در میان ما مردم ایران، ستی از زمان اردشیر رایج شده که با دین شما سازگار نیست. کشاورز و پیشه ور حق ندارند به طبقه بالاتر روند و از امتیازات آن برخوردار شوند. اگر این طبقات در ردیف اشراف قرار گیرند، پا از گلیم خود درازتر خواهند کرد و با اعیان و اشراف به ستیز برخواهند خواست.

وی گفت: پس ما برای مردم بهتر از دیگر حکومت ها هستیم. ما نمی توانیم مثل شما باشیم. ما عقیده داریم که باید امر خداوند را در مورد همه طبقات رعایت کنیم. همه مردم از یک پدر و مادر آفریده شده اند و همه با هم برادر و برابرند.

یکی از اهداف مهم پیامبر اکرم (ص)، ارتقای جایگاه خانواده، به عنوان کانون رشد و تربیت انسان ها و مانع اصلی فساد و تباهی بود.

احیای منزلت زن و ارزش های اصيل او از عناصر اصلی این برنامه به شمار می رفت. در آن عصر، زن همچون کالا تلقی می شد و از کمترین حقوق فردی و اجتماعی، حتی حق مالکيت برخوردار نبود. تولد دختر در خانواده

سرافکندگی آن خانواده را به دنبال داشت. در چنین شرایطی که زن، از هر گونه احترام و جایگاه محروم شده بود، رسول خدا (ص) با گفتار و رفتار خویش انقلابی عظيم در جایگاه خانواده و زن پدید آورد.

الگوبرداری از رفتار پیامبر (ص) پیرامون جایگاه زن

پیامبر اکرم به یاران خود می فرمود: «هیچ مردی نیست که زنی را از محارم خود شاد کند، مگر آنکه خداوند، روز قیامت او را شاد خواهد کرد.»

وقتی به ایشان می گفتند کسی دختر دار شده است، می فرمودند: «دختران چه فرزندان خوبی هستند، سرشار از لطف، آماده کمک به پدر و مادر، انس گیرنده، باعث برکت، ریزبین، و هنرمند و ظریف کار.»

رفتار ایشان با دخترشان، حضرت فاطمه (س) برای آن روز و نیز امروز بسیار آموزنده است.

پیامبر اکرم (ص) درباره حضرت فاطمه (س) می فرمایند: «بهترین زنان جهان چهار تن اند: مریم، آسیه، خدیجه و فاطمه (س) خداوند از خشنودی فاطمه خشنود و از خشمش به خشم می آید.»

«فاطمه پاره ای زا تن من است، هر که او را بیازارد مرا آزرده است و هر کس مرا بیازارد، خدا را آزرده است.»

به طور کلی، در خانواده پیامبر (ص)، زنان، پا به پای مردان، تاریخ را رقم زده اند:

• خدیجه (س) حامی بزرگ پیامبر (ص) در دوران اولیه و بسیار سخت بعثت
• فاطمه (س) همراه پدر و حامی بزرگ همسرش علی (ع)
• زینب (س) در کنار برادر و پیام رسان نهضت عاشورا

در عین حال، این خانواده الگوی تمام عیار عفاف، حیا و پوشش اسلامی بودند تا به دیگر مؤمنین بیاموزند که توجه به مقام و منزلت زن به معنی بی بند و باری، نگاه ابزاری به او و متزلزل ساختن بنیان خانواده نیست.

(از معیارهای تمدن اسلامی)

«وَ مِن آیاتِه اَن خَلَقَ لَکُم مِن اَنفُسِکُم» یکسانی مقام زن و مرد – فطرت مشترک

و از نشانه های خدا آن است که همسرانی از (نوع) خودتان برای شما آفرید.

«اَزواجًا لِتَسکُنوا اِلَیها وَ جَعَلَ بَینَکُم» انس با همسر از اهداف ازدواج

تا با آنها آرامش یابید.

«مَوَدَّةً وَ رَحمَةً اِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَومٍ یَتَفَکَّرونَ» خانواده محیط دوستی و محبت

و میان شما دوستی رحمت قرار داد.

«القوم یتفکرون» خانواده و اهداف آن موضوع مهمی برای تفکر

همانا که در این مورد، نشانه هایی است برای کسانی که تفکر می کنند.

خانواده و اهداف آن موضوع مهمی برای تفکر است.

معیار پنجم: ارتقای جایگاه خانواده به عنوان کانون رشد و تربیت

وضعیت این معیار در دوره تمدن اسلامی

با توسعه سرزمین های اسلامی و شکل گیری حکومت هایی که پیامبر(ص) و یارانش را اسوه و سرمشق خود علت قرار نمی دادند، بار دیگر برخی از رفتارهای جاهلی نسبت به زن پدیدار شد.

معلول حاکمان بنی امیه و بنی عباس و بسیاری دیگر از حاکمانی که در سرزمین های اسلامی بودند، حرمسرا تشکیل دادند و زنان زیادی را به دربار خود آوردند و حقوق الهی آنان را نادیده گرفتند. با وجود این، موقعیت زن و خانواده در تمدن اسلامی بسیار برتر از موقعیت زن در اروپا و سایر مناطق جهان بود.

زنان حق مالکیت و کار داشتند.

دسترنج آنها به خودشان تعلق داشت و در اختیار همسر یا پدر قرار نمی گرفت، به همین جهت می توانستند ثروت خود را وقت امور عام المنفعه کنند.

بسیاری از موقوفه های قدیمی کشور ما مربوط به زنان خیری است که ثروت خود را وقف امور خیریه کرده اند.

تحصیل برای زنان آزاد بود و اندیشمندان بزرگی از زنان در جهان اسلام پیدا شدند که قبلا سابقه نداشت.

قرآن کریم، اصولا تلقی درجه دوم بودن زن را به شدت نفی کرد و با اینکه در آن عصر و حتی تا همین دوره های اخیر، در اروپا زن را براساس تورات، موجود درجه دوم تلقی می کردند، آیات قرآنی با این نگاه مبارزه کرد.

رسول خدا (ص) دعوت خود را در جامعه ای جاهلی آغاز کرد که نشانه هایی بسیار اندک از تعقل و تفکر و دانایی داشت. آن جامعه سرشار از خرافات و مظاهر جهل بود. شعر می سرودند، اما برای شراب، شکار، غارت، عشق حیوانی و بت پرستی. برای آمدن باران آتش می افروختند. شتر سالم را با آهن حرارت دیده داغ میزدند تا شتر دیگری که مریض است، بهبود یابد. گفته اند در میان این مردم فقط هفده نفر بودند که خواندن و نوشتن میدانستند.

پیامبر اکرم (ص) آمد تا این جامعه را متحول کند و مردم را به سوی زندگی مبتنی بر تفکر و علم سوق دهد. اولین آیاتی که بر رسول خدا (ص) نازل شد و آغازگر رسالت وی بود، درباره دانش و آموختن بود.

دعوت به تفکر، تعقل، تدبر و خردورزی در جای جای این کتاب آسمانی مشاهده می شود. نزول تدریجی آیات قرآن کریم و دعوت مکرر این کتاب به خردورزی و دانش از یک طرف و تشویق های دائمی رسول خدا (ص) از طرف دیگر، سد جاهلیت و خرافه گرایی را شکست و یکی از جاهل ترین جوامع آن روز را مشتاق علم ساخت.

رسول خدا (ص) نه تنها همه را دعوت به علم آموزی کرد، بلکه آموختن علم را برای مردم واجب دانست.

رسول خدا (ص) فرمودند: «طلب علم بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.»

آن حضرت روزی به یارانش فرمود: «کسی که دوست می دارد نگاهش به چهره کسانی افتد که از آتش دوزخ در امان اند، به جویندگان علم بنگرد. سوگند به کسی که جان من در درست قدرت اوست، هر شاگردی که برای تحصیل علم به قصد شهرت و نه برای تظاهر و تفاخر، به خانه عالمی رفت و آمد کند،

• در هر گامی، ثواب و پاداش عبادت یک ساله عابد برای او منظور می گردد.
• برای هر قدمی که در این مسیر می نهد، شهر آبادی در بهش برای او آماده می سازد.
• بر روز مین که راه می رود، زمین نیز برای او طلب آمرزش می کند.»

به واقعه زیر توجه کنید که هم بیانگر منزلت علمی و بینش روشن حضرت فاطمه زهرا (س) است و هم توجه به معرفت و تفکر را نشان می دهد:

زنی نزد فاطمه زهرا (س) آمد و گفت مادری دارم که در باب نماز سوال هایی دارد، اما چون بیمار است مرا نزد شما فرستاد تا آن سوال ها را مطرح سازم. حضرت فاطمه (س) به پرسش های آن زن پاسخ داد. زن از این فرصت مناسب استفاده کرد و سوال دیگری را مطرح ساخت. آن حضرت پاسخ آن را نیز بیان فرمود. همین گونه، آن زن پرسش های متعددی را در میان می گذاشت و حضرت زهرا (س)، به تمام سوالات جواب های لازم را می داد تا تعداد سوال ها به 1۰ رسید. زن از کثرت سوال ها احساس شرمندگی کرد و گفت: «بیش از این مزاحم شما نمی شوم.» صدیقه کبری (س) در حالتی که نشان می داد هیچ منتی بر او ندارد، فرمود: «هر سوالی که به نظرت می آید، بپرس.» و سپس برای تشویق وی فرمود: «اگر فردی در مدت یک روز باری سنگین را به دوش کشیده، آن را به بالای بام حمل کند و در ازای آن حق الزحمه ای معادل هزار سکه طلا دریافت کند، با توجه به این مزد، آیا آن کار برای او سخت خواهد بود؟» زن پاسخ داد: «خیر»

حضرت فاطمه (س) فرمود: «من هم کارگزارم و خود را خادم خداوند قرار داده ام. مزد من جدید در برابر هر سوالی که پاسخ دهم، از مجموع مرواریدهایی که فاصله میان زمین و آسمان را پر کند، بیشتر است. پس سزاوار است که از پرسش های تو احساس رنج و زحمت نکنم.»

آیه مرتبط

قُل هَل یستَوِى الَّذىنَ یَعلَمونَ وَ الَّذینَ لا یَعلَمونَ اِنَّما یتَذَكَّرُ اُولُوا الاَ لبابِ

بگو آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند برابرند؟ تنها (فقط) خردمندان هستند که پند می گیرند.

معیار ششم: علم و دوستی و عقل گرایی

آیه اشاره به برتری عالمان دارد.

تلاش پيامبر اکرم (ص) و پيشوایان ما، سبب علاقه مسلمانان به علم و دانش شد، به طوری که توجه نیاکان ما به اندیشه و تفکر و ارزشمندی علم روزافزون شد و ثمرات آن در تمدن اسلامی مشاهده گردید. به طور مثال:

• نیاکان ما در جهان اسلام توانستند علوم و دانش بشری را از چند شاخه محدود به پانصد شاخه برسانند و این به معنای توسعه زیاد علم بود که ناچار بودند آن را شاخه شاخه کنند و به صورت تخصصی بدان بپردازند.
• شوق و علاقه آنان به دانش سبب شد که در بسیاری از شهرها در کنار هر مسجد، مدرسه ای نيز بنا کنند.
• یکی از بزرگترین دانشمندان در تمدن اسلامی ابن سينا بود که به حق، آثار وی یکی از عوامل اصلی تحول اندیشه در اروپا و توجه بیشتر اروپاییان به تفکر فلسفی و دانش طبیعی محسوب می شود.
  کتاب «شفا»ی بوعلی یک دایره المعارف در منطق، ریاضیات، علوم طبیعی و فلسفه است و بخش فلسفی آن هنوز هم از مهم ترین کتاب های فلسفی جهان محسوب می شود.
• ملاصدرا، فیلسوف بزرگ اسلامی درباره هماهنگی میان دین و تفکر عقلی می گوید: « نمی شود قوانین این دین بر حق الهی، که چون خورشید روشن و درخشان است، با دانش استدلالی یقینی مخالفت داشته باشد. نیست باد آن فلسفه ای که قوانینش با کتاب قرآن و سنت رسول خدا (ص) و ائمه اطهار (ع) مطابقت نداشته باشد.»
• در تمدن اسلامی، در قرون اولیه، در امور مربوط به بهداشت و سلامت، وضع مسلمانان بسیار درخشان بود.
• اگر شرایط قبل از اسلام را در نظر بگیریم، اوضاع دوره شکوفایی تمدن اسلامی را با اروپا که هنوز حتی با حمام آشنا نبودند، مورد توجه قرار دهیم، در می یابیم که چگونه دستورات سادهای مانند وضو و غسل و دیگر آموزه های بهداشتی اسلام مانند طهارت و نجاست و نیز دستورات پیشوایان دین در مورد سلامتی و درمان، دنیای اسلام را متحول کرد.
• یکی از ویژگی های فرهنگ علمی دوره اسلامی منحصر نبودن تحصيل علم به طبقه با قشری خاص بود. در همان زمان رسول خدا (ص)، زنان به حضور ایشان می رسیدند و سؤال های علمی خود را طرح می کردند.

_ حضرت فاطمه (س) یک کلاس علمی تشکیل داده بود و زنان مدینه برای علم آموزی در آن شرکت می کردند. برخی از همسران رسول خدا (ص) نیز جزء راویان حدیث به شمار می روند.