درسنامه کامل تاریخ (1) ایران و جهان باستان فصل 2 زمان و مکان

دانش تاریخ بدون توجه به زمان، معنایی ندارد؛ چرا که رویدادهای تاریخی در زمان معینی در گذشته روی داده اند و بدون آگاهی از زمان روی دادن آن ها، نمی توان به درکی منطقی و درستی از تاریخ دست یافت.

زمان و مکان، دو رکن مهم دانش تاریخ به شمار می روند و نخستین پرسش هایی که برای تاریخ نگاران مطرح می شود، این است که رویدادهای تاریخی در چه زمان و مکانی رخ داده اند.

نظامی است که انسان برای اندازه گیری دقیق زمان (روز، ماه و سال) ابداع کرده است. با همکاری دانشمندان ریاضیات، نجوم و فیزیک ابزارهایی مانند ساعت های آفتابی، آبی و شنی و اسُطرلاب (برای رصد خورشید، ماه و دیگر سیارگان و ستارگان) اختراع شد.

الف) مبدأ دینی (یهودیان مبدأ گاه شماری خود را براساس پیدایش و آفرینش انسان قرار داده اند. مسیحیان بر مبنای تولد حضرت مسیح و مسلمانان بر پایه هجرت رسول اکرم از مکه به مدینه تنظیم کرده اند.)

ب) مبدأ ملیّ و قومی: (مثل پیروزی در یک نبرد ...) (در گاه شماری های مصری، بابلی و اوستایی مبدأ گاه شماری، جلوس پادشاهان بود.)

پ) مبدأ مبتنی بر حوادث طبیعی: (به عنوان مثال سومری ها، گاه شماری و تاریخ خود را به قبل و بعد از طوفان تقسیم می کردند.)

در آن جا (به خصوص بابِلیها)، گاه شماری «خورشیدی ـ قمری» رایج بود. هر سال 12 ماه قمری 30 یا 29 روزه داشت.

از آن جایی که سال قمری 354 شبانه روز و سال خورشیدی 365 و یک چهارم شبانه روز است، برای رفع این اختالف، هر سه سال، یک ماه به سال می افزودند.

مصریان گاه شماری خورشیدی دقیق و منظمی داشتند. آنان سال را 365 و یک چهارم شبانه روز محاسبه میکردند.

در گاه شماری مصری، هر سال، به 12 ماه 30 روزه تقسیم می شد و پنج روز اضافی، به آخر ماه دوازدهم افزوده می گردید. (مثل تقویم ساسانی و رومی(

آن ها برای محاسبه 1/4 شبانه روز اضافی، هر چهار سال، یک روز به سال می افزودند (کبیسه می گرفتند.) (رومیان برای تنظیم تقویمشان از تقویم مصری تقلید نمودند.)

در سال 46 ق.م. امپراتور روم (ژولیوس سزار) دستور داد گاه شماری رومی براساس گاه شماری مصری (خورشیدی) اصلاح شود. بعدها (525 م) تولّد حضرت مسیح به عنوان مبدأ گاه شماری رومیان تعیین شد. پاپ گِرگُوار سیزدهم گاه شماری مسیحیان را اصلاح کرد.

حدود 1000 سال بعد، پاپ گِرگُوار سیزدهم به کمک منجّمان بار دیگر گاه شماری مسیحیان (=میلادی) را اصلاح کرد.

تقویم بیشتر کشورهای اسلامی است. بر پایه گردش ماه به دور زمین تنظیم شده است و مبدأ آن، اوّلِ محّرمِ سالی است که پیامبر(ص) از مکه به مدینه هجرت نمودند.

گاه شماری هجری خورشیدی: فروردین، اردیبهشت، ...

گاه شماری هجری قمری: محرّم، صفر، ...

گاه شماری میلادی: ژانویه ، فوریه، ...

در قلمرو هخامنشیان گاه شماری خورشیدی قمری بابلی رواج داشته، امّا ماه ها براساس فرهنگ و آیین ایرانی نام گذاری شده بودند.

در دوره اشکانیان، گاه شماری های بابلی، سلوکی و اوستایی متداول بود.

در دوره ساسانیان، گاه شماری اوستایی رایج گردید. در این گاه شماری، سال به 12 ماه خورشیدی 30 روزه تقسیم شد. سپس) مثل مصریان و رومی) 5 روز اضافی را به نام «اندرگاه» به آخرِ ماه دوازدهم می افزودند. مبدأ گاه شماری اوستایی به تخت نشستن هر پادشاه بود.

از آنجایی که در این گاه شماری، سال را 365 شبانه روز میگرفتند، در هر 4 سال یک شبانه روز و در هر 120 سال، 30 شبانه روز از سال حقیقی عقب می افتاد.

برای رفع این مشکل بعد از هر 120 سال، یک ماه به دوازده ماه سال اضافه می کردند.

نظم و ترتیب رویدادهای تاریخی= کرونولوژی، ابزار مناسبی است که به وسیله آن می توان رویدادهای یک دوره یا دوران های مختلف تاریخی را به ترتیب زمان وقوع آنها، بر روی نمودار نشان داد.

الف)

1) دوران پیش از تاریخ(که خط اختراع نشده بود.)

2) دوران تاریخی (دوره پس از اختراع خط). (تاریخ جهان(

ب)

1) عصر سنگ (پارینه سنگی، میانسنگی، و نوسنگی)

2) عصر مس

3) عصر مِفرَغ

4) عصر آهن (تاریخ جهان(

پ)

1) عصر شکار و گردآوری خوراک

2) عصر کشاورزی و تولید خوراک. (تاریخ جهان(

ت)

1) دوره پیش از تاریخ

2) دوره باستان

3) دوره میانه (قرون وسطا)

4) دوره جدید (عصر رنسانس)

5) دوره معاصر (مخصوص تاریخ اروپا(

ث)

1) ایران دوران باستان

2) ایران دوران اسلامی (مخصوص تاریخ ایران(

ج)

1) دوره ی افسانه ای یا اساطیر (پیشدادیان تا پادشاهی کیخسرو)

2) دوره ی حماسی (از کیخسرو تا اواخر کیانیان)

3) دوره ی تاریخی (اشکانی و ساسانی(

مکان، یک رکن مهم دیگر در مطالعه تاریخ است؛ زیرا به طور کلی همه وقایع و تحولات تاریخی در بستر مکان و محیط رخ می دهند. عوامل جغرافیایی مانند آب و خاک، پستی ها و بلندی ها، آب و هوا و ... تأثیر مهمی بر زندگی مردمان نواحی مختلف دارند.

نقش و تأثیر عوامل و پدیده های طبیعی و اقلیمی (آب و هوا) در وقوع رویدادها و تحولات تاریخی (علم جغرافیای تاریخی)، از دیرباز مورد توجه مورّخان بوده است.

برای مثال هرودت، به منظور نگارش کتاب تاریخش، به مصر، فینیقیه و... مسافرت کرده و از نزدیک شرایط طبیعی و... آن سرزمین ها را بررسی نموده است. ابن خَلدون، دانشمند تونسی و مسلمان قرن 8ه.ق.، بخشی از مقدمه کتابِ اَلعِبَر خود را به تأثیر جغرافیا و اقلیم بر تاریخ، اخلاق و رفتار آدمیان اختصاص داده است. در چند دهه اخیر، ارتباط تاریخ و جغرافیا بیشتر از گذشته مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و دانش جغرافیای تاریخی گسترش بیشتری یافته است.

الف) هرودت مورّخ مشهور یونانی، به منظور نگارش کتاب تاریخ خود، به مصر، فینیقیه و جاهای دیگر مسافرت کرده و از نزدیک شرایط طبیعی و اقلیمی آن سرزمین ها را بررسی نموده است.

ب) ابن خَلدون، اندیشمند مسلمان تونسی، بخشی از مقدمه کتابِ اَلعِبَر خود را به تأثیر جغرافیا و اقلیم بر تاریخ، اخالق و رفتار آدمیان اختصاص داده است.

جغرافیای تاریخی به مطالعه مناطق مختلف در گذشته می پردازد و تأثیر متقابل محیط طبیعی (و عوامل جغرافیایی) را بر رویدادهای تاریخی (مانند شکل گیری تمدن ها، مهاجرت ها، پیروزی ها و شکست ها، برپایی سکونت گاه ها و شهرها و ایجاد و گسترش راه ها و ...) مطالعه می کند.

یکی از پیامدهای ارتباط جغرافیا و تاریخ، اهمیت یافتن (نقشه های تاریخی) در مطالعه تاریخ است.

نقشه های تاریخی، انواع مختلفی از اطلاعات شامل قلمرو حکومت ها، مرزها، پایتخت ها، شهرها، بناهای مهم، محل دقیق رویدادها به خصوص جنگ ها، شبکه راه ها، مسیرهای مهاجرت و لشکرکشی ها و تقسیمات اداری و مالیاتی را نمایش می دهند.

امروزه از نقشه های تاریخی برای ارائه اطلاعات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، جمعیتی و دیگر جلوه های حیات اجتماعی انسان در گذشته استفاده می شود.