درسنامه کامل تاریخ (1) ایران و جهان باستان فصل 3 باستان شناسی؛ در جست و جوی میراث فرهنگی

باستان شناسی، علمی است که آثار باستانی و تاریخی را (به منظور شناخت فرهنگ و شیوه زندگی انسان ها و جوامع گذشته) مطالعه و بررسی می کند.

باستان شناس، کسی است که بر اساس آثار باقی مانده از بشر، گذشته انسان ها و جوامع انسانی و به ویژه تغییرات فرهنگی آن ها را در طول زمان، بررسی و تحلیل می نماید.

باستان شناسی علمی است که هدف آن، شناخت انسان و پژوهش در فرهنگ او است.

به تمامی اشیا، ابزارها، بناها و مکان هایی می گویند که ساخته دست بشر و محصول اندیشه او هستند.

به جاهایی (مانند شهرها، غارها، گورستان ها و آرامگاه ها) که باستان شناسان در آنجا آثار باستانی و تاریخی را مطالعه و در مواردی کشف می کنند، مکان باستانی گفته می شود. (که برخی وسیع اند مثل شهر سوخته در ایران و شهر پمپئی در ایتالیا.)

این اشیا و همچنین شیوه تدفین مردگان، معماری و مصالح آرامگاه ها، اطلاعات ارزنده ای را درباره نظام اجتماعی، باورها، فرهنگ، وضعیت اقتصادی و میزان پیشرفت های فنی مردمان و جوامع گذشته ارائه میدهند.

تپّه های باستانی یکی از مکان های مهم باستان شناختی به شمار می روند. هنگامی که در دوره های زمانی مختلف مردمانی در یک مکان سکونت نمایند، به تدریج چند لایه باستانی روی هم قرار می گیرند. تاکنون شمار زیادی از این تپّه ها در ایران شناسایی و حفّاری شده اند.

1) کشف و شناسایی مکان آثار باستانی تاریخی.

2) حفّاری.

3) استخراج.

4) تنظیم اطّلاعات.

1) برخی از آثار باستانی (یا مکان های آثار باستانی، با رجوع به کتاب های تاریخی، سفرنامه ها و ...، ابزارها و فناوری های جدید و پیشرفت های مانند پهپاد، رادار، عکس های هوایی، تصاویر ماهواره ای، روش های الکترو مغناطیسی و ... کشف شده اند.

2) برخی از آثار باستانی به صورت اتّفاقی (کشاورزی، عمرانی، سیل و زمین لرزه) ، نمایان شده اند. (مثل مردان نمکی زنجان) به طور تصادفی کشف شده اند.

3) برخی از آثار باستانی با حفّاری های غیرقانونی و قاچاق (همانند تمدن جیرفت در استان کرمان)، کشف شده اند!

حفّاری، یکی از مراحل حسّاس کار باستان شناسان به شمار می رود و نیازمند دانش، تجربه و دقت فراوان است؛ چرا که ممکن است با کوچکترین اشتباه، آسیب بزرگی به آثار و بناهای تاریخی در حال کاوش وارد شود.

پس از حفّاری و خاک برداری، نخست نقشه آن بنا را مشخص می نمایند. آنان همچنین اگر به شیئی برخورد کنند، نخست در همان وضعیت از آن عکس برداری کرده و مشخّصاتش را دقیق ثبت می کنند. سپس آن را از خاک بیرون آورده و در کارگاه یا آزمایشگاه مجهّز ادامه می دهند.

باستان شناسان آثار یا بناهای باستانی کشف شده را به لحاظ قدمت، مواد و مصالح به کار رفته در آنها و نیز کاربردهایی که داشته اند، مورد بررسی و مطالعه قرار می دهند. (طبقه بندی آثار باستانی(

علاوه براین، باستان شناسان با مقایسه آثار و بناهای باستانی در زمان های مختلف، می کوشند تا سیر پیشرفت های فنی، هنری و فرهنگی مردمان گذشته را درک کنند. (مقایسه آثار برای درک سیر پیشرفت ها(

آنان همچنین از طریق مقایسه آثار و بناهای باستانیِ سرزمین ها و تمدن های گوناگون، روابط جوامع گذشته و تأثیرات فرهنگی و اقتصادی آن ها بر یکدیگر را توضیح می دهند. (فهم روابط جوامع و تأثیر هر جامعه بر جامعه ی دیگر(

امروزه باستان شناسان برای تاریخ گذاری و تعیین سن آثار باستانی، از روش های علمی پیشرفته ای مانند روش رادیو کربن و شیوه پیشرفته تری موسوم به «پتاسیم آرگون» استفاده می کنند. در این روش ها از دانش هایی مثل شیمی، فیزیک، گیاه شناسی، زمین شناسی و ... کمک گرفته می شود.

موزه ها، مهم ترین مکانِ گردآوری، نگهداری، مرمت، مطالعه و نمایش آثار باستانی هستند.

باستان شناسی و علم تاریخ، ارتباط تنگاتنگی با هم دارند. از یک سو، باستان شناسان از نوشته های مورّخان برای شناسایی، کشف و مطالعه آثار و مکان های باستانی بهره می برند و از سوی دیگر نتایج کاوش های باستان شناسان، منبع ارزشمندی برای تحقیقات مورّخان به شمار می رود.

مطالعه و شناخت دوران بسیار طولانی پیش از تاریخ، عمدتاً مُتّکی به کاوش های باستان شناسی است. از این رو، بیشتر آگاهی و اطّلاعاتی که تاکنون درباره زندگی انسان ها و جوامع دوران پیش از تاریخ به دست آمده، حاصل تحقیقات علمی باستان شناسان است.

باستان شناسی کمک شایانی به مطالعه دوره تاریخی کرده است. منابع نوشتاری (مکتوب) برای شناخت کامل این دوره، مخصوصاً اوایل آن، کافی نیستند. از سوی دیگر عمده ی اطّلاعات منابع نوشتاری، مربوط به رویدادهای سیاسی و نظامی و شرح اقدامات فرمان روایان است. بنابراین، کاوش های باستان شناسی و یافته های علمی باستان شناسان به مورّخان کمک زیادی می کند که ابعاد مختلف زندگی اجتماعی، اقتصادی، علمی و فرهنگی مردمان و جوامع دوره تاریخی را بهتر بشناسند.

باستان شناسی علاوه بر آن که میراث فرهنگی بشر را کشف و معرفی کرده است، نقش مهم تری در مرمَّت و نگهداری این میراث گران بها دارد.