درسنامه کامل جغرافیا (3) فصل 1 شهرها و روستاها

مقر و موقعیت : 

شناخت یک سکونتگاه روستایی و شهری مقر و مکان ،جایگاه  و موقعیت آن است

مقر :

منظور از مقر، مکان اصلی و دقیق یک سکونتگاه و محل استقرار آن روی زمین است. مقر هر روستا یا شهر، همچنین هسته اولیه آن را شامل می شود

منظور از هسته اولیه مکانی است که مردم بر اساس نیاز، آن را برای زندگی انتخاب کرده و به اشغال درآورده اند و بعدها روستا یا شهر از آن محل گسترش یافته است

آب فراوان، آب و هوای ملایم و خاک حاصلخیز جلگه ها نقش مهمی داشته است.

علاوه بر عوامل طبیعی عوامل انسانی هم نقش داشته است

عوامل انسانی چون:

عوامل سیاسی و تصمیمات حکومتی، دسترسی به راههای تجاری و عوامل دفاعی و نظامی می توانند در پدید آمدن یک سکونتگاه در مکان خاص نقش داشته باشند

در کشور ایران دسترسی به آب، قلعه های دفاعی، بازارهای محلی و قرار گرفتن در تقاطع راه ها از مهمترین  عوامل شکل گیری هسته اولیه روستاها و شهرها بوده است.

منظور از موقعیت یک شهر یا روستا، وضعیت آن سکونتگاه نسبت به پدیده های پیرامون خود و همچنین جایگاه آن در سطح ناحیه است. این پدیدهها و جایگاه ممکن است عوامل انسانی و طبیعی مانند روستاها و شهرهای اطراف آن نقش سیاسی و اداری آن، آب و هوا، راه های ارتباطی، دسترسی به منابع معدنی و انرژی و ناهمواری ها باشند.

برخی تغییرات محیط پیرامون، مانند رویدادهای سیاسی یا تغییرات آب وهوایی نیز ممکن است موجب از دست  رفتن موقعیت و اعتباریک شهر یا انتقال آن به مکانی دیگر شود

مهمترین مالک های تفاوت شهر و روستا، که در اغلب منابع به آنها توجه شده، به شرح زیر است:

فعالیت اقتصادی:

مهمترین مالک تفاوت شهر و روستا فعالیتهای اقتصادی آنهاست. در اغلب سکونتگاههای روستایی، درصد بیشتری از جمعیت فعال در بخش کشاورزی زراعت، دامداری، جنگلداری، صید و شکار و غیره فعالیت میکنند  اما در شهرها بیشتر مردم در بخش های صنعتی و خدماتی مشغول به کارند

متداول ترین مالک تشخیص شهر و روستا مالک جمعیتی است و اگر جمعیت سکونتگاه به میزان معینی برسد، ان شهر تلقی می کنند، اما این مالک در نواحی مختلف دنیا متفاوت است

درروستاها فضاهای باز و چشم اندازهای طبیعی بیشتر و گسترده تر اند. در شهرها خانه ها و مغازه ها و فضاهای صنعتی به هم فشرد ترند و فعالیتهای متنوع در فضاهای محدودتری متراکم شده اند.

در شهرها امکانات آموزشی، درمانی و پزشکی، مراکز خرید، حمل و نقل عمومی، خدمات مالی و بانکی، آب و برق و...  متنوع و گسترده است. در حالیکه این خدمات و تسهیالت در روستا کمتر و محدودتر است.

در روستاها چون جمعیت کمتر است و بیشتر افراد یکدیگر را می شناسند و روابط خویشاوندی، وابستگی اجتماعی و همکاری میان آنها بیشتر است. آداب و رسوم و شیوه زندگی در شهر و روستا متفاوت است. در شهرها نوگرایی و بیشتر تغییرات اجتماعی سریع تر است

سکونتگاههای روستایی و شهری را نیز میتوان رتبه بندی کرد. سکونتگاه از نظر تعداد جمعیت متفاوت اند و طیف وسیعی از روستاهای کوچک با کمتر از 100 نفر جمعیت تا شهرهای بیش از 10 میلیون نفر را در بر می گیرند.

سکونتگاه ها را بر اساس میزان جمعیت و عملکرد( خدماتی که ارائه میکنند) طبقه بندی میکنند. سکونتگاه های کوچک یا کم جمعیت معمولا خدمات محدودی به ساکنان ارائه میدهند اما در سکونتگاه های بزرگ تر، تعداد و  تنوع خدمات بسیار زیاد است.

سکونتگاه های کوچک یا کم جمعیت معمولاً خدمات محدودی به ساکنان ارائه میدهند اما در سکونتگاه های بزرگ تر، تعداد و تنوع خدمات بسیار زیاد است

مثال: یک ده کوچک ممکن است چند مغازه و یک صندوق پست و یک مدرسه و یک مرکز بهداشت نیمه وقت  داشته باشد اما در یک شهر بزرگ، انواع فروشگاه ها، مراکز درمانی و بیمارستان ها، رستوران ها، تئاترو سینما بانک ها، فرودگاه، استادیوم ورزشی و... وجود دارد و شهر میتواند خدمات زیاد و متنوعی به ساکنان خود و حتی روستاها و شهرهای هم جوارش بدهد.

شکل زیریک نمونه رتبه بندی یا سلسله مراتب را در سکونتگاههای اروپا نشان میدهد. در قاعده هرم و ردیف های پایین، سکونتگاههایی با کمترین میزان جمعیت قرار میگیرند. این سکونتگاهها خدمات کمتری نیز ارائه میدهند. با  حرکت به سوی بالایی هرم، جمعیت سکونتگاه ها بیشتر می شود و خدماتی هم که ارائه میدهند، بیشتر و متنوع تر است،

تعریف حوزه نفوذ: 

به محدوده جغرافیایی از یک سکونتگاه کالا و انواع خدمات دریافت میکند و بین آن محدوده و سکونت دارد جریان کالا، خدمات و رفت و آمد افراد وجود دارد، حوزه نفوذ آن سکونتگاه میگویند.

برخی از سکونتگاهها حوزه نفوذ کم وسعتی دارند. برای مثال، یک شهر کوچک ممکن است فقط به چند  روستای پیرامون خود خدمات بدهد و ساکنان روستاهای پیرامون برای خرید و کار در کارخانه و استفاده از مراکز درمانی به آن شهر مراجعه میکنند.

حوزه نفوذ برخی از شهرها حوزه نفوذ بسیار گستردهای در سطح یک ناحیه یا کشور و حتی جهان دارند.

در زمینه بررسی حوزه نفوذ عملکرد یک سکونتگاه به دو جنبه توجه می شود:

 الف( آستانه نفوذ، یعنی حداقل جمعیتی که تقاضای کالا خدمات یا عملکردی از سکونتگاه دارند.

 ب( دامنه نفوذ، یعنی بیشترین مسافتی که مردم منطقه برای دریافت خدمات از آن سکونتگاه طی  میکنند.

یکی از مهم ترین تغییرات فضای جغرافیایی در قرن بیستم و بیست و یکم افزایش شهر و شهرنشینی در جهان است.

منظور از اصطلاح شهرنشینی افزایش نسبت جمعیت شهرهای یک کشوریا ناحیه به روستاهای آن است.

در سال 1950 میالدی فقط 30 درصد جمعیت جهان در شهرها زندگی می کردند. اما در سال 2014 میلادی 54 درصد جمعیت جهان ساکن شهر ها بوده اند . امروزه جمعیت شهرنشین جهان بر جمعیت روستانشینی پیشی گرفته است و پیش بینی میشود که تا سال 2050 میلادی این نسبت به 66 درصد برسد. به نمودار  زیر توجه کنید

سطوح شهرنشینی و افزایش آن در نواحی مختلف جهان متفاوت است. به نقشه وجدول زیر توجه کنید

در کشورهای این نواحی بخش عمدهای از رشد شهرنشینی به علت مهاجرت فزاینده روستاییان به شهرها به  منظور اشتغال و دستمزد بیشتر و به دنبال صنعتی شدن و توسعه کارخانه ها و یا رشد بخش خدمات و  ورود این کشورها به تجارت جهانی بوده است.

یکی از مهمترین پدیده های مربوط به تغییرات الگوی شهرنشینی در جهان افزایش شهرهای میلیونی است.

در سال 1950 میالدی دو شهر لندن و نیویورک بیشتر از 8 میلیون نفر جمعیت داشت

در سال 1990 ده شهر با بیش از 10 میلیون نفر در جهان وجود داشت و امروز تعداد این شهرها به  28شهر رسیده است.

تغییردیگر، تغییر الگوی مکانی شهرها با بیش از 5 و 10 میلیون نفر در جهان است.

تا چند دهه پیش چنین شهرهای فقط در نیمکره شمالی و در آمریکای شمالی، اروپا و ژاپن وجود داشتند  اما امروزه آسیا، آمریکای التین و آفریقا با رشد شهرهای میلیونی و پر جمعیت روبرو شده اند. با توجه به نقشه بگویید در کدام بخش های این قاره ها ظهور شهرهای پرجمعیت را مشاهده میکنید؟

نمودار زیر افزایش شهرهای میلیونی را در چهار دهه نشان می دهد.

تعریف مادر شهر: مادر شهر (متروپل )بزرگ ترین و مهم ترین شهر یک ناحیه، استان یا یک کشور است.

این شهر ممکن است پایتخت یا شهر اصلی یک ناحیه باشد که مرکز حکومتی، مذهبی، تجاری و... است از  این جنبه ها بر سایر سکونتگاه ها برتری دارد.

 معمولا به مادرشهر، کلا نشهر نیز گفته میشود. برخی نیز معتقدند کلان شهر ترجمه و معادل واژه مگاسیتی ( megacity ) است و به شهرهایی با بیش از 10 میلیون نفرجمعیت اطلاق می شود

در کشور ایران طبق مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی، به ما در شهرهایی که بیش از یک میلیون نفر جمعیت داشته باشند، کالن شهر گفته میشود. مانند تهران، مشهد، اصفهان ، کرج، قم و ..

 حومه چیست : به بخشهای پیرامونی یک شهر حومه میگویند.

علل شکل گیری حومه ها:

با افزایش شهرنشینی و گسترش حمل و نقل و وسایل ارتباطی، به تدریج حومه ها در اطراف شهرها، به ویژه شهرهای بزرگ و پرجمعیت شکل گرفتند.

حومه نشینان برای خرید یا کار و یا استفاده از خدمات به شهرها رفت وآمد می کنند.

1- خوابگاهی

2- صنعتی

3- فقیرنشین

4- مرفه نشین.

با افزایش جمعیت مادر شهرها و گسترش حومه های آنها به تدریج منطقه هایی با عنوان منطقه مادر شهری به وجود آمدند. در پیرامون برخی از مادر شهرها، شهرها و شهرک های اقماری پدید آمده اند.

 تعریف: در برخی از بخش های جهان، در نتیجه گسترش فوق العاده زیاد دو یا چند مادر شهر در امتداد مسیرهای ارتباطی و حمل و نقل، زنجیره ای از مادر شهرها یا کلان شهرها پدید آمده اند که به آنها  مگاالاپلیس گفته میشود.

در مگا پلیس، حومه ها و شهرک های اقماری یک مادر شهر به حومه ها و شهرک های مادر شهر دیگر پیوند می خورد. برخی، مگالاپلیس را منطقه ابر شهری نامیده اند.

1-تمرکز و انبوهی جمعیت شهری

2- تمرکز موسسات مالی و پولی

3- تمرکز صنایع دانش بنیان

4- فراوانی آمد و شد بین مادر شهرهای هم جوار با انواع وسایل حمل و نقل زمینی و هوایی .

مگالا پلیس ها معمولا در امتداد راه های ارتباطی، شکل خطی و کریدوری و برخی نیز شکل خوشه ای وکهکشانی پیدا کرده اند.

مگالا پلیس شمال شرق ایالات متحده آمریکا از بوستن تا واشنگتن  و مگالاپلیس ژاپن توکیو یوکوهاما  تغییردر روستا نشینی وسکونتگاه ای روستایی:

هرچند فرآیند شهری شدن به افزایش شهرنشینی در همه کشورهای جهان منجر شده است، هنوز 3/4 میلیارد نفر  از مردم جهان در روستاها زندگی می کنند. تنها در دو کشور چین و هند بیش از یک میلیارد نفر روستا نشین اند.

این پدیده از مهم ترین عوامل تغییر در کاهش روستا نشینی و افزایش شهرنشینی است

به عوامل جاذبه ودافعه درمهاجرت های روستا به شهر توجه کنید. منظور از عوامل جاذبه و دافعه در مهاجرت چیست؟

در سده نوزدهم و نیمه اول قرن بیستم در کشورهای توسعه یافته و صنعتی اروپا و آمریکای شمالی، به دنبال توسعه صنایع کارخانهای مهاجرت از روستاها به شهرها رخ داد. البته این مهاجرت تدریجی و طولانی مدت بوده و طی دهها سال و همگام با تحولات صنعتی شدن صورت گرفته است

در این دوره در برخی کشورها مانند آلمان روستاییان برای دریافت دستمزد بیشتر به طور نیمه وقت در شهرها کار می کردند و بخشی از وقت خود را به کار در مزارع اختصاص میدادند و از این رو، به زارعان نیمه وقت مشهور شده بودند.

دربرخی از روستاها شهرنشینان به سرمایه گذاری و خرید زمین های کشاورزی به منظور ایجاد کشت تجاری اقدام کردند و در نتیجه آن روستانشینی کاهش یافت. برخی از روستاها نیز به علت گسترش شهرها به حومه های شهری تبدیل شدند.

با ورود کشورهای آسیایی، آفریقایی و آمریکای لاتین به دوره صنعتی شدن، مهاجرت های فزاینده از

روستا به شهر در این نواحی نیز به وقوع پیوست. اما این مهاجرتها با توسعه صنعتی همگام نبودند.

رشد شهرنشینی در این نواحی طی دوره های زمانی کوتاه تر و سریع تر از رشد صنعتی رخ داد و شهرها از  نظر امکانات و تسهیالت آمادگی لازم برای ورود مهاجران روستایی را نداشتند. در نتیجه،  برای روستاها و شهرها مشکلات زیادی به وجود آمد.

با بروز تحوالت صنعتی و ورود کشورها به عصر نوسازی (مدرنیزاسیون) نفوذ شهرها و (شهرگرایی) روستاها افزایش یافت.. در منظور از شهرگرایی، روندی اقتصادی - اجتماعی است که طی آن شیوه های زندگی، رفتار و عملکرد  ها، ارزش ها و مظاهر شهری در روستاها و بین روستانشینان رواج می یابد. با فراهم شدن امکانات و تجهیزاتی چون آب و برق و راه سازی، استفاده از ماشین آلات کشاورزی و عناصر و خدمات شهری، تغییرات قابل ملاحظه های در چهره و کالبد روستاها نسبت به گذشته پدید آمد. البته میزان این تغییرات از ناحیه ای به ناحیه دیگر متفاوت بوده است.

با آنکه به طور کلی در بیشتر روستاها فعالیت غالب، زراعت است، نقش و عملکرد برخی از روستاها تغییرکرده و عملکرد های جدیدی به طور مستقل یا علاوه بر زراعت در این روستا پدیدار شده است که از ان جمله می توان به روستاهایی با نقش:

1- صیادی

2-گردشگری

3- صنعتی، که در آن صنایع کوچک تبدیلی یا خانگی رونق زیادی دارند، اشاره کرد

تصویر زیر توجه کنید و آن را توضیح دهید

ازدیرباز شهر و روستا با یکدیگر وابستگی و روابط متقابل داشته اند اما نوع و چگونگی روابط شهر و

روستا در زمانهای مختلف و در نواحی مختلف جهان متفاوت بوده است.

روابط شهر و روستا را می توان از جنبه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مطالعه کرد. به

همین سبب، جغرافیدان ها و سایر اندیشمندان نظریه های مختلفی در این زمینه ارائه کرده اند که در  بیشتر آنها بر نابرابری میان شهر و روستا تاکید شده است. طبق این نظریه ها، شهر محل انباشت

سرمایه، تولید کالاهای کارخانه های و تمرکز اقتصادی است و مبادله ای نابرابر بین شهر و روستا

جریان دارد

افزایش جمعیت شهری از سه طریق صورت گرفته است:

افزایش طبیعی جمعیت شهرها یعنی رشد موالید (تولد ها) نسبت به مرگ و میرمهاجر روستاییان به شهرها.

 · افزایش جمعیت برخی روستاها و تبدیل شدن آنها به نقاط شهری یا ادغام روستاهادربافت شهری

روستاهایی که جمعیت آنها به حد معین، مثالً 10 هزار نفر، رسیده، با موافقت وزارت کشور،شهر اعالم شده اند و در آنها شهرداری تاسیس شده است. به دنبال این امر، باید برای ساکنان آنها نیز خدمات و تجهیزات شهری فراهم شود.

با توجه به جدول، تعداد سکونتگاه های شهری در ایران چند برابر شده است

همان طور که گفته شد، یکی از عوامل مهم افزایش جمعیت شهری در ایران مهاجرت از روستا به شهر بوده است، تا سال ۱۳۳۵مهاجرت از روستاها به شهرها به کندی صورت میگرفت و محصولات کشاورزی بخش عمده تولیدات داخلی را تشکیل میداد. این دوره به دوره شهرنشینی کند معروف است

از آنجا که بودجه کشور ما متکی به درآمد حاصل از فروش نفت است و این درآمد در دست دولت ذخیره میشود، دولت ها با استفاده از درآمد نفتی، بیشترین سرمایه گذاریها، توسعه کارخانه ها و تجهیزات و زیرساخت ها را به شهرها اختصاص دادند.

از سال 1341 اصلاحات ارضی در روستاها انجام گرفت. اصلاحات ارضی یعنی تغییر قوانین مالکیت زمین و توزیع مجدد آن به نفع کشاورزان

به سبب تقسیم نادرست زمین.

حمایت نکردن دولت از کشاورزان .

توجه به صنایع مونتاژ.

واردات کالا از کشورهای خارجی.

نه تنها وضع روستاییان بهتر نشد بلکه شرایط انهدام کشاورزی در ایران فراهم آمد. در نتیجه، مهاجرت روستاییانبه شهرها شدت گرفت.

با مهاجرت گسترده مردم از سراسر کشور، جمعیت این شهر به طور مداوم به شدت افزایش یافت و رفته رفته، فاصله زیادی با سایر شهرها پیدا کرد. به این ترتیب، جمعیت تهران همواره بیش از دو برابردومین شهر پرجمعیت ایران، یعنی مشهد بوده است.

پس از انقلاب اسلامی نیز مهاجرت از روستا به شهر و از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ ادامه یافت.

دراین دوره، تعداد زیادی از روستاهای پرجمعیت به شهر تبدیل شدند یا در بافت شهرهای هم جوارادغام گردیدند. برخی از آبادی های نیز خالی از سکنه شدند.

درطی سال های 1365 تا 1395 عالوه بر تهران7 شهر با بیش از یک میلیون نفر جمعیت بهکلان شهر تبدیل شدند.

به علاوه، رشد شهرهای بزرگ و کوچک و شهرک های اقماری در اطراف تهران، این شهر را به یکمنطقه کالانشهری بزرگ تبدیل کرد..