درسنامه کامل جغرافیا (3) فصل 2 مدیریت شهر و روستا

در دوران معاصر، افزایش شهرنشینی و رشد و توسعه شهرها و تمرکز جمعیت در آنها از یک سوکاهش تدریجی روستانشینی و مهاجرت نیروی کار کشاورزی از روستاها به شهرها از سوی دیگر، مسائل و مشکالتی را در این سکونتگاه به وجود آورده است.

 این مسائل اندیشمندان را بر آن داشته است که به فکر برنامه ریزی برای شهرها و روستا بیفتند ازاین طریق، به رفع مشکلات و ارتقای کیفیت زندگی ساکنان آنها کمک کنند

برای مدیریت صحیح و کارآمد شهرها نخست لازم است مهمترین نیازها و مسائلی را که امروزهشهرها با آن روبرو  هستند بشناسیم

1- تجهیزات وخدمات عمومی:

در برنامه ریزی شهری تجهیزات و تسهیلات شهری و همچنین خدمات عمومی مورد مطالعه قرار میگیرد و نسبت به آنها با تعداد جمعیت ساکن در شهر سنجیده میشود تا نیازها مشخص و کمبودها برطرف گردد.

یکی از پدیده های ناشی از نظام اقتصادی سرمایه داری، نابرابری فضایی است. دربیش ترشهرها امکانات و خدمات شهری به طور عادلانه و متوازن توزیع نشدهاند و بین مناطق برخوردار و مرفه و مناطق محروم تفاوتهای چشمگیری از نظر فضای جغرافیایی مشاهده می شود.

برنامه ریزی و مدیریت شهری باید برای رفع این نابرابری ها چاره اندیشی و اقدام کند.

مسکن یکی از مهمترین نیازهای انسان است و شهرها با مسئله مسکن روبرو هستند. البته شدت وچگونگی این مسئله در شهرها و کشورهای مختلف متفاوت است.

در شهرهایی که با تمرکز زیاد جمعیت یا مهاجرت گسترده روبرو هستند، مسکن کافی و مناسب وجود ندارد.

فقیران شهری به علت:

۱- اختلاف طبقاتی شدید

2- رعایت نشدن عدالت اجتماعی در توزیع درآمدها

۳- بی توجهی حکومت ها به حمایت های تامین اجتماعی، پول کافی برای اجاره یا خرید مسکن ندارند.

در برخی از شهرهای بزرگ جهان شمار افراد بیخانمان (کارتون خواب ) که در کنار خیابان ها و یارویی نیمکت پارک ها می خوابند رو به افزایش است.

پدیده دیگری که در اطراف شهرهای بزرگ در نتیجه مشکل مسکن شکل می گیرد، اسکان غیررسمی یا غیر قانونی است. حاشیه نشینی و زاغه نشینی جلوه هایی از این پدیده است

وقتی مهاجران فقیر به شهرها وارد می شوند، با توجه به گران بودن قیمت زمین و خانه در شهر، به طور غیرقانونی مسکن هایی موقتی در حاشیه و اطراف شهر میسازند.

تعریف: زاغه نشینی نیز نوعی اسکان غیر رسمی است که عالوه بر حاشیه شهر ممکن است در نقاط مختلف شهر به وجود بیاید.

در ساخت زاغه ها معمولا از مواد ارزان قیمت مانند ضایعات آهن و حلبی، اتاقک انواع خودرو و چوب و مقوا استفاده می شود. زاغه ها بسیار کثیف اند و امکانات بهداشتی و فاضلاب ندارند.

در نواحی حاشیه نشین و زاغه نشین، میزان جرایم و بزهکاری و انحرافات اجتماعی زیاد است.

درکشور ما نیز پدیده حاشیه نشینی در اطراف برخی از شهرهای بزرگ به وجود آمده است.

در برخی کشورها حکومت مرکزی یا حکمرانی محلی (مدیریت شهری) برای تامین مسکن گروههای فقیر شهری و مهاجران، طرح های ساخت مسکن ارزان قیمت، اعطای وام مسکنونظایر آنها را اجرا میکنند.

از مشکلات مهم شهرها

1- افزایش طبیعی جمعیت شهری

2- افزایش در اثر مهاجرت نیروی کاراست.

مهاجرانی که به قصد یافتن شغل و درآمد بیشتر از روستاها وشهرهای کوچک به شهرهای بزرگ مهاجرت می کنند اغلب کارگر ساده و فاقد مهارت و تخصص هستند.

فرصت های شغلی در شهر محدود است. به همین سبب، مهاجران به کارهایی مانند کارگریموقتی و روز مزد یا خدمتکاری در رستورانها و نظایر آن مشغول میشوند و درآمدشان تکافویهزینه های مسکن، خوراک و پوشاک و زندگی را در یک شهر بزرگ نمی کند.

در اقتصاد این شهرها بخش غیر رسمی یا بخش غیر قانونی اشتغال رشد می کند.کار فروشندگاندوره گرد و دست فروش ها، دلالان، زباله جمع کن ها، نوازندگان دوره گرد و نظایر آن از جمله فعالیت های بخش غیررسمی در شهرهاست. متاسفانه گروهی از فعالان این بخش را (کودکان کار)تشکیل می دهند.

در برنامه ریزی و اداره شهرها باید به ایجاد فرصتهای شغلی و سر و سامان بخشیدن به مشاغل بخش غیررسمی توجه کرد. از جمله راهکارهایی که در برخی شهرها به این منظور به کار گرفته شده حمایت از کارآفرینان و ایجاد غرفه هایی با اجاره ارزان برای فروشندگان دوره گرد و توسعه امکانات گردشگری برای جذب گردشگر و ایجاد شغل است.

درآمد کم، بیکاری و مسکن نامناسب و حاشیه نشینی به فقر شهری منجر میشود..

بین فقر و جرم و بزهکاری ارتباط زیادی وجود دارد.

در نواحی حاشیه نشین و حومه های فقیر نشین شهرها، انحرافات و کجروی های اجتماعی ، سرقت و خشونت، اعتیاد، طالق و... و گسترش می یابد.

 خسارت وارد کردن به اموال عمومی، بناها و آثار فرهنگی یکی دیگر از انحرافات اجتماعی در شهرها (وندالیسم شهری).

فضاهای شهری می توانند در پیشگیری از وقوع جرم یا جرم خیزی نقش داشته باشند.

زاغه ها، ساختمانهای متروکه، برخی محله های قدیمی و فرسوده و مناطقی که در شب نورکافی ندارند، جرم خیز وفاقد امنیت هستند.

افزایش نظارت و نصب دوربین های مداربسته در نقاط مختلف شهر، بهبود روشنایی معابر و بازسازیمحله های فرسوده و مخروبه از جمله کارهایی است که مدیران شهری میتوانند در این زمینه انجام دهند.

برای مقابله با آسیبهای اجتماعی در شهرها و تامین امنیت، نخست باید علل و ریشه های آسیب هامانند فقر و بیکاری شناسایی شود و از بین برود.

آموزش عمومی و برگزاری کارگاه های آموزشی برای شهروندان نیز در این زمینه مفید است و اهمیت دارد.

شهرنشینی با افزایش فشار بر منابع، مصرف انرژی و آلودگی آب و خاک و هوا همراه است.

یکی از ارکان مهم پایداری شهری و شهر سالم به حداقل رساندن آلودگی و تخریب محیط زیست است.

در برخی شهرها جهان اقدامات مثبت و ارزنده ای در زمینه مدیریت پسماند، الگوهای مصرف آب وبرق،  دفع فاضلاب، کاهش آلودگی هوا و.... انجام شده است.در برخی شهرها به تازگی گام هایی در این زمینه برداشته شده است و برخی شهرها نیز هنوز با آلودگی های شدید و جدی روبرو هستند.

البته میزان توجه و اقدامات عملی در این زمینه در همه جای دنیا یکسان نیست

تعریف: (مبلمان شهری) مفهومی گسترده است و به معنای مجموعه وسیعی از وسایل و نمادها و عناصری که مورد استفاده عموم ساکنان شهرقرار میگیرد.

شهرموجودی زنده و فعال و انسان موجودی زیبا پسند است. و از همین رو، در طراحی و مدیریتشهری، زیبایی شهر و فضاهای مختلف آن به طوری که انسان در آن احساس آرامش و تعلق خاطر کند، اهمیت زیادی دارد.

معماری و طراحی شهر بازتاب فرهنگ و هویت شهروندان است.

در طراحی مبلمان شهری باید فرهنگ و هنر بومی و ملی تقویت گردد. همچنین، به نیازهای افراد ویژه مانند معلوالن و جانبازان و سالخوردگان توجه شود.

مانند طراحی خط بساوایی مخصوص عبور نابینایان و رمپ عبور ویلچر در ساختمان های عمومی و پارک ها.

تعریف: شهر هوشمند به شهری گفته میشودکه درآن برای امور مختلف مانند حمل و نقل، مصرف انرژی، مدیریت ترافیک، مدیریت پسماند و... از فناوری اطالعات و ارتباطات (ICT ) استفاده می شود.

درشهرهای هوشمند انواع حسگر (سنسورها) اطلاعات را در سامانه های مختلف جمع آوری وپردازش میکنند.

حسگرها در نواحی شلوغ شهر می توانند تصادفات یا جرایم خیابانی رابه اطلاع پلیس واورژانس برسانند.

با هوشمند سازی مدیریت ترافیک می توان به رانندگان خودروها برای پرهیزاز ورود به خیابان های پر ترافیک یا پیدا کردن توقفگاه خالی و نظائر آن اطلاع رسانی کرد.

با استفاده از حسگرها میتوان آلودگی هوا را در نقاط مختلف شهر سنجید و هشدار داد.

نور و میزان روشنایی معابر را در زمانهای معین و با توجه به رفت و آمدها کم و زیاد کرد. این کار علاوه  بر صرفه جویی در مصرف انرژی به تامین امنیت کمک می کند.

در شهرهای هوشمند، شهروندان از طریق شبکه اینترنت بسیاری از کارهای اداری خود را بدون مراجعه  حضوری به سازمان ها و مدیریت شهری انجام می دهند.

در این شهرها، گردش آزاد اطلاعات اهمیت دارد و در مکان های عمومی مانند ایستگاه های اتوبوس، داخل  تونل های مترو، فروشگاه های بزرگ و بخش هایی از پیاده روها دسترسی به Wi - Fi رایگان برای همه وجود  دارد.

تعریف: شهرپایدار شهری است که در آن نیازهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ساکنان به طور مناسب  و عادلانه برطرف می شود، بدون اینکه منافع نسل های آینده به خطر بیفتد و شهر و فعالیتهای شهری کمترین تأثیر نامطلوب را برمحیط زیست دارد.تحقق (شهرپایدار) هدف اصلی مدیران و برنامه ریزان شهری است.

پایداری شهر حد و حصر و نقطه انتهایی ندارد . مدیران و برنامه ریزان شهر ها تالش می کنند که به درجاتی از پایداری دست یابند.

در برنامه ریزی های شهری باید به سه رکن توجه کرد.

مطالعه (کاربری زمین یا کاربری اراضی ) یکی از بخش های مهم برنامه ریزی شهری است.

در شهر فضاهای مسکونی، تجاری، اداری، خیابان ها و شبکه ارتباطی، مراکز آموزشی و درمانی، فضاهای سبز و پارک وجود دارد. همه فعالیتهای شهر روی زمین انجام می شود.

کاربری زمین یعنی چگونگی استفاده از زمین است.

در نقشه های کاربری زمین، پراکندگی انواع عملکردهای شهر نمایش داده می شود.

برنامه ریزان پس از مطالعه و شناسایی کاربری های موجود در شهر، میزان وسعت هر کاربری یا عملکرد را نسبت به مساحت کل شهر محاسبه می کنند.

سرانه عبارت است از نسبت مساحت هر کاربری به جمعیت.

تعریف: سرانه کاربری مقدار زمینی است که به طور متوسط از هر یک از کاربری های شهر به جمعیت شهر می رسد.

سرانه استاندارد قابل قبول برای هر نوع کاربری در نواحی مختلفف متفاوت است. برای مثال، درناحیه ای با توجه به نوع آب و هوا، سرانه استاندارد و قابل قبول فضای سبز 20 متر مربع برای هر فرد تعیین شده است.

اما اگر سرانه فضای سبز آن ناحیه 13 متر مربع باشد، نشان می دهد که سرانه از حد استاندارد کمتر است  و در این زمینه کمبود وجود دارد.

مطالعه کاربری زمین به برنامه ریزان کمک می کند که :

1- محدودیت ها را بشناسند

2-به گونه های برنامه ریزی کنند که از فضاهای شهر به طور مناسب و متعادل استفاده شود.

نقشه اراضی یک شهر در قاره آسیا

باید به بالا بردن کیفیت زندگی در شهر و روستا به طور هماهنگ توجه شود و در صورتی بیتوجهی به مناطق روستایی و خالی شدن این مناطق، مشکلاتی در مناطق شهری نیز افزایشمی یابد.

 الف) مشکلات اقتصادی:

بر اساس گزارش سازمان ملل، در بسیاری از نواحی روستایی جهان میزان فقر بیشتر از نواحیشهری است. چنین برآورد شده است که ۶۳ درصد فقر در جهان مربوط به نواحی روستاییاست. 7۶ درصد فقیران کشور های قاره آسیا و آفریقا و آمریکای التین در نواحی روستایی زندگی می کنند.

 بین درآمد شهرنشینان و روستانشینان شکاف و نابرابری زیادی وجود دارد. ایجاد فرصت هایشغلی و تمایل به سرمایهگذاری در نواحی شهری بیش از مناطق روستایی است.

 نابرابری های رفاهی نیز بین شهر و روستا وجود دارد. وضعیت دسترسی فقیران روستایی به آموزش، بهداشت و درمان، و مسکن بدتر از فقرای شهری است.

 روستاییان عمدتاً به درآمد حاصل از کشاورزی وابستهاند. این درآمد فصلی و ناکافی است. در برخی زمین ها میزان تولید پایین و در حد رفع نیاز داخلی روستاهاست.

بیشتر روستاییان با مسائلی چون نداشتن مالکیت زمین، کمبود زمین، یکپارچه نبودن و قطعه  قطعه بودن زمین های کشاورزی و نداشتن سرمایه الزم برای کشت تجاری و سودآور دست به گریبان اند.

 روستاییان برای فروش محصوالت خود دسترسی مناسب به بازارها ندارند و اغلب گرفتار واسطه ها می شوند مجبورند محصولاتشان را با قیمت بسیار کم به آنها بفروشند.

مانند آب آشامیدنی سالم، راه و وسایل حمل و نقل، امکانات آموزشی درمانی، و سطح پایینزندگی روستانشینان.

امروزه این هر دو گروه از مشکالت تحت عنوان (فقر روستایی) بررسی می شوند. در واقع، روستاییان با فقر اقتصادی و فقر دسترسی به خدمات و امکانات روبرو هستند.

برنامه توسعه روستایی برنامهای است که با هدف بهبود زندگی اقتصادی و اجتماعی روستانشینانطراحی می شود.

تحقق روستای پایدار نیز سه رکن دارد:

1- فعال کردن اقتصاد روستا

2- خدمات اجتماعی و فرهنگی

3- حفظ محیط زیست روستا و چشماندازهای طبیعی آن.

در گذشته، توسعه کشاورزی مهمترین عامل توسعه روستایی محسوب میشد.

اما امروزه توسعه روستایی صرفا به توسعه کشاورزی محدود نمی شود وبه همه جنبه هایاجتماعی و فرهنگی و محیط زیستی به طور هماهنگ اهمیت داده میشود.

 تاکنون برای حل مشکالت اقتصادی روستا ها اقدامات گوناگونی در نواحی مختلف جهان انجام شده است. برخی از مهمترین این اقدام ها عبارتند از:

الف) اصلاحات ارضی یا تقسیم زمین و انتقال مالکیت آن اصالحات ارضی در برخی کشورها موفق بوده و به اهداف خود رسیده و در برخی کشورها مشکالت جدیدیپدید آورده است.

ب) تشکیل تعاونیهای تولیدی روستایی

 ج) گسترش انقلاب سبز و استفاده از ماشین آلات و فناوری در کشاورزی؛ البته فناوریهای مربوط به انقالب سبز گران است و همه کشاورزان توانایی مالی تهیه آنها ندارند. ماشینی کردن کشاورزی در برخی نواحی روستایی موجب گسترش بیکاری شده است.

 د) توسعه صنایع کوچک روستایی

 ه) توسعه خدمات گردشگری و فراغتی

 الف) در چند دهه اخیر، در بیشتر نواحی روستایی جهان تجهیزات و خدمات روستایی مانند بهداشت عمومی، راه، دسترسی به رادیو و تلویزیون، مدارس روستایی، برق و آب آشامیدنی سالم گسترش یافته است. با این حال، هنوز این خدمات در حد رفع نیازهای ساکنان بسیاری از روستاها نیست.

 ب) از سوی دیگر، خدمات رسانی به برخی روستاها به علت پراکندگی ودورافتادگی یا شرایط سخت طبیعیآنها، دشوار است.

بر اساس آمار سال 1390، تعداد روستاهای کشور حدود 62000 روستا بوده است.

در سال 1358 جهاد سازندگی با هدف

1- رسیدگی به مناطق محروم

2- استقالل کشور

۳- خودبسندگی کشاورزی، تشکیل شد و فعالیتهای زیادی در روستاها انجام داد که از آن جمله میتوان به ایجاد شبکه های آب آشامیدنی و برق، خدمات بهداشتی، آموزش مهارتهای فنی و حرفهای به روستاییان، ایجاد و توسعه راه های روستایی و لایه روبی و نگهداری قنات ها اشاره کرد .

بنیاد مسکن انقالب اسالمی در سال 1358 با هدف تامین مسکن محرومان، به ویژه روستاییان،تشکیل شد. تهیه و اجرای »طرح های هادی روستایی« از وظایف مهم بنیاد مسکن انقلاب اسلامی است.

طرح های هادی روستایی:

در این طرح ها کاربری های اراضی روستا شناسایی و نقشه های وضع موجود آن تهیه میشود. در این طرحها سازماندهی کاربری های مسکونی، کشاورزی، خدماتی و نیازها و همچنین چگونگی گسترش روستا در آینده معین می شود و راهکارهایی برای بهبود وضع اقتصادی و اجتماعی روستاها ارائه می گردد.

برنامه ریزی و مدیریت شهرها را وزارت راه و شهرسازی، شهرداری ها و شوراهای اسلامی شهرهابرعهده دارند. مدیریت روستاها نیز بر عهده دهیاری ها و شوراهای اسلامی روستاست.

سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور (وابسته به وزارت کشور) وظیفه هماهنگی و پشتیبانی مالی، فنی و علمی از شهرداری ها و دهیاری ها را بر عهده دارد و هم زمان براجرای طرح های عمرانی و خدمات شهری و روستایی نظارت می کند.

شوراها برای جلب همکاری ومشارکت مردم در مدیریت شهرها وروستاها پدید آمده اند. اعضای شوراهای اسلامی شهرو روستا با رای مردم انتخاب می شوند و بدین وسیله مردم از طریق نمایندگان خود باید در تصمیم گیری ها و اجرای برنامه ها در شهر و روستا دخالت داشته باشد و بر کار نهادهای مدیریت نظارت کنند.شوراهای اسلامی شهر و روستا جایگاه قانونی دارند وبر این جایگاه در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایرانتصریح شده است.

اکنون که با برخی از مهم ترین جنبه های مدیریت شهر وروستا آشنا شدیم، لازم است بدانیم طرحها و برنامه هایی وسیع تر ازسطح روستاو شهر نیز وجود دارند.

سیاست ها و خط مشی های کالن اقتصادی و اجتماعی حکومتها بر همه جنبه های زندگی در شهرها و  روستاهای یک کشور تاثیر می گذارد.

در بیشتر کشورها علاوه بر برنامه ریزی برای تک تک شهرها و روستاها، برنامه های عمومی وکلی تریدر سطح کشور و منطقه، یعنی آمایش سرزمین تهیه می شود.

معنی لغوی آمایش:

آماده کردن و آراستن

تعریف: سامان دادن ونظم بخشیدن به فضاهای جغرافیایی وتوزیع متوازن، متعادل و منطقی جمعیت،

فعالیت ها وتجهیزات و امکانات در سطح زمین.

ویژگی های عمده برنامه آمایش سرزمین به شرح زیر است:

توجه به ظرفیت ها و توانمندی های همه مناطق و استان های کشور  ظرفیت ها و تاثیر هر منطقه در پیشرفت و توسعه عمومی کشور شناسایی میشود و سپس متناسب با آن،برنامه ریزی صورت می گیرد. برای مثال، اینکه در کدام مناطق کشور باید بخش کشاورزی توسعه یابد یا کدام مناطق  برای گسترش بازار ها و مراکز تجاری مناسب اند.

به همه جنبه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، دفاعی و محیطی کشور به طور هماهنگ توجه میشود.

توجه به عدالت در توسعه:

بین مناطق کشور از نظر دسترسی به منابع و امکانات تعادل برقرار میشود. در این برنامه به منظور تحقق عدالت اجتماعی، از توسعه نامساوی و تمرکز ثروت و سرمایه در برخی مناطق و فقر و محرومیت در مناطق دیگر جلوگیری می شود. 

از تمرکز و اندوهی جمعیت در یک یا چند مادر شهر و مهاجرت بی رویه از روستاها و شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ پیشگیری می شود.

توجه به نیازهای حال و آینده :

در برنامه ریزی عمرانی مانند احداث صنایع، مراکز درمانی، دانشگاه ها و جاده ها نیازهای جمعیتی حال و آینده مناطق مختلف کشور در نظر گرفته میشود.

در برنامه آمایش سرزمین بر بهره مندی منطقی و خردمندانه از منابع و حفاظت از محیط زیست تاکید و به آنها توجه می شود.

توجه به آمایش دفاعی:

انواع فعالیت ها و تاسیسات و تجهیزات باید به گونه ای استقرار و سازماندهی یابند که در زمان حمله های احتمالیدشمن، از آسیب و خسارت دور بمانند. در برنامه آمایش سرزمین جنبه های دفاع از منابع و سرمایه های سرزمین در مقابل دشمنان در برنامه ریزی به خوبی در نظر گرفته می شود.

سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) سامانه برای مدیریت بهتر

تعریف: سامانه اطلاعات جغرافیایی GIS  عبارت است از مجموعه ای از سخت افزارها ( رایانه، موش واره  و موس، چاپگر و ...). و نرم افزارهای رایانهای که امکان جمع آوری ذخیره پردازش و تجزیه و تحلیل اطلاعات و نمایش اشکال مختلف داده ها و اطلاعات جغرافیایی را فراهم می آورد.

ما امروزه در عصر اطلاعات و رایانه ها زندگی می کنیم. از ویژگی های این اثر این است که انسان می تواند به حجم زیادی از اطلاعات دسترسی سریع داشته باشد و بتواند آنها را به سرعت منتقل کند، به کاری که  قبال امکان پذیر نبوده است.

بسیاری از اطلاعاتی که امروزه با آنها سر و کار داریم، به نحوی با موقعیت مکانی ارتباط دارند. برای مثال، شهرها و روستاها، کارخانه ها، بناها و آثار تاریخی، پوشش گیاهی، جمعیت، ناهمواری ها، منابع و معادن، تاسیسات و تجهیزات شهری، راه ها و شبکه های حمل و نقل و... هر یک فضای جغرافیایی را اشغال کرده اند و ویژگی هایی دارند.

1- موقعیت جغرافیایی دارند (داده های مکانی)

2- دارای ویژگیهایی هستند (داده های توصیفی).

تا پیش از ظهور و گسترش رایانه، این اطلاعات به صورت دستی و با صرف تالش و وقت زیاد به صورت های مختلف طبقه بندی و ثبت می گردیند و روی نقشه ها نمایش داده می شدند. در آن زمان قابلیت جمع آوری و ذخیره و تحلیل اطلاعات محدود بود. نقشه های سنتی و کاغذی گنجایش نمایش حجم زیاد اطلاعات، بازیابی و نمایش ارتباطات متعدد پدیده ها را نداشتند.

سامانه اطلاعات جغرافیایی در واقع، سامانه رایانه ای برای مدیریت و تجزیه و تحلیل اطلاعات مکانی و  جغرافیایی است که می تواند با سرعت و دقت زیاد حجم زیادی از اطلاعات را پردازش کند. پردازش و تحلیل اطلاعات با GIS به تصمیم گیری می انجامد و به روند آن کمک می کند.

امروزه این سامانه در امور متعددی چون برنامه ریزی و مدیریت شهرها و روستاها کاربری زمین، آمایش سرزمین، مدیریت منابع طبیعی، مکان یابی شهرک ها و صنایع، کشاورزی، معادن، محیط زیست، مخاطرات محیطی، عمران، شبکه های حمل و نقل، نقشه برداری، امور نظامی و دفاعی، شبکه های بهداشت و درمان و کسب و کار و تجارت کاربرد دارد.

برای استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی، با توجه به اهداف مختلف، در هر زمینه، نرم افزارهای طراحی شده است که باید آنها را روی رایانه نصب کرد. برای کار با این نرم افزار باید دوره های آموزشی را گذراند.

از معروف ترین نرم افزار های GIS می توان آرک جی ای اس (Arc GIS)، کاریس (Caris)، ادریسی (Idrici)، آرک اینفو (Arc info)، آرک مپ (Arc map) و آرک ویو (Arc view) را نام برد.

به طور کلی هر سامانه جغرافیایی ازسه بخش ورودی، پردازش و خروجی تشکیل شده است. مراحل کار در سامانه اطالعات جغرافیایی نیز به صورت زیر است

در سامانه اطلاعات جغرافیایی دادههای مربوط به پدیده های دنیای واقعی را می توان بر اساس اهداف مطالعه و نوع ویژگی های مورد نظر در قالب لایه هایی جداگانه طبقه بندی و ترکیب کرد. از جمع بندی و تلفیق لایه های مختلف الیه جدیدی حاصل می شود که در برگیرنده اطلاعات دقیق و مورد نیاز کاربران است.فرض کنید قرار است در یک ناحیه روستایی یک مرکز خدماتی مانند مدرسه، درمانگاه، سالن ورزشی و... احداث شود. برای مکان یابی این مراکز به داده هایی از قبیل شیب زمین، جمعیت روستا و ترکیب تراکم آن در نقاط مختلف، پوشش گیاهی، فاصله خانه ها، محدوده زمین های کشاورزی و... نیاز داریم. این داده ها و اطلاعات جمع آوری می شوند و به صورت لایه لایه در نرم افزار قرار می گیرند. با استفاده از نقشه هایکه در واقع نقشه های هوشمندند می توانیم هر لایه از اطلاعات را که بخواهیم بازیابی و مشاهدGIS کنیم.

سامانه اطلاعات جغرافیایی قابلیت برقراری ارتباط منطقی و ریاضی بین انواع اطلاعات را دارد:

امکان به روز کردن اطلاعات در همه بخش ها وجود دارد.

می توان باGIS مکان یابی کرد.

GIS  توانایی محاسبات آماری و ریاضی را دارد.

  از روی هریک از گزینه های سمت ونوار ابزار بالای نرم افزار GIS، درصورتی که نشانه  یک نمونه نقشه چپ نقشه حذف شود آن لایه اطلاعات برداشته می شود و داده های مربوط به آن بر روی نقشه نمایش داده نمی شود.