درسنامه کامل جغرافیا (3) فصل 4 مدیریت حمل ونقل

در پنجاه سال اخیر ، رشد چشمگیری در تقاضای حمل ونقل مسافر وبار در جهان رخ داده است؛ این تقاضا ، هم    جنبه کیفی داشته است:

از نظر جنبه کمی :

تقا ضا برای افزایش مسیر ها وسایل حمل ونقل ) مانند جاده ها ، بنادر وفرودگاه ها و......

از نظر کمی :

از نظر کیفی تقا ضا برای بهبود سرعت ، کاهش زمان وهزینه ها رفاه وایمنی بیشترو.......

با توجه به نقش حمل ونقل در فعالیت های اقتصادی واجتماعی مدیریت حمل ونقل و حمل ونقل پایدار یکی از موضوعات مورد توجه در همه جوامع است

مدیریت حمل ونقل:

به کلیه فعالیت های برنامه ریزی واجرایی با هدف بهینه کردن سامانه های حمل ونقل ، مدیریت حمل ونقل گفته می شود.

حمل ونقل پایدار: به حمل ونقلی گفته می شود که در آن نیاز های مربوط به حمل ونقل به خوبی رفع شود ودسترسی عادلانه  همه مردم ، ایمنی آنها وسلامت محیط زیست در برنامه ریزی برای حال وآینده آن در نظر گرفته شود.

ویژگی های  طبیعی

 محیط زیست

ایمنی

تقاضا

سرعت وزمان هزینه

انتقال

نوع وحجم محموله

دسترس

الف) مسیر ها:

معمولا کوتاه ترین مسیر بین دو نقطه ، یک خط مستقیم است وبدیهی است هرچه مسیر کوتاه تر باشد، هزینه احداث آن کمتر است، اما مسیر ها همیشه به صورت خط مستقیم نیستند واغلب از خط راست وکوتاه انحراف وپیچ وخم پیدا می کنند، این امر دلایل مختلفی می تواند داشته باشد از جمله:

موانع طبیعی : 

  مانند رشته کوه ها ، باتلاق ها ، دریاچه هاو...

عوامل انسانی :

ساختمان ها وپل ها برای جلوگیری از ایجاد ترافیک در برخی نقاط و...

تصاویر زیر نشان می دهد که چگونه دو نقطه روی سطح زمین را از طریق احداث راه ومسیر اعم از کوتاه ،( طولانی یا ترکیبی )به یکدیگر متصل کرد.

همانطورکه قبال گفته شد هرچه میزان انحراف یا پیچ وخم کمتر باشد، احداث راه آسان تر وکم هزینه تر است. میزان انحراف از مسیر مستقیم را می توان محاسبه کرد وبصورت درصد بدست آورد، به این میزان شاخص انحراف گفته می شود.

در مثال بالا ، شاخص 150 به معنی آن است که کوتاه ترین مسیر ممکن برای ساختن راه بین دو مکان 1/5 برابر مسیر مستقیمی است آن دو مکان را به یکدیگر متصل می کند.

به تعداد مکان های جغرافیایی که به صورت یک سامانه به وسیله مسیر هایی به یکدیگر پیوندداده شده  اند شبکه گویند

هر شبکه از دو بخش تشکیل شده است:

1 – مسیر ها یا خطوطی که بین مکانها قرار دارند

2 – گر ه ها یا نقاطی که به وسیله مسیر ها به یکدیگر مربوط می شوند.

شکل زیر نمونه ای از یک شبکه ساده را نشان می دهد:

با تحلیل مسیر ها وگره ها می توان قابلیت دسترسی وکارایی یک شبکه را بررسی کرد. با توجه به نقشه زیر وجدول ماتریس الف وب

با توجه به ماتریس الف، هرچه برای رفتن از یک مکان به مکان های دیگر ، مجموع طول مسیر های پیموده شده ، کم تر باشد ، دسترسی آن مکان به سایر مکان ها بهتر است.

با توجه به ماتریس ب، هر چه برای رفتن از یک مکان به مکان های دیگر ، تعداد نقاط بر سر راه کم تر باشد قابلیت دسترسی آن مکان مطلوب تر است؛زیر ا تعداد نقاط بیشتر به معنای تراکم رفت و آمد و تاخیر زمانی بیشتر است.

اهمیت آگاهی از میزان دسترسی در هر منطقه جغرافیایی:

1 – برنامه ریزی حمل ونقل

2 – مطالعات مکان یابی

در انتخاب شیوه حمل ونقل به نوع وحجم محموله توجه می شود

در برنامه ریزی حمل ونقل سرعت رسیدن مسافر یا کالا به مقصد وزمانی که برای نقل وانتقال طی می شود ، اهمیت دارد.

برخی کالا ها باید به سرعت حمل شوند وبه مقصد برسند ، درحالیکه برخی کالا های دیگر اگر هم دیر برسند مشکلی ایجاد نمی شود.

در برنامه ریزی حمل ونقل برای هر ناحیه دو نوع از هزینه ها را باید مورد توجه قرارد:

1 – هزینه های سرمایه ای وعملیاتی برای ساختن راه ها ، پایا نه ها وخرید ناوگان وباز دهی آن که باید به دقت محاسبه شود.

مثال: حمل ونقل ریلی به سرمایه فرا وانی نیاز دارد، اما باز دهی آن در آینده هزینه سرمایه گذاری را جبران می کند، زیرا مسافر وبار بیشتری حمل می شود وترافیک ندارد.

2 – هزینه انرژی؛ زیرا هرچه قیمت مصرف انژی مصرفی دریک شیوه حمل ونقل ، بیشتر باشد، هزینه حمل ونقل نیز بیشتر می شود. (نوعی رابطه مستقیم وجود دارد) توجه به شکل زیر

درمدیریت حمل ونقل باید به میزان ونوع تقاضا توجه کرد.

مثال در برنانه ریزی برای حمل ونقل ، اولویت با ناحیه ای است که در آن جمعیت زیادی نیاز به جابجایی دارند یا رساندن خدمات آموزشی وبهداشتی به آن ها ضروری است ؛نسبت به نواحی که تقاضا ی حمل ونقل فصلی یا موقتی دارند ، در اولویت قرار می گیرند.

ویژگی های طبیعی نواحی بر مدیریت سامانه های حمل ونقل به صورت های زیر می تواند تاثیر بگذارد:

الف) آب وهوا بر حمل ونقل تاثیر مستقیم دارد.

ب) نوع سواحل از نظر بریدگی یا مخاطرات طبیعی ) مانند سونامی یا طوفان های موسمی( ، بر احداث ومدیریت بندر گاه ها تاثیر می گذارد.

پ) احداث خط آهن در نواحی مرتفع وتپه ماهوری با نواحی مسطح تفاوت دارد.بنابراین با توجه به تاثیر ، هزینه ها وفنا وری اجرای طرح های حمل ونقل باید مورد مطالعه قرار گیرد.

توسعه حمل ونقل نگرا نی های جدی در مورد محیط زیست به وجود آورده است.

مشکالت زیست محیطی ناشی از حمل ونقل از دو جنبه قابل توجه است:

الف) تاثیر حمل ونقل بر مصرف انرژی

ب) تاثیر حمل ونقل بر محیط زندگی

روزانه در جهان میزان زیادی انرژی برای حمل ونفل مسافر وبار مصرف می شود.

با توسعه وسایل حمل ونقل موتوری ، مصرف سوخت های فسیلی بسیار افزایش یافته است وگرچه در چند دهه اخیر سعی شده است تا از انرژی های جایگزین مانند انرژی الکتریکی یا انرژی های نو برای حمل نقل استفاده شود، اما استقاده از این انرژی ها هنوز بسیار محدود است واز نظر هزینه وفن آوری مسائل وتنگنا های زیادی دارد.

پ) تاثیر حمل ونقل بر محیط زندگی

به نمودار زیر که تاثیر ات حمل ونقل بر روی آب وهوا وزمین را نشان می دهد توجه شود.

با توجه به این مشکلات مطرح شده در نمودار بالا در برنامه ریزی ومدیریت حمل ونقل باید تلاش شود که تاثیرات نامطلوب حمل ونقل بر محیط به کمترین حد ممکن برسد.

یکی از موضوعات مهم در مدیریت حمل ونقل ، تامین ایمنی مسافران وکلا ها در هنگام جابجایی است. با اختراع وگسترش وسایل حمل ونقل موتوری ، پدیده تصادفات ومرگ ومیر یا زخمی شدن مسافران بروز پیدا کرد. که آمار این تصادفات در حمل  ونقل جاده ای بیش از سایر شیوه های حمل ونقل است.

به منظور حفظ ایمنی در حمل ونقل ، فعالیت های مختلفی انجام می شود که در جدول زیر به آنها اشاره می شود

یکی از گام های مهم در زمینه فرهنگ ایمنی ، تقویت فرهنگ بیمه است.

1 – بیمه مسافران

2 – بیمه وسایل حمل ونقل

3 – بیمه اموال وبارها که از جایی به جایی حمل می شوند ، به بیمه گذاران آسودگی خاطر می دهد که پس از وقوع حوادث احتمالی بخشی از خسارت ها وضررها یشان جبران خواهد شد.

حمل و نقل چند وجهی( چند منظوره):

به ترکیبی از دو یا چند شیوه مختلف حمل ونقل ، حمل ونقل چند وجهی یا چند منظوره گفته می شود.

*با رشد شتابان شهر نشینی امروزه شهر ها بیشتر جمعیت جهان را در خود جای داده اندوشهر های پر جمعیت در حال افزایش است.

*با گسترش شهر ها وحومه نشینی فاصله بین محل کار ومحل سکونت افزایش یافته است. بنابراین حمل ونقل یکی از اساسی ترین نیاز های روزانه مردم شهر ها است.

علاوه بر جابجایی های روزانه ، شهرهایی که مقصد گردشگری هستند ، باید وسایل حمل ونقل مناسب را نیز برای گردش گران فراهم کنند.

با توجه به مطالب بالا یکی از موضوعات مهم شهر ها در چند دهه اخیر مدیریت حمل ونقل درون شهری بوده است.

مهمترین مشکلات حمل و نقل شهری به ویژه در شهرهای بزرگ:

1 – ترافیک که موجب می شود مردم مدت زمان زیادی را در حالت توقف یا حرکت کند خودرو ها سپری کنند.

2 – آلودگی هوا ،افزایش بیماری های تنفسی ، سردرد ، خستگی ، استرس وفشار خون که مشکل مهمی در شهرهای بزرگ است.

3 – آلودگی صوتی ومنظر ناشی از سر وصدای خودرو ها وموتور سیکلت ها وخودرو های فرسوده

4 – مشکل کمبود پارکینگ واتالف وقت برای پارک کردن خودرو ها

5 – هزینه احداث بزرگراه ها وخرید وتعمیر حمل ونقل عمومی شهر ها

برنامه ریزان تالش کرده اند تا تدابیری برای مقابله با مشکالت حمل ونقل شهری بیندیشند ودر این میان ، گسترش حمل ونقل عمومی مهمترین راه کار بهبود حمل ونقل شهری است.

سامانه حمل ونقل عمومی:

به سامانه هایی که در آن ، مسافران با خودرویی که مالک آن ها هستند ، سفر نمی کنند وسفرهای درون شهری به صورت جمعی ومشترک انجام می شود ، سامانه حمل ونقل عمومی گفته می شود.

در چند دهه اخیر در راستای بهبود حمل ونقل عمومی درون شهری در کشور های مختلف اقداماتی صورت گرفته است که برخی از آن ها در جدول زیر بیان شده است:

 امروزه در کشور هایی مانند هلند ، دانمارک ، آلمان وسوئد سهم دوچرخه از سفر های درون شهری ، بین 10 تا 30 درصد است.

ودر ایران از دیر باز در برخی شهرها مانند اصفهان ، یزد ، کاشان ، بناب ومیاندوآب فرهنگ استفاده از دو چرخه رایج بوده است.

در بناب ومیاندوآب اغلب خانواده ها دو چرخه دارند.بیساری از مردم با دوچرخه به سر کار می روند و همایش های دوچرخه  سواری در این شهر ها بر گزار می شود. بنابراین ضرورت دارد مسیر های ویژه دو چرخه سواری ، توقفگاه های امن دو چرخه  ونظایر آن در این شهر ها وسایر شهر های کشور ایجاد شود.

در مدیریت حمل ونقل شهری باید دسترسی عادالنه همه اقشار وطبقات اجتماعی به وسایل حمل ونقل با حداقل هزینه در نظر  گرفته شود. هم جنین برای افراد کم توان ودچار معلولیت یا جانبازان ، تسهیلات لازم ایجاد شود.

اقدامات لازم برای بهبود حمل و نقل شهری:

* ترویج پیاده روی وایجاد مسیر های پیاده رو

* تشویق مردم به استفاده از خودرو های هیبریدی تعیین محدوده های ممنوعه برای رفت آمد خودرو های شخصی (طرح ترافیک)

* ایجاد پارکینگ های طبقاتی

کشور ایران موقعیت جغرافیایی وترابری بسیار مناسبی در منطقه جنوب غرب آسیا وقفقاز داردوسر مایه گذاری در زمینه  توسعه حمل ونقل ) بویژه حمل ونقل آبی وریلی ( می تواند موجب پیشرفت اقتصاد وگسترش تجارت ایران با سایر کشور ها شود.

در ایران تصدی امور مربوط به انواع شیوه های حمل ونقل به شرح زیردر جدول ارائه شده است.

پلیس راهور ناجا نیروی انتظامی جمهوری اسالمی ایران وسپاه پاسدارن انقلاب اسلامی ، پایش امنیت وایمنی حمل ونقل را در جاده ها ، فرود گاه ها وایستگاه های راه آهن ومسیر ها بر عهده دارد