درسنامه کامل جغرافیا (3) فصل 3 ویژگی ها و انواع شیوه های حمل و نقل

گسترش حمل و نقل از گذشته تا امروز:

تحرک و جابه جایی یکی از نیازهای اساسی انسان در فعالیتهای فردی و اجتماعی است.

تعریف: حمل و نقل عبارت است از جابجایی مردم(مسافر)( بار )(کالا)( و اطلاعات).

انسان ها برای حمل بار از چهارپایان استفاده میکردند در منطقه بین النهرین حمل و نقل با قایق های پارویی در رودخانه ها و کانال های آبی معمول بود.

اختراع چرخ همچون کشف آتش تحول بزرگی در زندگی انسان آن دوره پدید آورد.

فکر کنید که شما و اعضای خانواده تان در ماه گذشته برای چه کاری از مکانی به مکان های دیگر رفت و آمد کرده از کدام شیوه ها و وسایل حمل و نقل استفاده کرده اید. به انواع وسایل و کالا های در نقاط مختلف قلمرو پهناور ایران در دوره هخامنشیان راه ها و چاپارخانه هایی ایجاد شده بود.

1- جاده های سنگفرشی گسترده و طوالنی در امپراطوری روم که همه نقاط را به مرکز و پایتخت متصل میکردند.

2- جاده ابریشم، که شرق آسیا را از طریق ایران به غرب اروپا پیوند می داد.

در عصر اکتشافات جغرافیایی پیشرفت در دریانوردی و ساختن کشتی های پیشرفته تر موجب شد که سرزمینهای نوکشف شوند و تحوالت بسیاری در این نواحی جهان پدید آید.

وسایل حمل و نقل زمینی به کندی و با صرف زمان زیاد، مسافت های طولانی را طی می کردند و فقط میزان کمی بار را می توانستند حمل کنند.

در خشکی ها، نیروی انسان و چارپایان عامل حرکت مسافر و بار بود.

در دریا نیروی باد محرک کشتی ها بود.

اختراع موتور بخار تحول بزرگی در حمل و نقل آبی و ریلی به وجود آورد.

نخستین لکوموتیوها مجهز به موتور بخار در انگلستان ساخته شدند.

قطارها در بین شهرها به حرکت درآمدند و این کشور را به زادگاه قطار تبدیل کردند.

حمل و نقل ریلی موجب حرکت آسان تر با وحمل بارهای سنگین به نقاط نسبتا دور شد و به مرور رونق  بسیار پیدا کرد.

بعد ها با کشف و استخراج نفت و استفاده از آن به جای زغال سنگ، سرعت و کارایی وسایل نقلیه بیشترشد.

اختراع و تولید انبوه خودرو چهره فضاهای شهری و خارج از شهرها را تغییر داد

خیابان های اصلی و فرعی و تقاطع ها در شهرها و شبکه های جادهای وسیع بین شهرها وروستاها ساخته شدند.

مکان ها و مراکز خدمات راه داری مانند پمپ بنزین و تعمیرگاه های اتومبیل به وجود آمدند.

اولین هواپیمای جت در آلمان ساخته شد.

موتور جت توان بیشتری داشت و موجب شد هواپیمای مسافر بری بزرگتری ساخته شود و هواپیماهای جت مسافربری در آسمان به پرواز درآیند.بعدها با تولید هواپیماهای بوئینگ، حمل و نقل هوایی در سرار جهان گسترش یافت.

در نیم قرن اخیر سه عامل موجب گسترش و تحول در صنعت حمل و نقل شده است:

1- افزایش جمعیت و تقاضا برای حمل و نقل،

2- گسترش تجارت و اقتصاد جهانی

3- پیشرفتهای علمی و فناوریدر تولید وسایل حمل و نقل.

امروزه کشتی های غول پیکر کانتینری ونفت کش ها، هواپیماهای مسافربری پهن پیکر، قطارهای تندرو و انواع خودروهای شخصی و عمومی جابه جایی انسان و انواع کالا را بین مکان های مختلف به طور چشمگیری افزایش دادند.

حمل و نقل از جنبه های مختلف در زندگی جوامع اهمیت دارد:

اهمیت اقتصادی:

همه نواحی چه در داخل کشورها و چه در سطح بین المللی، برای رفع نیازهای اقتصادی شان به یکدیگر وابسته اند.

حمل و نقل را کلید توسعه اقتصادی و رکن زیربنایی اقتصاد کشورها می دانند.

فعالیت های اقتصادی تولید و توزیع و تجارت به شدت به شبکههای حمل و نقل وابسته اند.

گردشگری نیز به عنوان یک فعالیت اقتصادی مهم در کشورها به زیرساختهای حمل و نقل نیاز دارد.

مردم برای جابه جا شدن بین محل کار و سکونت، دسترسی به مراکز درمانی و بهداشتی و آموزشی،شرکت در فعالیت های اجتماعی، هنری و فرهنگی و امور تفریحی و گذران اوقات فراغت به حمل و نقل مناسب نیاز دارند.

حمل و نقل اهمیت بسزایی در ارتباط مردم و تبادل فرهنگی بین نواحی مختلف دارد

داشتن وسایل و شبکه های پیشرفته حمل و نقل از عوامل قدرت ملی یک کشور محسوب میشود.

دسترسی به کانال ها، بندرها، تنگه ها و آبراهه ها و نظایر آن از عوامل قدرت سیاسی کشورهاست و حکومت ها می توانند از آنها در مواقع خاص به عنوان ابزار سیاسی استفاده کنند.

در طی هشت سال جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه کشور ما، حمل و نقل جادهای، ریلی وهوایی نقش  مهمی در جابجایی نیروهای نظامی و تجهیزات در مناطق عملیاتی و موفقیت رزمندگان داشتند.

حمل و نقل بر زمین، آب و هوا تاثیر می گذارد.

همه جوامع تالش می کنند برای جلوگیری از این تاثیرات نامطلوب یا کاهش آنها و حل مشکلات،چاره اندیشی و برنامه ریزی کنند.

حمل و نقل با جابه جایی در پهنه مکان و فضای جغرافیایی سر و کار دارد و هدف آن ارتباط دادنمکان ها و نواحی به یکدیگر است.

ماهیت حمل و نقل اساساً جغرافیایی است و با مفاهیمی چون مکان، و موقعیت مکانی، مسافت، مبدا و مقصد سر و کار دارد.

شبکه های حمل و نقل هم از محیط جغرافیایی تاثیر می پذیرند و هم بر فضای جغرافیایی تاثیر می گذارند و آن را تغییر میدهند.

تعریف: جغرافیای حمل ونقل شاخه ای از دانش جغرافیاست که جابه جایی انسان، بار و اطالعات را در سطح زمین مطالعه می کند و به بررسی الگوهای پراکندگی و شیوهای حمل و نقل وتاثیرات آنها برمحیط به منظور برنامه ریزی و مدیریت مطلوب منطقه ای می پردازد.

از آنجا که حمل ونقل در فعالیت های اقتصادی و مکان گزینی واحدهای تولیدی، خدماتی و تجاری نقش مهمی دارد، جغرافیای حمل و نقل، شاخه ای از جغرافیای اقتصادی محسوب می شود.

انواع روش های حمل ونقل :

1- حمل و نقل جادهای.

2- حمل و نقل ریلی.

3- حمل و نقل آبی.

4- حمل و نقل هوایی.

 5- حمل و نقل از طریق لوله.

از این شیوه ها، چهار دسته به جابه جایی مسافر و بار و یک دسته فقط به جابه جایی باراختصاص دارد .

هر یک از شیوه های حمل و نقل، مزایا و محدودیت های خاص خود را دارند

حمل و نقل جاده ای از شیوه های متداول حمل و نقل در همه قاره های جهان است. این شیوه حمل و نقل برای مسافت های کوتاه (معمولا کمتر از 400 کیلومتر) مناسب تر است.

· در نیمه دوم قرن بیستم، ساختن آزاد راهها و بزرگراه ها برای حل مشکل ترافیکی و همچنین افزایش سرعت خودروها متداول شد 

 تا پیش از انقلاب اسلامی مجموع طول راه های ایران کمتر از 50 هزار کیلومتر بود.

در سال 1394 ایران دارای بیش از200هزار کیلومتر راه بوده است.

 تعداد و مسافت آزادراه ها و بزرگراه های کشور نسبت به یک دهه قبل به ترتیب دو و سه برابر شده است.

آزادراه های تهران – کرج - قزوین و تهران - قم از پرترددترین آزادراه های کشورند.

طبق آمارهای راهنمایی و رانندگی، در سال 1396 تعداد خودروهای پالک شده ایران از مرز 20 میلیون گذشته است.

حمل و نقل ریلی یکی از مهمترین شیوه های حمل و نقل کالا و مسافر در جهان است.

در این شیوه، برای انتقال از ریل و لوکوموتیوی که واگن های قطار را به دنبال خود می کشد استفاده میشود.

در روند تولید قطار، لوکوموتیوهای بخاری به تدریج جای خود را به لوکوموتیو های دیزلی دادند. امروزه لوکوموتیوهای الکتریکی(برقی) بهترین نوع لوکوموتیوها از نظر سازگاری با محیط زیست اند.

قطارها بار را به صورت فله ای یا کانتینری حمل می کنند.

تعریف: معمولا قطارهایی که بیش از200 کیلومتر در ساعت سرعت داشته باشند قطار پرسرعت میگویند.

درنیمه دوم قرن بیستم، در برخی کشورها مانند فرانسه، اسپانیا، آلمان و ژاپن طرح هایی را برای تولید قطارهای پرسرعت طراحی و آزمایش کردند.

قطار پرسرعت الکتریکی که در سال ۱۹۶۴ بین توکیو و ازاکا در ژاپن به حرکت درآمد، از اولین قطارهایپرسرعت جهان است.

شرکت های بزرگ تولید کننده قطارهای پرسرعت در چند دهه اخیر وارد رقابت شده و به تدریج، رکورد  سرعت را از 160 کیلومتر در ساعت به بیش از 300 کیلومتر در ساعت و حتی (450 کیلومتر در ساعت) افزایش دادهاند.

امروزه کشورهای اروپایی به ویژه فرانسه و آلمان و کشورهای آسیای جنوب شرقی چون ژاپن، کره جنوبی، چین و تایوان تولید کننده عمده قطارهای تندرو هستند.

میزان احداث شبکه های ریلی و دسترسی آنها در نواحی مختلف دنیا متفاوت است.

قاره اروپا گسترده ترین شبکه خط آهن را در میان قاره های جهان دارد و سفر به بیشتر کشورهای این قاره از طریق خط راه آهن و قطار امکان پذیر است.

کشورهای ایاالات متحده آمریکا، روسیه، چین و هند بیشترین میزان خطوط ریلی را در جهان دارند.

ایالاتت متحده آمریکا دارای گستردهترین و طوالنی ترین شبکه ریلی در جهان است. که 80 درصد آن به حمل بار اختصاص دارد.

بیشترین میزان خطوط سریع السیر و طولانی ترین خط قطار تندروی جهان پکن – (گوانجو به طول 2298کیلومتر) متعلق به کشور چین است.

در کشور پهناور هند نیز سالانه میلیون ها نفر برای سفر از قطار استفاده می کنند.البته برخی از کشورهای جهان نیز راه آهن ندارند

پس از انقلاب اسلامی و در چند دهه اخیر طول خطوط راه آهن سراسری ایران افزایش یافته است.

در حال حاضر قطار پرسرعت در کشور موجود نیست و سرعت قطارها حداکثر 160 کیلومتر در ساعت است. مسیر (جلفا - تبریز 148کیلومتر) تنها خط برقی کشور است.

1) احداث راه آهن سریع السیر( قطار پرسرعت) تهران - قم - اصفهان به طول 410 کیلومتر

2) برقی کردن راه آهن تهران - مشهد (به طول 1000 کیلومتر)

 حمل و نقل دریایی پوشش گسترده ای در جهان دارد. و اقیانوس ها، دریاها، دریاچه ها، رودخانه ها و کانال های مسیرهای آبی را تشکیل می دهند.

 امروز حدود 90 درصد تجارت جهانی (بر اساس وزن) را کشتی ها انجام می دهند و بدون وجود حمل و نقل آبی صادرات و واردات این حجم عظیم کالا در جهان امروز امکان پذیر نیست.

1) مسافربری               الف: اقیانوس پیما                     ب: کروز

2) باربری                  الف: فله بر                                 ب: کانتینری

 کشتی های مسافربری انواع مختلفی دارند که کشتی های اقیانس پیما و کروز از این دسته اند. 

کشتی های اقیانس پیما:

این کشتی ها مسافران را از مکانی به مکان دیگر در فواصل دور می برند. 

 کشتی های کروز:

کشتی های تفریحی گردشگری هستند که مسافران را مدت محدودی روی آب گردش می دهند و دوباره به مبدا باز می گردانند. سفر با کشتی های کروز معمولا پرهزینه است. 

 برخی کشتی های کروز مانند هتل های چند طبقه اند و رستوران، سینما، تئاتر، استخر، زمین بازی و نظایر آن دارند.

 مهم ترین انواع این کشتی ها، کشتی های فله بر و کانتینری هستند از کشتی های فله بر برای جابه جایی کالا هایی مانند نفت و گاز و مواد معدنی، مواد پتروشیمی و غلات استفاده می شود. این مواد را به صورت فله در مخازن یا تانکرهای کشتی قرار می دهند.

از دهه 1970 میلادی دو تحول مهم در حمل و نقل دریایی ظرفیت جابجایی کالا را در اینشیوه سرعت بخشید:

1) تولید کشتی تولید کشتیهای رو _ رو (RO- RO ): تعداد زیادی وسیله نقلیه چرخ دار میتوانند با بار به درون آن بروند و در مقصد خارج شوند. این امر از هزینه تخلیه و بارگیری را کاهشمی دهد.یکی از کاربردهای مهم این کشتی ها حمل خودروهای صادراتی از کشورهای سازنده به سایرکشورهاست.

2) تولید و گسترش کشتیهای کانتینربر: قبل ازتولید کانتینرها، کشتی ها زمان زیادی در بندرها برای تخلیه و بارگیری توقف میکردند. کانتینرها که از نظر اندازه استاندارد های مشخصی دارند، سرعت جابجایی و تخلیه کالا را افزایش میدهند. همچنین قرار گرفتن کالاها در محفظه های خاص و وجود برچسبهایی با مشخصات کالاها در روی کانتینرها مدیریت و انبارداری محموله ها را آسان تر می کند.

ایران به سبب واقع شدن در کرانه های دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان از نعمت بزرگ دسترسی به  حمل و نقل دریایی برخوردار است. البته بهره مندی از مزایای حمل و نقل آبی در تجارت فقط به دسترسی به دریا محدود نمی شود بلکه به ساختن و توسعه و تجهیز بنادر وا بسته است.

تقاضای حمل و نقل دریایی و عرضه خدمات بندری در کشور ما در چند دهه اخیر رو به افزایش بوده است.

درسال 1396 عملکرد بارگیری و تخلیه کالا شامل فرآوردههای نفتی، کالا های اساسیف فلزی، ساختمانی و  معدنی، ماشین آلات و منسوجات و... در کل بنادر کشور بیش از 156 میلیون تن بوده است.

حدود 18 میلیون نفر مسافر به بنادر مسافری کشور وارد و از آنجا خارج شده اند و پرترددترین بنادر مسافری به ترتیب بنادر قشم،( شهید حقانی بندرعباس)، چارک و خرمشهر بودهاند

حمل و نقل جابه جایی انسان و بار از طریق پرواز در آسمان است.

در چند دهه اخیر رقابت بین کشورهای تولید کننده برای ساختن هواپیما های بزرگتر با ظرفیت بیشتر برای حمل بار یا مسافر، موجب تغییرات و تحوالت زیادی در حمل و نقل هوایی شده است.

در سال 1394 تعداد کل فرودگاههای کشور بیش از 54 فرودگاه و مجموع مسافران جابجا شده از طریقپروازهای داخلی و خارجی بیش از 28 میلیون نفر بوده است.

86/4  هزار تن بار در سال 1394 با هواپیما جابجا شده است.

حدود 60 درصد نشست و برخاست هواپیما های کشور مربوط به سه فرودگاه است.

به نمودار زیر توجه کنید.

 سیالات یعنی مایعات و گازها، از طریق خطوط لوله از مکانی به مکان دیگر فرستاده می شود. ·

یکی از کاربردهای مهم این روش، انتقال نفت خام و فرآورده های نفتی، گاز و مواد پتروشیمی است که در داخل یک کشور یا بین کشورها صورت می گیرد. ·

لوله های نفتی عمدتاً از فولاد ساخته شده اند و ممکن است در زیر زمین کار گذاشته شوند یا از روی زمین و یا حتی بستر دریا عبور کنند. ·

 بر سر راه لوله ها ایستگاههای پمپاژ وجود دارد. گاز طبیعی، نفت خام و فرآوردههای نفتی با فشار به درون لوله ها رانده می شوند. ·

در نزدیکی برخی مکانهای توزیع فراورده هایی مانند گاز شهری، ایستگاه های فشار شکن یا افت فشار قرار می دهند. ·

 امروزه با به کارگیری تجهیزات هوشمند، مواردی چون صدمات، نشت مواد و حتی خوردگی لوله ها به سرعت به ایستگاه ها اعلام می شود. ·

در سال 2014 میلادی بیش از 3/5 میلیون کیلومتر خط لوله در سراسر جهان وجود داشته است

نخستین گام برای احداث خط لوله سراسری، که فرآوردههای نفتی را از پالایشگاه آبادان به مرکز یعنی تهران می رساند، در سال 1336 برداشته شد از آن زمان، خطوط لوله همواره در حال گسترش بوده است.

نفت خام از طریق خطوط لوله از چاه ها به پالایشگاهها منتقل میشود. سپس فرآورده های نفت نظیر نفت سفید، گازوییل و بنزین با لوله به مخازن و انبارهای سراسر کشور منتقل میشوند از مخازن نیز با تانکر به  جایگاه های سوخت حمل می شوند.

اساس کار شبکه گازرسانی کشور نیز استفاده از خطوط لوله است. امروزه ایران با در اختیار داشتن بیش از14000کیلومترخط لوله نفت و حدود 3800 کیلومتر خطوط لوله اصلی (فشار قوی) گازطولانی ترین خطوط لوله نفت و گاز را در میان کشورهای عضو اوپک دارد.

در عرصه تجارت جهانی، کشور ما گاز طبیعی را از طریق خطوط لوله به کشورهای ترکیه، عراق آذربایجان  و ارمنستان صادر می کند. و برنامه هایی نیز برای صدور گاز به دیگر کشورهای همسایه یا کشورهای دوردست دارد.

کشور ما قابلیت ایجاد خطوط لوله ترانزیت برای ارسال فرآوردهها از کشوری به کشور دیگر راداراست. برای مثال، انتقال گاز ترکمنستان به افغانستان از طریق خطوط لوله در ایران میتواند منبع درآمدی برای کشور ما محسوب شود.