شعر «پاسداری از حقیقت» و معنی شعر:

درس سوم

پاسداری از حقیقت

• شاعر: سید علی موسوی گرمارودی
• اثر: گوشوارۀ عرش
• قالب: آزاد

درختان را دوست می دارم

که به احترام تو قیام کرده اند

و آب را

که مَهرِ مادر توست

خون تو شرف را سرخگون کرده است

شفق، آینه دار نجابتت

و فلق، محرابی

که تو در آن

نماز صبح شهادت گزارده ای.

قلمرو فکری:

درختان را دوست دارم؛ زیرا به احترام تو ایستاده اند وآب را به این علت دوست دارم که مهریۀ مادرت است. خون تو به شرف، ارزش داده، سرخی غروب خورشید نشان مظلومیت توست و سرخی خورشید صبح مثل محرابی است که تو در آن نماز شهادت به جا آوردی.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

درختان به احترام تو قیام کرده اند ß   تشخیص و استعاره

خون تو شرف را سرخگون کرده ß   تشخیص و استعاره

آینه دار بودن شفق ß   تشخیص و استعاره

درخت ß   نماد استواری

آب ß   نماد پاکی و تلمیح به مهریۀ حضرت زهرا (س)

سرخگون کردن ß   کنایه از شرمنده کردن

فلق مانند محراب ß   تشبیه

شفق و فلق ß   تضاد

محراب و نماز ß   مراعات نظیر (تناسب)

خون ß   مجاز از کشتن

مفهوم:

ارزش و جایگاه امام حسین (ع) در نظام خلقت

شرف، بزرگواری و نجابت امام حسین (ع)

در فکر آن گودالم

که خون تو را مکیده است

هیچ گودالی چنین رفیع ندیده بودم

در حضیض هم می توان عزیز بود

از گودال بپرس.

قلمرو فکری:

من در فکر قتلگاه کربلا هستم که خون تو را خورده است. تا حالا گودالی به این بلندی ندیده بودم. در عین ذلّت هم می توان عزیز بود، از گودال قتلگاه سؤال کن.

قلمرو زبانی:

فکر آن گودال ß   یک ترکیب اضافی و یک ترکیب وصفی

خون ß   نقش مفعول

تو ß   نقش مضاف الیه

قلمرو ادبی:

کل عبارت ß   تلمیح به شهادت امام حسین (ع)

گودال خون کسی را بمکد ß   تشخیص و استعاره

از گودال بپرس ß   تشخیص و استعاره

رفیع بودن گودال ß   تناقض (پارادوکس یا متناقض نما)

مفهوم:

ارزش هر جای و جایگاهی به چیزی است که در آن قرار دارد (شَرَفُ الْمَکانِ بِالْمَکینِ)

شمشیری که بر گلوی تو آمد

هر چیز و همه چیز را در کاینات

به دو پاره کرد:

هر چه در سوی تو، حسینی شد

دیگر سو یزیدی...

آه، ای مرگِ تو معیار!

مرگت چنان زندگی را به سخره گرفت

و آن را بی قدر کرد

که مردنی چنان

غبطۀ بزرگ زندگانی شد

خونت

با خون بهایت حقیقت

در یک تراز ایستاد

و عزمت، ضامن دوام جهان شد

- که جهان با دروغ می پاشد -

و خون تو، امضای «راستی» است ...

قلمرو فکری:

شمشیری که گلوی تو را برید، همۀ دنیا و موجودات را به دو بخش تقسیم کرد؛ سمت تو حق و در مقابل تو ناحق ایستاد. آه! ای کسی که مرگ و شهادتت معیار حق و باطل شد و مردنت آن گونه زندگی را مسخره و بی ارزش کرد که حتی زندگی نیز آرزوی مرگی مانند مرگ تو را دارد. خون تو عین حقیقت است و هم ارزش هستند. ارادۀ تو ضمانت کنندۀ بقای جهان شد؛ زیرا دنیا با دروغ از بین می رود؛ ولی تو با خون خود، راستی و حقیقت را رواج دادی.

قلمرو زبانی:

تو و ضمیر متصل «ت» ß   همگی نقش دستوری مضاف الیه دارند

قلمرو ادبی:

شمشیر ß   مجاز از تیغۀ شمشیر یا ابزار کشتن

حسینی و یزیدی ß   تضاد

مرگ مانند معیار ß   تشبیه

خون مرگ، زندگی را به سخره بگیرد ß   تشخیص و استعاره

مرگ و جهان و خون و تو ß   آرایۀ ادبی تکرار

مانند امضا ß   تشبیه

عزمت، ضامن دوام جهان شد ß   حسن تعلیل

مفهوم:

تقابل و جدایی خوبی و بدی.

وجود داشتن معیار برای سنجش خوب و بد در دنیا.

ارزشمندی مرگ با شرافت.

بی ارزشی زندگی.

ارزشمندی راستی، حقیقت و صداقت.

دفاع از راستی و رواج آن.

تو تنهاتر از شجاعت

در گوشۀ روشن وجدانِ تاریخ ایستاده ای

به پاسداری از حقیقت

و صداقت

شیرین ترین لبخند

بر لبانِ ارادۀ توست

چندان تناوری و بلند

که به هنگام تماشا

کلاه از سر کودک عقل می افتد.

قلمرو فکری:

تو در شجاعت مانند نداری. در گوشه ای از وجدان بیدار بشریّت برای پاسداری از حقیقت همیشه حاضری و راستی لبخند شیرینی است که بر لب های تو نقش بسته و آن چنان مقام بلندی داری که عقل ناتوان انسان در برابر عظمت تو، عاجز و متحیّر می شود.

قلمرو زبانی:

گوشۀ روشن ß   ترکیب وصفی

وجدان تاریخ ß   ترکیب اضافی

لبان اراده ß   ترکیب اضافی

کودک عقل ß   ترکیب اضافی

قلمرو ادبی:

وجدان تاریخ ß   تشخیص و اضافۀ استعاری (استعاره)

لبان اراده ß   تشخیص و اضافۀ استعاری (استعاره)

صداقت مانند لبخند ß   تشبیه

شیرین ترین لبخند ß   حس آمیزی

کودک عقل ß   اضافۀ تشبیهی (تشبیه)

کلاه از سر افتادن ß   کنایه از شدّت حیرت و سرگشتگی

مفهوم:

شجاعت امام حسین (ع).

پاسداری از حقیقت.

ناتوانی عقل و بی ارزشی آن.

بر تالابی از خون خویش

در گذرگهِ تاریخ ایستاده ای

با جامی از فرهنگ

و بشریّتِ رهگذار را می آشامانی

- هر کن را که تشنۀ شهادت است. -

قلمرو فکری:

در کنار آبگیری از خون خود و در مسیر عبور تاریخ ایستاده ای، به عاشقان شهادت، فرهنگ شهادت را می آموزی.

قلمرو زبانی:

خون خویش ß   ترکیب اضافی

گذرگه تاریخ ß   ترکیب اضافی

تشنۀ شهادت ß   ترکیب اضافی

بشریّت رهگذار ß   ترکیب وصفی

قلمرو ادبی:

خونش به اندازۀ تالابی زیاد بود ß   اغراق

گذرگه تاریخ ß   اضافۀ تشبیهی (تشبیه)

جامی از فرهنگ ß   تشبیه

مفهوم:

آموختن فرهنگ شهادت به انسان های آمادۀ شهادت.

آمادگی داشتن برای پذیرش چیزی.

متن «گنج حکمت: دیوار عدل»:

گنج حکمت

دیوار عدل

• نویسنده: خواجه نظام الملک توسی
• نام اثر: سیاست نامه

عاملِ شهری به خلیفه نبشت که دیوار شهر، خراب شده است، آن را عمارت باید کردن. جواب نبشت که شهر را از عدل، دیوار کن و راه ها از ظلم و خوف پاک کن، که حاجت نیست به گِل و خشت و سنگ و گچ.

قلمرو فکری:

حاکم شهری به خلیفۀ مسلمانان نامه نوشت که دیوار شهر، خراب شده است و باید آن را دوباره بنا کرد. خلیفه جواب داد: دیوارِ شهر را از عدل بساز (عدالت بورز) و راه ها را از ستم و ترس ایمن کن؛ زیرا در این صورت دیگر نیازی به مصالح برای ساختن دیوار نداری.

قلمرو زبانی:

شهر را دیوار ß   دیوارِ شهر (را فکّ اضافه)

نکته دستوری:

«را فکّ اضافه» بین مضاف و مضاف الیه جابه جا می آید و تبدیل به کسره می گردد.

قلمرو ادبی:

شهر را از عدل دیوار کن ß   کنایه از گسترش عدالت

ظلم و خوف ß   مراعات نظیر

گِل و خشت و سنگ و گچ ß   مراعات نظیر

گِل و سنگ ß   تضاد

شهر ß   آرایۀ تکرار

مفهوم:

توصیه به عدالت ورزی.

اصلاح امور.

پرهیز از ظلم و ستم.

مبارزه با ظلم و خوف.

معنی واژگان درس «پاسداری از حقیقت»:

دانش ادبی: حُسن تعلیل:

دانش ادبی

حُسن تعلیل

حُسن تعلیل:

به بیت زیر توجّه کنید:

بید مجنون در تمام عمر، سر بالا نکرد               حاصل بی حاصلی نبود به جز شرمندگی

در این بیت، شاعر برای شکل ظاهری و آویزان بودن شاخه ها و برگ های درخت بید، علّتی شاعرانه امّا غیر واقعی آورده است و آن، سرافکندگی بید به سبب بی حاصلی است. وقتی شاعر یا نویسنده دلیلی غیر واقعی امّا ادبی برای موضوعی بیان کند؛ به گونه ای که بتواند خواننده را قانع کند، آرایۀ «حُسن تعلیل» پدید می آید.

حسن تعلیل در لغت، به معنای دلیل و برهان نیکو آوردن است؛ اگرچه این دلیل و برهان، واقعی، علمی یا عقلی نیست امّا مخاطب آن را از علّت اصلی دلپذیرتر می یابد.

به نمونه های دیگر توجّه کنید:

چو سرو از راستی بَرزد عَلَم را                 ندید اندر جهان تاراج غم را

هنگام سپیده دم خروس سحری                      دانی ز چه رو همی کند نوحه گری

یعنی که نمودند در آیینۀ صبح                                      از عمر شبی گذشت و تو بی خبری